Научная статья на тему 'Инсон капиталига инвестициялар ва уларнинг хусусиятлари'

Инсон капиталига инвестициялар ва уларнинг хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1150
201
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон капитали / таълим тизими / соғлиқни сақлаш / инсон капиталига инвестициялар / таълим сифати. / human capital / education system / heath care / investments to human capital / quality of education

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рустамова Д. Д.

Мақолада инсон капиталига инвестициялар жалб этишнинг ўзига хос хусусиятлари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INVESTMENTS IN HUMAN CAPITAL END THESE PECULIARITIES

There is considered in article pecularities of investments attraction to the human capital

Текст научной работы на тему «Инсон капиталига инвестициялар ва уларнинг хусусиятлари»

Рустамова Д. Д.

Узбекистон Миллий университети «Минтакавий иктисодиёт ва менежмент» кафедраси доценти вазифасини бажарувчи, иктисод фанлари номзоди

ИНСОН КАПИТАЛИГА ИНВЕСТИЦИЯЛАР ВА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

РУСТАМОВА Д.Д. ИНСОН КАПИТАЛИГА ИНВЕСТИЦИЯЛАР ВА УЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада инсон капиталига инвестициялар жалб этишнинг узига хос хусусиятлари очиб берилган.

Таянч сузлар: инсон капитали, таълим тизими, соFликни саклаш, инсон капиталига инвестициялар, таълим сифати.

РУСТАМОВА Д.Д. ИНВЕСТИЦИИ В ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ КАПИТАЛ И ЕЕ ОСОБЕННОСТИ

В статье раскрыты особенности привлечения инвестиций в человеческий капитал. Ключевые слова: человеческий капитал, система образования, здравоохранение, инвестиции в человеческий капитал, качество образования.

RUSTAMOVA D.D. INVESTMENTS IN HUMAN CAPITAL END THESE PECULIARITIES

There is considered in article pecularities of investments attraction to the human capital. Keywords: human capital, education system, heath care, investments to human capital, quality of education.

Инсон капитали назарияси XIX асрдан бошлаб урганила бошланган. Уша пайтда бу йуналиш ицтисод фани-нинг истицболли жабцаларидан бирига айланди. XX аср-нинг иккинчи ярмига келиб, у аввало иктисод таълими ва мецнатнинг асосий ютугига айланди.

Иктисодий адабиётларда инсон капитали тушунчасининг кенг ва тор маъноларда берил-ганини куриш мумкин. Шуни х,исобга олган х,олда, тор маънода «Инсон капитали, шубх,асиз, замонавий иктисодий усишнинг мух,им оми-ли ва ижтимоий иктисодий сиёсатнинг усту-вор йуналиши сифатида намоён булади»1. Кенг маънода эса инсон капитали инвестиция килиш - ишчи кучини ташкил этиб, ишлаб чикаришга тайёрлаш, соFликни саклаш, миграция х,амда нархлар ва даромадларга оид маълумотлар

1 Мау В. Человеческий капитал: вызовы для России. // «Вопросы экономики», 2012, №7. -С.114. Источник: http://www.ranepa.ru/files/pubs/rector/ voprosy_ ekonomiki0712.pdf

кидиришга булган харажатлар куринишида шаклланади.

«Иктисодий энциклопедия» («Экономическая энциклопедия»)да инсон капиталига «маблаF ажратишнинг алох,ида тури, инсоннинг кайта ишлаб чикариш салох,иятини ривожлантиришга сарфланадиган харажатлар йиFиндиси, сифат-ни ошириш ва ишчи кучи хизматларини яхши-лаш» деб таъриф берилади, умумий маълумот ва махсус характердаги билимлар, куникмалар ва тупланган тажриба инсон капитали объектининг таркибий кисми2 х,исобланади.

2 Экономическая энциклопедия. / Гл.ред. Л.И.Абалкин. - М.: «Издательство «Экономика», 1999. -С. 275.

Инсон капиталини янада тулик таърифлаш учун функционал ёндашув талаб этилади. Функционал аниклашнинг негизи нафакат ички тузи-лиш куринишларини таърифлайди, балки функционал белгиланиши ва сунгги максадлашган фойдаланишни таърифлайди. Шунинг учун хам инсон капитали инсон эга булган билим, куникма ва кобилиятларнинг йиFиндисигина эмас. Чунки, биринчидан, бу тупланган билим, малака ва кобилият захираси хисобланади. Иккинчи навбатда, бу шундай захираки, у ёки бошка бир мухитда инсон томонидан ижтимоий кайта ишлашга сарфланади ва мехнат унумдор-лиги хамда ишлаб чикаришнинг усишига имкон беради. Учинчидан, тупланган билим, куникма ва кобилият захирасининг максадга мувофик ишлатилиши фаолиятнинг юкори унумдорлиги-да ишчи иш хаки (даромади)нинг усишига олиб келади. Туртинчидан эса даромаднинг ошиши инсонни раFбатлантиради ва кизиктиради хамда янги билим ва куникмалар захирасини туплаб, келажакда унумли куллашга сабаб булади.

Инсон капиталига инвестициялар мехнат унумдорлигини ошириш учун кулланилган ихти-ёрий чора, йул ва карорлар йиFиндисидир.

Умумий мезонларни хисобга олганда, инсон капиталига инвестициялар деганда куйидаги харажатлар мажмуи назарда тутилади: согликни саклаш, умумий ва махсус таълим, иш кидириш билан боглик харажатлар, ишлаб чикаришга профессионал тайёргарлик, миграция, бола-ларнинг дунёга келиши ва тарбияси, нархлар ва даромадларга оид иктисодий ацамиятга эга булган маълумотлар кидириш.

Иктисодчи олимлар инсон капиталига инвес-тицияларнинг уч турини ажратиб курсатадилар:

■ таълимга харажатлар. У умумий ва махсус, расмий ва норасмий таълим хамда иш жойла-рига кура тайёргарликни уз ичига олади;

■ соFликни саклашга харажатлар. У касал-лик профилактикаси, тиббий хизмат курсатиш, пархез овкатланиш, соFлом турмуш тарзи, яшаш шароитини яхшилаш кабиларни уз ичига олади;

■ харакатчанлик харажатлари, нисбатан паст унумдорлик булган жойлардан ишчиларнинг кучиши билан боFлик харажатлар.

Шу билан бирга, инсон капиталига инвестициялар моддий ва номоддий турларга хам булиб урганилади.

Моддий турга инсоннинг жисмоний шаклла-ниши ва ривожланиши учун зарур булган бар-

ча харажатлар (боланинг тугилиши ва тарбияси учун чикимлар) киради.

Номоддий турга умумий таълим ва махсус тайёргарлик учун йиFилган харажатлар, соFликни саклаш ва ишчи кучини таксимлаш учун йиFилган харажатларнинг маълум кисми киради.

СоFлик ва таълимга маблаF ажратиш инсон капиталига инвестицияларнинг мухим тури-дан х,исобланади. Умумий ва махсус таълим сифатини яхшилайди, инсоннинг билимлари зах,ирасини ва даражасини оширади, шу билан бирга инсон капиталининг х,ажми ва сифатини оширади.

Маълумки, XXI аср интеллектуал бойлик, юксак билим ва салох,ият талаб этиладиган аср х,исобланмокда. Дарх,акикат, тараккиёт йулидан изчил ривожланишда ^ал килувчи мух,им мезон - бу, замонавий билим ва касб-хунарларни эгал-лаган мутахассислар хисобланади.

Узбекистонда ахоли интеллектуал сало-хиятининг миллий иктисодиёт доирасидаги ахамияти хусусида куйидагиларни таъкидлаш мумкин:

■ таълим тизими уй хужалигига таъсир этиб, ундаги мехнат ресурсларининг касбий салохиятини шакллантиради;

■ шаклланган мехнат ресурслари бозор оркали миллий иктисодиётнинг барча сохаларига йуналтирилади, улар банд бул-ганларнинг касбий таркибини шакллантиради, саноат, кишлок хужалиги, хизмат курсатиш сохаларида фаолият курсатади.

Таълим кай даражада ривожланган булса, миллий иктисодиётда шунга мос касбий тайёр-гарликка эга булган ходимлар фаолият курсатади ва шунга мос иктисодий усишга эришилади. Таълим сохаси иктисодий усишга эришишнинг имконияти булиб хисобланади.

Таълим ва ишлаб чикаришга каратилган харажатлар бугунги кунда барча мамлакат-ларда инсон капиталига маблаF ажратишнинг энг мухим кисми хисобланади. Исталган укув режасининг 80 фоизгача булган кисми мустакил укишга туFри келади. Бу, айникса, тадкикотчи, укитувчи, мухандис, компьютер экспертлари ва бошка касбларни эгаллаган мутахассисларга тегишлидир. Уларнинг адабиётларни мустакил урганиш, укиш йули билан узлуксиз равишда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 7

малакаларини янгилашлари, эркин укув дастур-ларини куллашлари, фаолият, тажриба хамда бошка инсонларнинг бахолашлари (фикрлари) мисолида укишлари талаб этилади.

Таълимга инвестициялар маънодор белгиси-га кура, одатда, расмий ва норасмий турларга булинади1.

Расмий инвестициялар - бу, урта, махсус ва олий таълимни камраб олиш, шунингдек, бошка таълим, янги ишлаб чикаришда профессионал тайёргарлик, турли курслар, магистратура, док-торантурада укиш ва хоказоларга инвестиция-лардир.

Норасмий инвестициялар - бу, шахснинг мустакил укиши булиб, бу турга ривожлан-тирувчи адабиётларни укиш, санъатнинг турли куринишларида камол топиш, спорт билан профессионал шугулланиш ва бошкалар билан боFл и к инвестициялар киради.

Таълим билан бир каторда, соFликни саклашга маблаF ажратиш хам мухим хисоб-ланади. Бу касалликлар ва улим даражаси-нинг кискаришига, инсон умрининг мехнатга лаёкатли кисмининг узайишига, шу билан бир каторда, инсон капиталининг фаолият курсатиш вактининг узайишига олиб келади. Инсон сало-матлигининг холати - бу, табиий капитал булиб, бир кисми мерос, бошка кисми эса инсоннинг узи ва жамиятнинг харажатлари натижаси-да олинади. Инсоннинг хаёти давомида инсон капиталининг емирилиши кузатилади. СоFликни саклаш билан боFлик булган инвестициялар бу жараённи секинлаштиради.

Инсон капиталига инвестициялар инвестиция-ларнинг бошка турларидан узининг катор хусу-сиятлари билан ажралиб туради.

1. Инсон капиталига инвестиция ажратиш унинг эгасининг х,аёт муддати билан бевосита боFл и к булиб (мехнатга лаёкатлилик даврининг давомийлиги), канчалик эрта инсонга маблаF ажратилса, у шунчалик тез кайтишни бошлайди.

2. Инсон капитали нафакат жисмоний ва маънавий емирилади, балки йиFилиши ва купайиши хам мумкин.

3. Инсон капитали йиFилишига кура юкори чегара билан чекланган фаол мехнат жараёнида унинг даромад бериши ошади, кейин эса кескин пасаяди.

1 Образование и человеческий капитал. Источник: http://www.libertarium.ru/libertarium/10624

4. Инсонга килинган инвестицияларнинг хаммаси хам инсон капиталига маблаF ажра-тишга каратилган булавермайди. Масалан, криминал фаолият билан боFлик харажатлар инсон капиталига инвестиция хисобланмайди, чунки у жамият учун зарарли.

5. Инсонга маблаF ажратишнинг табиати ва турлари тарихий, миллий, маданий хусусият ва анъаналар билан шартланган.

6. Бошка турли шакллардаги капиталга инвестиция килишга нисбатан инсон капиталига инвестициялар алохида инсон нуктаи назаридан хам, жамият нуктаи назаридан хам фойдалирок хисобланади.

Давлат, нодавлат ижтимоий фондлар ва ташкилотлар, регионлар, алохида фирмалар, халкаро фонд ва ташкилотлар, шунингдек, таълим муассасалари инсон капиталига маблаF ажратиш манбаи булиб хизмат килиши мумкин.

Албатта, хозирги вактда бу сохада давлатнинг роли катта. Давлат бу сохада мажбурий (ундаш) чораларга хам, даъват этиш чораларига хам мурожаат этмокда. Мажбурий чораларга хамма учун шартли булган урта мактаб расмий таъли-ми, шартли булган тиббий профилактик тадбир-лар (эмлаш) ва бошкалар киради.

Бирок даъват этиш (ундаш) чоралари асо-сий чора х,исобланади. Давлат бу борада икки-та амалий усулга эга булиб, бу усуллар бозор иктисодиёти оркали автоматик бошкариладиган хусусий инвестициянинг куламини узгартириш максадида кулланилади. Инсон капиталининг мух,им со^алари булмиш таълим ва соFликни саклашнинг шаклланишида давлатнинг урни бекиёсдир. Республикамизда 2013 йилда ижтимоий сох,ага йуналтирилган маблаFлар давлат бюджети харажатлари таркибининг 59,2 фоизини ташкил этди2. Шу маблаFлардан 34 фоиздан ортиFи айнан таълим сох,асига йуналтирилганлиги давлат таълим сиёсатининг узига хослигидан дарак беради.

Инсон капитали активларини яратишда алох,ида компаниялар, фирмалар ах,амиятли ^исобланади. Улар купинча шу капиталнинг энг таъсирли ишлаб чикарувчилари сифатида

2 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. / 2012 йилда мамлакатимизни ижти-моий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: Узбекистон, 2013.

намоён булади, чунки улар шахсни тайёрлаш-даги эхтиёжларга мос шароитга хамда таълим ва тайёргарликка маблаF ажратишнинг илFор йуналишлари хакида ахборотга эга. Бирок фир-малар инвестициялар соф даромад келтиргуни-га кадар инвестиция килишади. Уз ходимлари ва булFуси ходимлари доирасида инвестиция-ни амалга ошириб, фирмалар мехнатини фаол-лаштиришга, унинг унумдорлигини ошириш-га, иш вакти йукотилишини кискартиришга, шу билан бирга, узларининг ракобатбардошлигини мустахкамлашга интиладилар. МаблаFлар махсус ва кайта тайёрлов курслари ташкилот ва муас-сасаларига, ишчиларнинг даволаниш ва про-филактик тадбирларга харажатларини тулашга, жисмоний ва соFломлаштириш марказлари-нинг курилишига, болаларнинг мактабгача таълим муассасалари ва бошкаларга каратилган булади. Харажатларнинг кулами буйича фир-мада ички укитиш ривожланган мамлакатларда кадрлар тайёрлашнинг бошка секторлари билан таккосланади.

Инсон капиталига инвестициялар оила доирасида хам жуда мухим, чунки инсон капиталининг хосил булиши ва купайиши оиланинг уз фарзан-дига маблаF ажратишига бевосита боFликлиги якколдир. Бир томондан, фарзанд ота-она учун (коникиш) мамнуният манбаи булса, иккинчи томондан эса фарзанд тарбияси аник ва ноаник харажатлар манбаи хисобланади.

Оилада инсоннинг интеллектуал ва психофи-зиологик кобилиятларининг йиFилиши инсон капиталининг келгусида ривожланиб мукаммал-лашувида пойдевор (асос) булиб хизмат килади. Болалар инсон капитали ривожланиши учун килинадиган инвестициялар нафакат уз ривожи-да, балки келажак авлод инсон капитали маж-муасининг ривожланишида асос хисобланади. Оилалардаги таълим ва тарбия натижасида инсон капиталининг турли типлари шакллана-ди. Асосий психофизиологик аклий кобилиятлар пайдо булиб, шахс шаклланади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг «Таълим туFрисида»ги конуни. Олий таълим меъё-рий хужжатлари туплами. - Т.: «Шарк», 2001. 1-т. -3-8-б.

2. Узбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури». Олий таълим меъёрий хужжатлари туплами. - Т.: «Шарк», 2001. 1-т. -9-23-б.

3. Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мав-жуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. / Мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2014.

4. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. / 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2013.

5. Перегудов Л.В., Саидов М.Х. Олий таълим менежменти ва иктисодиёти. - Т.: «Молия», 2002.

6. Маткурбонов К. Кадрлар тайёрлаш миллий модели дунё тажрибаси ва миллий хусусиятларимизни узида мужассам этган узига хос ноёб ходиса. // «Маърифат», 2013 йил 6 февраль, 11 (8556)-сон.

7. Мау В. Человеческий капитал: вызовы для России. // «Вопросы экономики», 2012, №7. -С. 114-132. Источник: http://www.ranepa.ru/files/pubs/rector/voprosy_ ekonomiki0712.pdf.

8. Экономическая энциклопедия. / Гл.ред. Л.И.Абалкин. - М.: «Издательство «Экономика», 1999. -С. 275.

9. Образование и человеческий капитал. Источник: http://www.libertarium.ru/ ПЬеЬжшт/10624

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.