Научная статья на тему 'Хитойда инсон капиталига инвестицияларни йўналтириш'

Хитойда инсон капиталига инвестицияларни йўналтириш Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
282
80
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
саводхонлик даражаси / давлат стипендияси / нодавлат таълим муассасаси / инсон капитали / таълим жараёни / the degree of literacy / public stipendium system / government scholarship / non gov- ernmental education institutions / human capital / process of teaching

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Орипова З. Д.

Мақолада Хитой Халқ Республикаси иқтисодий тараққиётида таълим тизимининг аҳамияти, Хитойда саводхонлик даражаси, хитойлик талабаларнинг хорижда таҳсил олиши, олий таълим тизимининг селектив характери ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VALUE OF INVESTMENT INCREASE IN HUMAN CAPITAL IN CHINA

There is considered in the article role of education system in economic development of the republic of China, degree of literacy in China; getting education abroad of chine’s students; the selective character of higher education system.

Текст научной работы на тему «Хитойда инсон капиталига инвестицияларни йўналтириш»

Орипова З.Д.,

Жах,он ик,тисодиёти ва дипломатия университети укитувчиси

ХИТОЙДА ИНСОН КАПИТАЛИГА ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИ ЙУНАЛТИРИШ

ОРИПОВА З.Д. ХИТОЙДА ИНСОН КАПИТАЛИГА ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИ ЙУНАЛТИРИШ

Маколада Хитой Халк Республикаси иктисодий тараккиётида таълим тизимининг ах,амияти, Хитойда саводхонлик даражаси, хитойлик талабаларнинг хорижда тах,сил олиши, олий таълим тизимининг селектив характери х,акида маълумотлар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: саводхонлик даражаси, давлат стипендияси, нодавлат таълим муассасаси, инсон капитали, таълим жараёни.

ОРИПОВА З.Д. ЗНАЧЕНИЕ УВЕЛИЧЕНИЯ ИНВЕСТИЦИЙ В ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ КАПИТАЛ В КИТАЕ

В статье освещены вопросы роли системы образования в экономическом развитии Китайской Народной Республики, уровня образованности в Китае, обучения за рубежом китайских студентов, селективного характера высшего образования.

Ключевые слова и понятия: уровень образованности, государственная стипендия, негосударственное образовательное учреждение, человеческий капитал, процесс обучения.

ORIPOVA Z.D. VALUE OF INVESTMENT INCREASE IN HUMAN CAPITAL IN CHINA

There is considered in the article role of education system in economic development of the republic of China, degree of literacy in China; getting education abroad of chine's students; the selective character of higher education system.

Keywords: the degree of literacy, public stipendium system, government scholarship, non governmental education institutions, human capital, process of teaching.

XXI асрда иктисодий ислоцотларни амалга ошириш, ижтимоий-ицтисодий муносабатларни модернизациялаш, турли даражада таращий этган ицтисодиётларни бир-бирига интеграциялашувини амалга ошириш учун етук, ма-лакали, хорижий тиллар ва ахборот технологияларини му-каммал эгаллаган кадрлар зарур булади.

Ушбу вазифа, яъни кадрларни тайёрлаш ва етказиб бериш таълим тизимининг асосий ва-зифаларидан х,исобланади. Шу сабабли охир-ги йилларда инсон капиталига инвестициялар йуналтириш х,ажмининг усиб бориши таълим тизими ривожига ортиб бораётган эътибордан далолатдир. Бу борада Узбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов куйидаги фикрни билдирганлар: «Биз ривожланган

бозор иктисодиётига асосланган замона-вий давлат куриш йулига кадам куйиб, куч-ли давлатдан кучли фукаролик жамияти сари изчиллик билан утишни таъминлар эканмиз, факат миллий ва умумбашарий кадриятлар уЙFунлиги заруратини теран англайдиган, за-монавий билимларни, интеллектуал салох,ият ва илFор технологияларни эгаллаган ин-сонларгина уз олдиларига куйган стратегик

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

тараккиёт максадларига эришиши мумкин эканини хамиша узимизга яхши тасаввур этиб келмокдамиз. Таълим тизимини тубдан ислох этиш одамларимизнинг онгу тафаккури ва дунёкарашини узгартириш, уларнинг сиёсий ва гражданлик фаоллигини, уз келажагига булган ишончини оширишнинг энг мухим омили ва мустахкам асосига айланди, десак, хеч кандай муболаFа булмайди. Энг мухими шундаки, биз-нинг янги авлодимиз, билимли, утмишнинг хар кандай иллатларидан озод булган ёшларимиз бугунги кунда мамлакатимизни демократлаш-тириш ва либераллаштириш, уни янгилаш ва ишончли тарзда равнак топтиришнинг хал килувчи харакатлантирувчи кучига айланиб бормокда»1.

Инсон капиталига инвестициялаш жара-ёнларини амалга ошириш буйича жахон таж-рибасини урганиш, тахлил этиш ва ижодий куллаш мухим ахамият касб этади. Бу бора-да Хитой тажрибаси алохида эътиборга мо-ликдир. ХХР2нинг замонавий таълим тизи-ми, хорижий мамлакатлар таълим тизимлари билан солиштирганда, бир катор хусусият-ларга эга. Масалан, Осиёдаги яна бир йирик иктисодиётга эга мамлакат Хиндистонга нис-батан Хитой ахолиси, шу жумладан, кишлок ахолисининг хам (ахолининг бу катлами иккала мамлакатнинг хам асосий кисми хисобланади) саводхонлиги даражаси жадал усиб бораётган мамлакат хисобланади. Хи-тойда катта ёшдаги ахолининг бор-йуFи 15-17 фоизи саводсиз хисобланади3 (Хиндистонда -47%; Бангладешда - 61%; Покистонда - 59%; Эронда - 27%; Туркияда - 17%; Индонезияда - 15%). ХХРда яна бир индикатор - 15-24 ёшдаги аёллар уртасидаги саводсизлик даражаси ижобий курсаткичга эга. Бу курсаткич охирги 20 йил ичида саводсизлик билан кураш сама-радорлигини акс эттиради ва билвосита аёл-нинг оила ва жамиятдаги урнини курсатади. Хитойда ушбу курсаткич 4 фоизни ташкил этади. Бу индикатор Хиндистонда - 44%; Банг-

1 Каримов И.А. «Юксак билимли ва интеллектуал ри-вожланган авлодни тарбиялаш - мамлакатни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шарти» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи», 2012 йил 18 февраль.

2 Хитой Халк Республикаси.

3 1"|Мр://экономическое-развитие-китая.рф

ладешда - 63%; Покистонда - 61%; Эронда -10%; Туркияда - 8%; Индонезияда 4%ни ташкил этади. Хитой таълим тизими уз таркибига куйидагиларни камраб олади: базавий таълим (мактабгача, умумий бошланFич ва урта), урта касбий-техник, умумий олий таълим ва катта-лар учун таълим. ХХР олий таълим муассасала-рида тахминан 3 миллион талаба тахсил олади. Укиш муддати 4-5 йил. Олий таълим муассаса-лари сони юздан ошади.

Охирги йигирма йил давомида 300 минг киши номзодлик ва 20 минг киши докторлик илмий унвонини олган. Хозирги вактда тах-минан 160000 аспирант диссертация ишини ёзмокда. Ахолини дастлабки базавий таълим билан камраб олиш микёси жихатидан купгина Осиё мамлакатларини оркада колдирган Хитой ушбу мамлакатларга нисбатан олий таълим муассасалари талабалари сони жихатидан паст курсаткичга эга. Бу хол, кисман, мамлакат ЯИМда таълимга харажатлар улушининг паст-лиги (2,6%) билан тушунтирилади, лекин охирги йилларда бу курсаткич ошиб бормокда. Бундан ташкари, яна икки жихатга алохида эътибор каратиш зарур. Биринчидан, Хитойда касбий-техник, педагогик ва тиббиёт билим юртларининг (4 миллиондан ортик укувчилар, укиш муддати - 2-4 йил) кенг таркалган тармоFи мавжуд. Умумий таълимни давом эттириш ва катталарнинг касбий малакасини оширишнинг турли шакллари кенг таркалган (бу таълим шакллари билан 12 миллиондан ортик ахоли камраб олинган). Шунингдек, дав-лат корхоналарида иш уринларини йукотган шахслар учун касбий кайта тайёрлаш тизими мавжуд. Иккинчидан, ахолининг касбий саводхонлиги ва техник малакасининг ошиши-да оммавий ахборот воситалари катта роль уйнайди. ХХ асрнинг 90-йилларида кишлок жойларни тулик электрлаштириш поёнига ет-гандан сунг телевидениеда оммавий равишда таълим дастурлари курсатила бошланди.

Ислохот йилларида 280 минг хитойлик та-лабалар хорижга укишга жунатилган эди, хозирги кунда уларнинг 100 минг нафари уз ватанига кайтиб келди. Хорижда тахсил ола-ётган хитойлик талабалар математика, физика, биология каби фанлар буйича яхши базавий маълумотга эгаликлари ва интизомлари билан ажралиб туришади. Хорижий мамлакатлар-да тахсил олаётган хитойлик талабаларнинг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

1-расм. Хитой таълим тизимининг таркибий тузилмаси1

географияси х,ам узига жалб этади: х,озирги кунда хитойлик талабалар дунёнинг 100 дан ортик, мамлакатларида тах,сил олишмокда. Уз навбатида, Хитой уз университетлари ва тех-нопаркларига хорижлик мутахассислар ва укитувчиларни фаол жалб килмокда.

XXI асрнинг бошига келиб мамлакатда 120 дан ошик тараккиёт ва янги технология-ларни узлаштириш х,удудлари (технопарклар) мавжуд эди. Уларнинг энг йириги Пекинда жойлашган. Хитой таълим тизимини купинча

1 http://www.portalchina.ru/articles/education-system.html

«прагматик», «эгалитар», «демократик» ти-зим сифатида бах,олашади. Бу тавсифларга яна «селектив» элементини х,ам киритиш за-рур. Уртача хитойлик учун таълим тизимининг юкори боскичларига етиб бориш эх,тимоли унчалик катта эмас, натижада бу боск,ичларга факатгина энг кобилиятли укувчилар етиши-шади. Олий таълим муассасасига укишга ки-риш эса урта мактабнинг кобилиятли бити-рувчиси учун катта ютук х,исобланади. Баъзи университетларга кириш учун танлов битта уринга 200-300 кишигача етади. Иктидорли ёшлар таълимнинг боскичларида турли им-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

2-расм. Хитойнинг давлат муассасаларида илмий тадк,ик,от ишлари билан банд булган ходимлар сони1, млн киши

25

20

15

10

--—р :_

21,6 21,9 22,5

1990

1995

2000

2005

2010

тиёзлардан фойдаланишади. Улар ихтиёрига давлат стипендиялари, корхона, ташкилотлар субсидиялари ва шу кабилар такдим этилган. Шартнома асосида пул тулаб укиш Хитойда кенг таркалмаган булиб, шартнома асосида укишга кирмокчи булганлар умумий асосда укишга кабул килинадилар. Купинча талаба аввал ишлаган корхона томонидан шартнома маблаFларини тулаб бериш холлари намоён булади. Купчилик талабалар олий маълумотни бепул олишади.

Олий таълим тизимининг селектив характе-ри яна бир холатда намоён булади: мамлакат олий таълим муассасалари бир неча иерархик категорияларга ажратилган. Мактабдаги бити-рув имтих,онларида (Хитойда бутун мамлакат-да бир вактда утказилади) туплаган балидан келиб чикиб, булFуси абитуриент ушбу бал-ларга мос келадиган олий таълим муассасала-ридаги кириш имтих,онларини топшириш учун рухсат олишлари мумкин (бунда абитуриент у туплагандан кура камрок балл талаб этади-ган олий таълим муассасасини хам танлаши мумкин). Кайд этиб утилган холатлар Хитой маданияти анъаналарига хос булган таълим тизимининг юкори мавкеи сакланиб келинаёт-ганлиги хамда мамлакатдаги етакчи универси-тетларнинг алохида уринларини акс эттиради.

ХХ асрнинг охирги йилларида ХХРда укитувчи ва илмий ходимларнинг ойлик маош-лари сезиларли равишда оширилди. Туккизта

1 National Вигеаи of Statistics of China. http://www.stats. gov.cn/english/NewsEvents/201102/t20110228_26426.html

етакчи университетлар (Пекин, Циньхуа, Нанкин, Фудань, Чжуншань ва бошк.) профессор-ларининг базавий маошлари ойига 500 АКШ долларини ташкил этади (бошка университет-ларда бу курсаткич 250-300 АКШ долларини ташкил этади), педагоглар ва илмий ходимлар уй-жой сотиб олишда имтиёзларга эга, бир катор провинцияларда илмий даражага эга шахсларга иккинчи фарзанд куриш масаласи-да имтиёзлар такдим этилади. ХХРдаги ойлик маошнинг кадрини бахолаш учун ушбу мам-лакатда асосий истеъмол товарлари ва хиз-матларга жуда паст даражадаги нархлар мав-жудлигини эътиборга олиш зарур. Нархлар ривожланган мамлакатларникига нисбатан камида уч баробар пастдир. ХХР таълим тизимининг яна бир хусусияти - олий таълим муассасалари таълим дастурларида табиий-техник хамда амалий фан ва йуналишларнинг усту-ворлигидир (талабалик уринларининг тахми-нан 60%и, АКШда - 14%, Голландияда - 18%, Таиландда - 22%, Японияда - 26%, Малайзия-да - 30%). Ривожланган мамлакатлар ёки унга кушни мамлакатлар билан солиштирганда Хитойда ижтимоий-гуманитар мутахассисликлар-да тахсил олаётган талабалар озчилик кисмни ташкил этади. Хитойда турли даражадаги ва йуналишдаги таълим муассасалари уртасидаги нисбатни саклаб туриш ва таълим дастурлари-нинг мазмуни давлатнинг кучли назорати ости-дадир. Баъзи тадкикотларнинг курсатишича, ижтимоий-гуманитар маълумотга эга шахар ахолисининг купайиб кетиши ижтимоий-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

3-расм. Хитойнинг олий таълим муассасаларида талабалар сони (х,ар минг кишига)1

2005

сиёсий баркарорликка путур етказиши мумкин экан. Хитойга кушни булган купгина мамлакат-лар ушбу муаммога дуч келишди: бу мамла-катлар олий таълим муассасалари урфга кир-ган мутахассисликлар (иктисодчи, хукукшунос, журналист ва бошк.) буйича кадрларни ке-рагидан ортикча етказишади. Ушбу кадрлар иш топа олмасдан шахарлардаги куйи катлам ахолисини купайтирадилар хамда ёшлар ва талабаларнинг турли тартибсизликларига са-бабчи булишади. Хитойда олий таълим муассасалари таълим дастурларини назорат килиш эхтиёжи тежамкорлик нуктаи-назаридан хам амалга оширилади.

Хитойда турли даража ва йуналишдаги миллионга якин таълим муассасалари мавжуд булиб, уларда 200 миллиондан ортик киши тахсил оладилар. Хитой конунчилиги х,ар бир одамга, шу жумладан, майда миллатлар, бола-лар, аёллар ва ногиронларга хам билим олиш хукукини беради. Хитойда давлат таълим муассасаларидан ташкари нодавлат таълим муассасалари хам мавжуд. Хитойда нодавлат таълим муассасалари - бу, таъсисчи сифатида намоён булувчи фукаролар, корхоналар, жа-моа ташкилотлари маблаFлари хисобига таш-кил этилган таълим муассасалари хамда ахоли (хусусан, укувчиларнинг ота-оналари)нинг жа-моавий бадаллари хисобига ташкил этилаёт-ган мактаб ва олий таълим муассасаларидир.

1 №^опа! Вигеаи of Statistics of China. http://www.stats. gov.cn/english/NewsEvents/201102/t20110228_26426.html

2010

Жамоа харакатлари билан ташкил этилган таълим муассасалари укитувчилари ва укувчилари давлат таълим муассасаларига такдим этиладиган имтиёзлардан тулик фой-даланадилар. ХХ асрнинг охирида Хитойнинг барча нодавлат бошланFич ва урта мактабла-ри аккредитациядан утди. Олий таълим муассасаларида холат бошкачарок: 1200 та олий таълим муассасидан бор йуFи 21 таси давлат намунасидаги диплом бериш хукукига эгадир.

Нодавлат олий таълим муассасалари узлари укув кулланмаларни танлаш ва йуналишларни белгилаш хукукига эгадирлар. Уларнинг укув дастурлари давлат таълим муассасалари то-монидан тайёрланаётган кадрларга кайсидир соха буйича етишмовчилик булса, уша сохадаги буш жойларни тулдириш ва махаллий иктисодиёт эхтиёжларига хизмат килишдан ке-либ чикади.

Нодавлат таълим муассасаларининг вужуд-га келиши инсон, молиявий ва моддий ресурс-лардан фойдаланиш самарадорлигининг кес-кин ошишига олиб келди - уларда пенсияга чиккан тажрибали укитувчилар фаолият юри-тишади, уларнинг мехнат хаки юклама ва ма-лака билан узвий боFликдир. Ушбу муассаса-лар яхши жихозланган компьютер синфлари, лингафон кабинетлари, лабораторияларга эга булиб, улардан, давлат мактабларидан фаркли уларок, кечки пайтлари ва таътил вактларида хам фойдаланиш мумкин. Иккинчи томондан, нодавлат таълим муассасаларининг курсатиб утилган хусусиятлари хукуматда хавотир

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

уЙFотмокда. Чунки бу муассасалар битирув-чиларининг давлат муассасалари битирувчи-ларига нисбатан ажралиб туриши келажакда уларнинг оппозициячиларга ёки шу жамият-га бегона Fоя ва кадриятларни ташувчиларга айланишларига олиб келиши мумкин. Бундан ташкари, Хитойдаги купгина хусусий мактаб ва университетлар битирувчиларини таълим-ни хорижда давом эттиришга йуналтиришлари «аклли инсонларнинг ок,иб кетиши»га олиб келади.

Укув муассасаларининг битирувчилар-га булган эхтиёжи уларнинг фаолияти сама-радорлиги курсаткичи булиб хисобланади. ХХ асрнинг охирларида Пекиндаги хусусий олий таълим муассасалари битирувчилари-нинг 85 фоизи уз мутахассилиги буйича ишга жойлашди, уларнинг назарий тайёргарлиги ва амалий куникмалари давлат таълим муассасалари битирувчиларникидан колишмаган.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, олий маъ-лумотлилар инсон капиталига инвестиция килишда купрок имкониятга ва мойилликка эга эканлар. Урта махсус маълумотлилар ора-сида хам бу холат кузатилмокда. Олий таълим-нинг иктисодий фойдасидан ташкари, турмуш фаровонлиги ва мамлакат ижтимоий, сиёсий хаётига таъсири бекиёсдир.

Охирги 30 йил ичида Хитой саводхонлик даражаси колок мамлакатдан самарали урта ва олий таълим тизимига эга мамлакатга ай-ланди. Мамлакат иктисодий тараккиёт учун зарур булган кадрларнинг такрор ишлаб чикарилиши учун шароит ярата олди. Хитой-нинг касбий таълим сохасидаги ютукларини хориждан у ерга таълим олиш максадида ке-лаётганларнинг йилдан-йилга купайиб бораёт-ганлиги тасдиклайди.

Хитойда инсон капиталига эътибор ва амалга оширилаётган инвестицияларни хисобга олиб, ушбу тажрибадан фойдаланиб Узбекистон учун куйидаги йуналишларда иш олиб бориш максадга мувофикдир:

■ олий таълим тизимининг селектив жих,ат-ларини мамлакатимиз таълим тизими учун хам кенгайтирган ва такомиллаштирган холда татбик этиш зарур;

■ тажрибадан келиб чикиб, ижтимоий-гуманитар мутахассисликлардан кура табиий-техник мутахассисликларни купайтириш максадга мувофикдир;

■ мехнат бозорида уз урнини эгаллашини таъминлаш максадида нодавлат таълим муас-сасаларини ташкил этиш ва ривожлантириш лозим.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. «Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш -мамлакатни баркарор тараккий эттириш ва модернизация килишнинг энг мухим шар-ти» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи», 2012 йил 18 февраль.

2. httpy/экономическое-развитие-китая.рф.

3. http://www.portalchina.ru/articles/education-system.html.

4. National Bureau of Statistics of China. http://www.stats.gov.cn/english/ NewsEvents/201102/t20110228_26426.html.

5. Успехи Китая в области образования // Газета «Жэньминь жибао»: http://russian. peopledaily.com.cn/31517/6519232.html.

6. Развитие образования в современном Китае: кризисные явления и поиски решений: http://www.easttime.ru/analitic/3/8/491.html.

7. Министерство образования Китайской Народной Республики: http://www.moe. edu.cn/edoas/en/

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.