Научная статья на тему 'ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ ШАРОИТИДА КАР ВА ЗАИФ ЭШИТУВЧИ БОЛАЛАРНИНГ ЎҚИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР'

ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ ШАРОИТИДА КАР ВА ЗАИФ ЭШИТУВЧИ БОЛАЛАРНИНГ ЎҚИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

2799
119
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инклюзия / уйғунлашиш / алоҳида эҳтиёжли бола / шароит / тамойил / қоида / муҳофаза / индивидуаллаштириш / дифференциаллаштириш / мақсад / натижа / фаолият. / inclusion / child with special needs / condition / principles / rules / protection / differentiation / individualization / goal / result / activity.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ферузахон Усмановна Қодирова, Нодирбек Умаралиевич Кенжаев

Ушбу мақолада инклюзив таълимнинг ҳуқуқий-меъёрий асослари, тамойиллари, қоидалари келтириб ўтилган. Бундан ташқари замонавий технологияларни қўллаш орқали муайян дарсларда алоҳида эҳтиёжли болаларнинг фаолиятларини самарали ташкил этишнинг имкониятлари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FACTORS AFFECTING THE DEARING OF DEAF AND DISABLED CHILDREN IN INCLUSIVE EDUCATION

This article provides legal aspects, principles of inclusive education. In addition, the possibilities of innovative approaches in organizing the activities of students in individual lessons are revealed.

Текст научной работы на тему «ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ ШАРОИТИДА КАР ВА ЗАИФ ЭШИТУВЧИ БОЛАЛАРНИНГ ЎҚИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР»

ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ ШАРОИТИДА КАР ВА ЗАИФ ЭШИТУВЧИ БОЛАЛАРНИНГ УЦИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР

Ферузахон Усмановна ^одирова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика инстутити профессор в.б.

Нодирбек Умаралиевич Кенжаев

Жиззах давлат педагогика институти укитувчи

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада инклюзив таълимнинг хукукий-меъёрий асослари, тамойиллари, коидалари келтириб утилган. Бундан ташкари замонавий технологияларни куллаш оркали муайян дарсларда алохида эхтиёжли болаларнинг фаолиятларини самарали ташкил этишнинг имкониятлари очиб берилган.

Калит сузлар: инклюзия, уЙFунлашиш, алохида эх,тиёжли бола, шароит, тамойил, коида, мухофаза, индивидуаллаштириш, дифференциаллаштириш, максад, натижа, фаолият.

FACTORS AFFECTING THE DEARING OF DEAF AND DISABLED CHILDREN IN INCLUSIVE EDUCATION

Feruzakhon Usmanovna Kodirova

Professor, Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

Nodirbek Umaralievich Kenjaev

Teacher of Jizzakh State Pedagogical Institute

ABSTRACT

This article provides legal aspects, principles of inclusive education. In addition, the possibilities of innovative approaches in organizing the activities of students in individual lessons are revealed.

Keywords: inclusion, child with special needs, condition, principles, rules, protection, differentiation, individualization, goal, result, activity.

КИРИШ

Бугунги кунда хар кандай давлатнинг ривожланганлиги ногиронлиги булган болаларга инклюзив таълимни ташкил этиш сифати билан бахоланмокда.

Инклюзив таълим - (инклюзия - инглизча inclusion- уЙFунлашиш) хамкорликдаги таълим булиб, бутун дунё хамжамияти томонидан энг и

н Инклюзив таълим бу, шундай таълим-тарбия жараёни-ки, унда Жисмоний, рухий, аклий ва бошка муаммоларидан катъий назар БАРЧА болалар умумий тарзда, уз уйи, оиласи ва худудида, эхтиёжларига мос барча шароитлар ёратилган мактабларда, уз тенгкурлари билан бирга таълим олиши демакдир. Демак, инклюзив таълимнинг ма^сади алохида эхтиёжли болаларнинг имкониятларидан келиб чикиб, умумтаълим муассасаларида тулаконли таълим Влишларини таъминлаш, таълим муассассаларида хар бир бола учун зарурий шарт-шароитларни яратиш хисобланади. Шароитлар болаларнинг уйдан мактабга катнови билан, дарсда узини кулай хис килиши билан, укув фанларини узлаштиришга имкон берувчи воситаларга эгалиги билан, дарсдан ташкари пайтларда уз кизикишлари доирасида фаолият билан машFул булиш имкониятларига эгалиги билан, саломатлигига хеч бир хавфнинг мавжуд §маслиги билан тавсифланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Бугунги кундаги Узбекистоннинг янги киёфаси таълим сохасидаги ижобий

узгаришлар билан хам хамохангдир. Х,ар сохадаги каби ногиронлиги булган

болалар таълимида хам жахоннинг илFор тенденциялари асосида катор

ислохотлар амалга оширилмокда. СоFлом болалар билан бир каторда у ёки бу

алохида эхтиёжлари бор болаларнинг укишини боланинг ноёб хамда яширинган

имкониятлари учун мос ташкил этиш максадида хукукий меъёрлар ишлаб

чикилди. Мамлакатимизда бола хукукларини химоя килишнинг хукукий

асослари яратилиб, бир катор конунлар кабул килинди ва уларда бола хукуклари

кафолатлаб куйилди. Узбекистон Республикаси 1992 йилда "Бола хукуклари

туFрисида" Конвенция (20 ноябрь 1989 йил БМТ томонидан кабул килинган)ни

ратификация килди. Ушбу Конвенция БМТнинг болаликни мухофазалаш

борасидаги энг универсал хужжатидир. Узбекистон Республикасининг "Бола

иукукларининг кафолатлари туFрисида» ги Крнунида боланинг хукуклари,

эркинликлари ва конуний манфаатларини таъминлаш, хаёти ва соFлиFини

мухофаза килиш, камситилишига йул куймаслик, шаъни ва кадр-кимматини

схимоя килиш ва бошка катор ижтимоий-сиёсий ахамиятга эга вазифаларни и

а

амалга ошириш кафолатлаб куйилган. Бундан ташкари охирги 5 йил мобайнида таълимни ислох килиш, фукароларнинг бандлигини таъминлаш оркали фаровон хаёт кечириш шароитини таъминлаш масаласи давлат сиёсати даражасига кутарилди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 декабрдаги "Ногиронлиги булган шахсларни давлат томонидан куллаб-кувватлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги

ПФ-5270-сонли, 2019 йил 29 апрелдаги "Узбекистон Республикаси халк таълими тизимининг 2030 йилгача ривожлантириш концепциянинг тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5712 сонли фармонлари, 2020 йил 13 октябрдаги "Алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга таълим-тарбия бериш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК,-4860-сонли карори ва бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифалар мазмунида ахолининг эхтиёжманд катламларига таълим хизматининг мослашган турларини, дифференциал ёндашувларга асосланган тизимини жорий этиш белгилаб куйилган. Жумладан, Халк таълимини

2030 йилгача ривожлантириш Концепцияси 1-боб 2-банднинг 3-хатбошида: укитиш методикаларини такомиллаштириш, таълим-тарбия жараёнига индивидуаллаштириш тамойилларини боскичма-боскич татбик этиш; 3-боб 8-булим (д) бандида имконияти чекланган болаларга таълим хизматлари сифатини яхшилаш, ушбу банднинг 8-хатбошида имконияти чекланган хар бир боланинг инклюзив таълим олишига булган хукукини таъминлашга каратилган чора-тадбирлар амалга ошириш вазифалари белгиланди.

Инклюзив таълимнинг бош FOясини куйидаги стратегия ташкил этади: "Замонавий мактабда бола таълимга эмас, таълим бола имкониятларига мослаштирилади".

Инклюзив таълим тамойиллари куйидагилар:

1.Таълим сифатини бахоловчи индикаторлар бола имкониятларига мулжал олади.

2. Укувчи кандай жавоб берди? эмас, кандай иштирок этди? саволи асосида рефлексив мухит яратилади.

3. Индивидуал ёндашув укувчининг узлаштириш хусусиятига нисбатан танланса, дифференциал ёндашув укув топширикларининг мураккабликка кура даражаланишига нисбатан кулланилади. Адаптивлик вариативлик билан уЙFунлашади.

4. Укитувчининг импровизацион фаолияти мослашувчан трансформацион мухит яратишга йуналтирилади.

5. РаFбатлантириш укувчиларни топширик билан банд килишдан олдин юради. Мухим коида "Сенинг имкониятинг чекланганлиги учун эмас, сен бунга кодирсан"-шиори остида таълим жараёни ташкил этилади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Инклюзив таълимга нутки ва эшитиб идрок этиш куникмалари ривожланган ихтисослаштирилган давлат таълим муассасалари укувчиларининг жалб этилиши хам бу амалиётнинг бир шакли сифатида танланмокда. Ихтисослаштирилган давлат таълим муассасалари укувчиларинингнутки ва эшитиши устида сифатли иш олиб борилсагина улар маълум боскичдан сунггина инклюзив таълимга жалб этилиш имкониятига эга булади. Агар кар болада нутк етарли даражада шаклланмаган ва эшитиб идрок этишга мослашмаган булса, мазкур укувчининг инклюзив таълимда укув фанларини узлаштириши кийин булади. Шу боис куйида кар ва заиф эшитувчи болалар нутки ва эшитиши устида ишлашга мулжтллтнгтн якка машFулотларнинг ташкил этилиши ва мазмунига оид методик тавсиялар келтирилади.

Якка машFулотлар укувчиларда эгаллаётган тил таркибида мавжуд товушларни овоз кучайтирувчи аппаратлар ёрдамида ёки уларсиз эшитиш, куриш, тери-туюш сезгилари оркали сездирган холда талаффуз куникмаларини шакллантиришга хамда колдик эшитиш идрокини ривожлантиришга хизмат килади.

Якка машFулотларнинг вазифалари:

1. Укувчиларнинг товушли ходисалар хакидаги тасаввурларини аниклаш ва кенгайтириш.

2. Эшитув сезгисини укитиш жараёнига ва атрофдагилар билан мулокотга йуналтириш.

3. Укувчилар сузлашув нуткини ривожлантириш, талаффузини шакллантириш буйича педагогик жараёнга хамкорлик килиш.

Кар ва заиф эшитувчи болалар махсус мактаб-интернатларида якка машFулотлар 2 та кисмга булиниб ташкил этилади.

1-^исмда укувчиларнинг талаффузи устида 10 дакика, 2-кисмда укувчиларнинг колдик эшитиши устида 10 дакика иш олиб борилади.

Укувчиларнинг нуткий куникма ва малакаларини ривожлантиришда машFулотлар якка ва ялпи (фронтал) тарзда ташкил этилади.

Эшитишни ривожлантириш буйича фронтал машFулот турлари: 1. Укувчиларда эшитиш колидотидан максимал фойдаланиш куникма ва малакаларини шакллантириш ва мустахкамлаш буйича машFулотлар. Ушбу

машFулотларда укувчилар товушларнинг манбаини фарклашга, нуткий материал характери ^ил бола товуши, киз бола товуши, чакирикли нутк, маслахат шаклидаги секин охангли нутк, оталар нутки, оналар нутки, ёрдамга чакириш мазмунидаги нутк...)ни аниклашга ургатилади. МашFулот учун укув материаллари кундалик хаётда куп учрайдиган нонуткий воситалар (соат, телефон, ошхона жихозлари, машина сигнали ва унга хос бошка овозлар, курилиш ишлари овозлари, мусика воситалари ва б. .)ни эшиттириб фарклатишга мулжалланган мавзулардан ташкил топади.

2.Эшитиш ва эшитиб фарклашга ургатувчи аралаш машFулотлар. Ушбу машFулотнинг аралаш деб номланишига сабаб, унинг мазмунини нонуткий товушларни фарклатишга ундовчи топшириклардан ташкари укув фанларига оид сузлардан ташкил топган нуткий материал хам ташкил этади.

3.Укувчиларнинг эшитиш идроки устида олиб борилган коррекцион жараённи мониторинг килиш, уларнинг эшитиб-фарклаш буйича имкониятларини тахлил килиш, эшитиш динамикасини таккослашга мулжалланган назорат машFулотлари. Мазкур машFулотлар одатда укув йилининг боши ва охири хамда хар бир катта булимдан сунг утказилади.

МашFулотларда кенг кулланиладиган иш турлари куйидагилар:

-товуш манбаини аниклаш;

-товуш йуналишини аниклаш;

-сузнинг товуш-буFин ва ритмик таркибини факрлаш.

Якка машFулотларда укувчиларга укув материаллари 3 усулда берилади.

Биринчи усулда нуткий материаллар факат кулокка (режалаштирилган масофаларда, бу масофалар якиндан узокка караб узгариши лозим) берилади. Бу иш усули "Экрандан" деб номланади ва натижаларни акс эттиришда хам " Э" ёки -экран- деб ёзиб борилади.

Иккинчи усул нуткий материал эшитиб-куришга берилади. Яъни укувчилар узига карата айтилган мурожаатни лабдан укиб хам эшитиб фарклашга берилади. Ушбу усул натижасида олинган натижалар "ЭК" деб акс эттирилади.

Учинчи усул куриш, яъни сузлар карточкада ёки унинг маъноси акс этган расм оркали намойиш этилади. Бу усул кар ва заиф эшитувчи болаларда чукур муаммолар булганда ёки боланинг нутки жуда камбаFаллигида фойдаланилади. Ушбу усул аксарият холларда турли эшитиш чегарасига эга укувчи учун маъноси тушунарли булмаган сузларни эшиттиришда хам кулланилади.

Кар ва заиф эшитувчи болалар билан олиб бориладиган якка машFулотлар жараёнида асосий омил булиб, эшитиш оркали нуткни кабул килиш имконияти

хисобланади. Кар болада эшитиш муаммоси чукурлиги сабабли, у нуткни мустакил эгаллай олмайди. Кар болалар билан олиб бориладиган коррекцион машFулотларда товуш тебранишларини хаво-суяк оркали хис килдириб, тери-туюш оркали сездириб фарклаш устида ишланади. Шунинг учун аксарият укитувчилар кар болаларга товушларни куйишда тери оркали сезиш, хавони хис килишга таянадилар. Хрзирги кунда овоз кучайтириб берувчи аппаратлар мавжуд булмаган вазиятларда хам кар болаларга товушни сездириш оркали куйиб, суз ва жумлаларни лабдан укиттирган холда укувчиларда нуткий мулокот куникмаларини шакллантириш тажрибаси кенг кулланилмокда.

ХУЛОСА

Юкорида келтирилган маълумотлар коррекцион машFулотларни ташкил этишда укувчиларнинг эшитиши ва эшитиш колдотидан максимал фойдаланишнинг ахамиятини очиб беради. Яъни коррекцион машFулотларда укитувчилар болаларнинг эшитиши устида ишлаш жараёнини туFри ташкил этиши лозим. Яъни уз номи билан "Эшитиш идрокини ривожлантириш" машFулоти уз вазифаларини бажариши максадга мувофикдир. Агар бу каби машFулотлар тизимли олиб борилса, бу жараёнга оилаларни хам тайёрлаб борилса, кар ва заиф эшитувчи болаларнинг нутки тушунарли булади. Улар укув маткриалини англашга урганадилар. Укув фанларини узлаштириш учун луFат жихатдан тайёр буладилар.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони//Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами.-№6(766)-70-модда, -Т.: Адолат, 2017.-Б.38.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги "Узбекистон Республикаси Халк таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5712-сонли Фармони. ВДММБ: 06/19/5712/3034-сон.

3. К,одирова Ф.У. Uzluksiz ta'limda innovatsion metodik xizmatni tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlari. "Халк таълими" журнали, 2020 йил 5-сон. 42-46-бетлар.

4. Кадырова Ф.У., М.Ф.Джураева. Технология дополнительных занятий в обучении младших школьников учителем-дефектологом. «Узлуксиз таълим», 2020, 4-сон. 86-90-б.

5. Qodirova F.U. Methodical cluster - an innovative mechanism to increase the

efficiency of general secondary and inclusive education. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences http://www.idpublications.org/ejrres-vol-8-no-8-2020-part-iii/

6. К,одирова Ф.У. Ракамли педагогика-истикбол бугундан бошланади: имкониятлар, стереотиплар, келгуси режалар .Журнал. Замонавий таълим.2020. №8-сон. 4-9 бетлар.

7. Ismailova Dilafruz Muhiddinovna. (2020). Цели современного образования, формирующие требования к преподавателю. Журнал научных и прикладных исследований, (11), 12-14.

8. Ismoilova Dilafruz Muxiddinovna. (2020). Educational forecasting as a scientific and pedagogical problem. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(6), 42-47.

9. Jabbor Usarov. (2019, June). Using Teaching Methods for Development Student Competencies. International Journal of Progressive Sciences and Technologies, 15(1), 272-274.

10. Jabborova Onahon Mannopovna, Jumanova Fatima Uralovna, & Mahkamova Shohida Rahmatullayevna. (2020). Formation of Artistic Perception of Future Teachers. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(4), 4087-4095.

11. Jabborova Onakhon Mannopovna. (2019). Psychological and Pedagogical Foundations of the Formation of the Artistic Perception of Students in Secondary Schools. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 7(10), 9-14.

12. Jabborova Onaxon Mannopovna, & Ismoilova Dilafruz Muhiddinovna. (2020, May). Optimization of primary education. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(5), 1229-1232.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.