Научная статья на тему 'Имконияти чекланган болаларни ижтимоий ҳаётга тайёрлашнинг инновацион технологиялари'

Имконияти чекланган болаларни ижтимоий ҳаётга тайёрлашнинг инновацион технологиялари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1394
195
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кар ва заиф эшитувчи бола / ижтимоийлашув / ҳаётий кўникма ва малакалар / нутқ / мулоқот / инновация / самарали технологиялар / глухой и слабослышащий ребёнок / социализация / жизненные навыки и умения / речь / коммуникация / инновация / эффективные технологии

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Қодирова Ферузахон Усмановна

Мақолада кар ва заиф эшитувчи болаларни ижтимоий ҳаётга тайёрлашнинг муаммолари ва ечимлари юзасидан олиб борилган тажрибаларга асосан қўлланилган ва самарадорлиги аниқланган инновацион технологиялар хусусида маълумотлар келтирилган. Бундан ташқари кар ва заиф эшитувчи болаларнинг ижтимоийлашуви учун зарур кўникмалар санаб ўтилган бўлиб, мазкур кўникмаларни ўқувчиларда шакллантиришнинг самаралари технологиялари ҳамда уларни қўллаш йўллари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ ПОДГОТОВКИ К СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ ДЕТЕЙ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ

В данной статье описываются инновационные технологии по подготовке к социальной жизни детей с ограниченными возможностями, которые определены и научно обоснованы на основе результатов проведённых автором исследований. В том числе раскрыты эффективные пути формирования жизненных навыков у детей с проблемами слуха.

Текст научной работы на тему «Имконияти чекланган болаларни ижтимоий ҳаётга тайёрлашнинг инновацион технологиялари»

V_/

К,одирова Ферузахон Усмановна,

Узбекистон Республикаси Халк, таълими вазирлиги х,узуридаги Республика таълим маркази «Имконияти чекланган болалар таълим муассасаларини методик таъминлаш» булими методисти, педагогика фанлари номзоди, доцент

ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ Х.АЁТГА ТАЙЁРЛАШНИНГ ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

К,ОДИРОВА Ф.У. ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН БОЛАЛАРНИ ИЖТИМОИЙ ЦАЁТГА ТАЙЁРЛАШНИНГ ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Маколада кар ва заиф эшитувчи болаларни ижтимоий х,аётга тайёрлашнинг муаммолари ва ечимлари юзасидан олиб борилган тажрибаларга асосан кулланилган ва самарадорлиги аникланган инновацион технологиялар хусусида маълумотлар келтирилган. Бундан ташкари кар ва заиф эшитувчи болаларнинг ижтимоийлашуви учун зарур куникмалар санаб утилган булиб, мазкур куникмаларни укувчиларда шакллантиришнинг самаралари технологиялари х,амда уларни куллаш йуллари очиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: кар ва заиф эшитувчи бола, ижтимоийлашув, х,аётий куникма ва малакалар, нутк, мулокот, инновация, самарали технологиялар

КОДИРОВА Ф.У. ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ ПОДГОТОВКИ К СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ ДЕТЕЙ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ

В данной статье описываются инновационные технологии по подготовке к социальной жизни детей с ограниченными возможностями, которые определены и научно обоснованы на основе результатов проведённых автором исследований. В том числе раскрыты эффективные пути формирования жизненных навыков у детей с проблемами слуха.

Ключевые слова и понятия: глухой и слабослышащий ребёнок, социализация, жизненные навыки и умения, речь, коммуникация, инновация, эффективные технологии.

QODIROVA F.U. INNOVATIVE TECHNOLOGIES OF PREPARING DISABLED CHILDREN (CHILDREN WITH LIMITED HEARING ABILITIES) FOR SOCIAL LIFE

The results and lessons learned by the experiments delivered on the problems and solutions of preparing deaf children and children who have not fair hearing for social life basing on the effective innovative technologies implementation have discussed in this article. Moreover, taking into consideration the necessary comprehension for socialization of deaf and fair hearing children as well the effective ways and technologies of formulating children's skills have revealed.

Keywords: deaf and children with violated hearing, socialization, lifelong comprehensions and skills, speech, communication, innovation, effective technologies.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

Мамалакатимизда имконияти чекланган болаларни уцитиш, тарбиялаш, касб-цунарга йуналтириш, жами-ятга уйгунлаштириш масалалалари ёшларга оид давлат сиёсатининг долзарб йуналишларидан цисобланади. Чунки Узбекистонда тарацциётнинг беш тамойилидан бири -кучли ижтимоий сиёсат мацсадли йулга цуйилганлиги боис, ацолининг кумакка муцтож цатламларини цар томонлама цуллаб-цувватлаш цуцуций жицатдан кафолатланган.

Бугунги кунда 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлан-тиришнинг бешта устувор йуналишлари буйича Харакатлар стратегиясининг туртинчи йуналиши ижтимоий сохани ривожлантириш булиб, унда белгиланган вазифалар мамлака-тимизда инсонпарварлик Fояларининг усту-ворлиги, миллатимизга хос мехр-шавкатнинг мухим кадрият эканлигидан далолат беради1. Жумладан, ахолининг эхтиёжманд катламларини ижтимоий химоялашни кучайтириш хамда кексалар ва имконияти чекланган шахсларни давлат томонидан куллаб-кувватлаш, уларга ижтимоий хизмат курсатишни яхшилаш каби вазифалар2 имконияти чекланган болалар таълими тизимини тубдан яхшилашни, бу жараёнга иннова-цион технологияларни олиб киришни таказо этмокда.

Имконияти чекланган болалар таълим-тарбия жараёнининг соFлом болалар таълим-тарбияси жараёни конуниятларидан келиб чикиши билан бир каторда узига хос хусусиятларига хам эгадир. Кар ва заиф эши-тувчи, кузи ожиз, акли заиф болалар - соFлом болалар каби шахс ривожланиш даврлари-нинг хар бирини босиб утади3.

Меъёрда ривожланишнинг ёшга кура чега-ралари ва маълум мезонли улчамлари мавжуд. Бундай ривожланишда боланинг ёшига мос равишда хам жисмоний, хам рухий ривожла-ниши тушунилади. Бирок х,ар бир боланинг узига хос такрорланмас хусусиятлари мавжуд-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947 -сон фармони. // «Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами», 2017 йил 13 февраль, 6-сон, 70-модда.

2 Уша фармон.

3 Виготский Л.С. Собрание сочинений. Т. 5. - М.: «Педа-

гогика», 1983. - стр. 23.

дир. Бу хусусиятлар болаларнинг физиологик, психологик ривожланиши билан боFликдир. Фаолият тамойили бола кайси ёш даврни босиб утаётган булса, шу даврда у учун кайси фаолият устиворлик килишини англаган холда ривожлантириш ишларини режалаштириш ва олиб боришни кузда тутади4.

Таълим-тарбия нафакат таълим маскан-ларида, балки оилаларда хам максадли таш-кил этилиши болаларни маънавий жахатдан етук, жисмоний жихатдан мустахкам, аклий жихатдан ракобатбардош мутахассис этиб тар-биялашнинг мухим шартларидандир. Бирок аксарият оилаларда кар ва заиф эшитувчи болаларни мустакил хаётга тайёрлаш бора-сида керакли педагогик-психологик ишлар йулга куйилмаган. Оилаларда кар болаларга нисбатан авайлаш ва рахмдиллик нуктаи-назари билан караш муносабати урнатилган булади. Мазкур холат кар ва заиф эшитувчи болаларда соFлом болалардаги каби муомала, мулокот, уз-узига хизмат ва бошка фаолият-ларда иштирок этиш куникмаларининг етар-лича шаклланмаслигига олиб келади. Нати-жада кар ва заиф эшитувчи болалар махсус таълим муассасасига келган куниданок, оддий кундалик маиший хаёт учун зарур булган куникмаларни эгаллашга жалб этиладилар. Бу куникмалар оддий ва содда туюлса-да, бирок кар болаларнинг ижтимоийлашуви учун асос булувчи омиллардандир. Жумладан, укувчиларнинг:

- кийиниши (мавсумбоп, борадиган жой хусусиятига боFлик, тоза ва озода, жинсига туFри келадиган, замонбоп);

- муомаласи (она тилида туFри ва равон сузлаш, ширинсухан булиш, сузлашганда сухбатдошини тинглай олиш, бировларнинг сузини булмаслик, аник ва мавзу доирасида

4 Специальная психология. Под ред. В.И.Лубовского. -М.: «Академия», 2005. - 34 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

гапириш, нуткида ноурин сузларни ишлатмас-лик ва хоказо);

- жамоат жойларида узини тутиши (коидаларга риоя килиш, каттик гаплашмас-лик, атрофдагиларга х,алакит килмаслик, кат-таларга салом бериш, атроф-мух,итни ифлос килмаслик ва хоказо);

- гигиеник коидаларга риоя килиш;

- туFри овкатланиш, вактида дам олиш, мех,натда меъёрларни билиш, зарарли одат-лар (чекиш, спиртли ичимликлар, ёшига мос булмаган муносабатлар)дан йирок булиш, буш вактини туFри режалаштириш ва маз-мунли утказиш, соFлом турмуш тарзи ва тиббий маданият талабларига катъий риоя килишга урганиши учун тизимли ишларни ташкил этиш, максадли ёндашувлар, замона-вий усул ва воситалар, укитишнинг самарали инновацион технологияларни куллаш такозо этилмокда.

Эшитишида муаммолари булган бола-лар махсус таълим муассасаларида таълим ва тарбия олади, шу муассасада яшайди. Демак махсус таълим муассасалари-мактаб-интернатлар мазкур укувчилар учун х,ам таълим-тарбия, х,ам мех,р-окибат учоFидир. У ерда укувчилар академик билим олишдан ташкари муросаликка, атрофдагилар билан мулокот килишга, мех,натга, уз-узига хизматга, узгалар мех,натини кадрлашга, уз карорини асосли х,имоя килишга, саломатлигини назо-рат килишга урганади1.

Тадкикот доирасига камраб олинган иккита кар ва заиф эшитувчи болалар учун ихтисос-лаштириган таълим муассасаларининг 20122016 йиллардаги битирувчиларининг 73 фоизи кейинги боскич таълимга жалб этилмаган.

Жумладан, Андижон вилояти Хужаобод туманидаги 2 та кар ва заиф эшитувчи болаларга мулжалланган махсус мактаб-интернатларини 2012-2016 йиллар мобай-нида битириб чиккан жами 95 нафар кар ва заиф эшитувчи болалардан 27 нафари, Навоий вилояти 25-сонли кар болалар махсус мактаб-интернатининг 63 нафар (3 укув йили учун) битирувчиларидан 17 нафари, Наманган вилоятининг 46-сонли кар болалар махсус мактаб-интернатининг 39 нафар (2

1 Аксенова Л.И. Маленькие ступеньки, ведущие в большую жизнь // Журнал «Дефектология», 1999, № 3.

укув йили учун) битирувчиларидан 9 нафари турли касб-х,унар коллежларига жалб этил-ган. Яъни мактаб таълимидан кейинги х,аёти урганилган жами 197 нафар кар ва заиф эшитувчи болаларнинг 53 нафари, ёки 27 фоизи, маълум йуналишлардаги касб-х,унар коллежларига жалб этилган. Колган 144 нафари оила KарамоFида ёки бошка турдаги мех,нат фао-лияти билан машFул. Ушбу болаларнинг акса-рияти заиф эшитувчи ёки заиф эшитувчиликка якин енгил даражадаги кар болалар булиб, уларда атрофдагилар билан мулокот килиш куникмалари маълум даражада шаклланган-лиги боис таълимга кабул килинган.

Ушбу муаммонинг сабаблари муассаса рах,барияти, оилалар х,амда малака оши-риш курсларига келган педагоглар билан утказилган суровномалар оркали х,амда бево-сита кузатувлар ёрдамида урганилиб, тах,лил килинганда куйидагилар аникланди:

• аксарият ота-оналар болаларини атрофдагилар билан мулокот килишда кийналганликлари учун мустакил ^аётга тайёр эмас деб х,исоблайдилар;

• кар ва заиф эшитувчи укувчилар уз фикрини, эх,тиёжларини нуткий шароитга мос равишда билдириш, узини намоён килиш куникмаларига етарлича эга булмаяптилар (битта муассасани битириб чикиб кетаётган 20-23 (х,ар йили 2 та синф битиради, х,ар бир синфда 10 нафардан 14 нафаргача укувчилар тах,сил оладилар) нафар кар ва заиф эшитувчи укувчиларнинг 18 нафари эшитувчилар тушунадиган оFзаки ёки ёзма шаклларда фикр алмашиш учун х,аракат х,ам кила олмайди-лар. Улар имо-ишоралар оркали уз фикрини тушунтиришга уринадилар).

Аксарият кар ва заиф эшитувчи болалар мактаб таълимини битирганларидан сунг кейинги таълимга жалб этилмаяптилар.

Кар ва заиф эшитувчи болаларнинг оила-лари уз фарзандларини узок масофадаги таълим муассасаларида укишга юбормасликлари-нинг сабабларини улар билан олиб борилган сухбатлар асосида умумлаштирдик ва асосла-дик:

1. Кар ва заиф эшитувчи бола атрофдагилар билан тез ва самарали мулокотга кириша олмайди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

2. Оилаларнинг болани узокда укиши, яша-шини назоратга олиш ва ташкил этиш учун имконияти етарли эмас.

3. Бола узини химоя килиш куникмасига етарлича эга эмаслиги учун турли салбий вазиятлар (жиноятга шерик булиш, бировнинг Fараз нияти учун воситачи булиш...) курбонига айланиб колишини олдини олиш.

4. Узбек миллатига хос булмаган урф-одатлар, карашларга берилиб кетишидан саклаш.

Муаммо: Санаб утилган ва бошка вазият-ларда узини йукотмасликлари учун кар ва заиф эшитувчи болаларда ижтимоий-хаётий куникмалар етишмайди. Мактаб таълимидан сунг кейинги таълимга жалб этилмаган ёшлар мустакил хаёт дарвозаси олдида янги туFилган чакалокдек атрофдагилар кумагига мухтожлик сезади.

СоFлом укувчиларга кундалик хаёт эхтиёж-ларини кондириш жараёнида оила аъзолари хамрох булади. Шунинг учун хам улар ижтимоий далдани болалигидан сезиб яшайди. Мактаб-интернатида яшаб укийдиган болалар эса укитувчи, тарбиячи, энага хамда бошка муассасанинг ходимлари томонидан куйилган талаблар доирасида уз хаётини ташкил этади. Бу куйилаётган талабларни аксарият оилалар «давлат буни цилиши керак», деб тушу-нади ва натижада уларнинг фарзандлари бир умр «боциманда»ликка урганадилар. Факат узгаларнинг кумаги остида яшаб, уз эхтиёжла-рини бировларнинг сайи-харакатлари эвазига кондиришга урганган укувчи таълимдан сунг мустакил хаётда саросимага тушади. У энди ижтимоий хаёт куяётган талабларни, жумладан, мехнат килиш, мехнатга яраша хак олиш, тегишли хак-хукукларидан самарали фойда-ланиш, иш ко*озларини юритиш, турли касб эгалари ва атрофдагилар билан мулокотга киришиш, оила куриш ва уни маънавий-моддий эхтиёжини таъминлаш, оила бюд-жети масаласини реал тасаввур килиш, якин ва узок келажакка максад белгилаш каби оддий фаровон хаёт учун зарурий талаблар олдида яккалик килиб колади. Чунки мактаб таълимидан сунг уларнинг ёнида дактил ва имо-ишорали нуткда мулокот киладиган, йул-йурик курсатиб берувчи укитувчиси, тарбия-чиси, энагаси булмайди.

Уз оила аъзолари эса (аксарияти) кар ва заиф эшитувчи болалар мулокотда куллайдиган имо-ишорали нутк имконияти-дан кенг фойдаланишни билмайди. Юзага келган муаммони хал этишда оилалар олдида куйидаги йуллар туради:

- мулокотга кириша олиш учун яна мута-хассис ёллаш;

- чекланган мулокот доирасида бирор-бир устага шогирдликка бериб, ишга жойлаш;

- оилада саклаш;

- узи каби болалар ишлайдиган корхона (бундай корхоналар республикада бармок билан саноклик) ларга ишга жойлаш.

Эшитишида муаммолари булган укувчиларнинг айнан мактаб таълими даврида ижтимоий хаётга етарлича тайёр эмасликла-рини асословчи сабабларни келтирамиз:

• кар ва заиф эшитувчи болалар таъли-мида узлуксизлик ва узвийликнинг етарлича таъминланмаганлиги;

• кар ва заиф эшитувчи болаларни ижтимоий хаётга психологик жихатдан тайёрлашда максадли ёндашувнинг йулга куйилмаганлиги;

• кар ва заиф эшитувчи укувчиларга сузлашув нуткидан мулокот даражасида фойдаланишни ургатиш буйича коррекцион-ривожлантирувчи педагогик тизими ишлаб чикилмаганлиги;

• махсус таълим муассасаларида тар-биявий машFулотларни ташкил этиш буйича муайян тизим ишлаб чикилмаганлиги;

• укувчиларни ижтимоийхаётгатайёрлашда иштирокчи ташкилотлар хамкорлигининг максадга йуналтирилмаганлиги.

Кар ва заиф эшитувчи болалар учун махсус таълим муассасаларида коррекцион-педагогик ёндашувлар максадли олиб борил-сада, бирок уларнинг жамиятга уЙFунлашиши, мухитга мослашиши, атрофдагилар билан тез ва самарали мулокотга киришиши кийин кечмокда. Натижада мактабни битириб чиккан болаларнинг аксарияти кейинги таълимга жалб этилмай, оилада ёки турли вазиятлар ва хаёт жабхаларида узгаларнинг ёрдамига мухтож булиб колмокдалар. Улар мактаб таълими даврида ижтимоий хаёт куяётган талабларни, жумладан, мехнат килиш, тегишли хукукларидан самарали фой-даланиш, иш ^озларини юритиш, атрофдагилар билан мулокотга киришиш, кундалик

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

1-жадвал. Нутрий мониторинг жадвали.

Китоб дафтар чой нон куйлак стул суз ручка турт бош

Сузлар кугиси

маиший эх,тиёжини кондириш чораларини куриш, якин ва узок келажакка максад бел-гилаш, уз саломатлигини назорат килиш ва узини намоён килиш каби куникма ва мала-каларни етарлича узлаштирмаяптилар. Зеро, мактаб таълимининг натижавийлиги кар ва заиф эшитувчи болаларнинг мустакил х,аётда уз урнини топиши, кундалик-маиший х,аётда узгалар ёрдамига мух,тожлик сезмаслиги, бокимандалик туЙFусидан х,оли шахс, яъни жамиятга «юк» эмас, балки унинг фаол ишти-рокчиси сифатида шаклланганлиги билан бах,оланади. Кар ва заиф эшитувчи болалар качонки, нуткий мулокотга тайёр булсалар, шундагина улар жамиятга уЙFунлашиш имко-ниятига эга буладилар.

Шу кунгача муассасаларда турли син-фларда укувчиларнинг нуткий ривожланиш даражалари турличалиги укитувчилар фао-лияти билан бевосита боFлик тавсифланиши инобатга олинмаяпти. Яъни кайсидир синф укувчилари уз фикрини оFзаки тушунтириб бера олмасалар, унда ёзиш оркали муро-жаат киладилар, кайсидир синф укувчилар на оFзаки ва на ёзма мулокотга тайёр эмаслар. Улар хаттоки мулокотга киришиш иштиёкини х,ам сездирмайдилар. Айнан мана шу вазият укитувчилар уртасида соFлом ракобатни юзага келишига тускинлик килиб келмокда.

Ушбу муаммонинг олдини олиш максадида биз уз илмий тадкикотимиз натижаларига асосланиб, 2 та йуналишда, аммо бир максадга йуналтирилган инновацион Fояларни шак-ллантирдик. Ушбу Fоя 2012-2016 йиллар

мобайнида олиб борилган кузатишлар х,амда хориж амалиётини урганиш оркали яратилди.

1-гоя: «Ягона нутрий тартиб» урнатиш орцали кар ва заиф эшитувчи болаларни самарали мулокотга ургатиш Fояси.

Бунинг учун «Нуткий мониторинг» юри-тилиши лозим х,амда «Ягона имо-ишоралар» ресурсини яратиш (х,озирги кунда карларнинг «уз она тили» сифатида эътироф этилувчи имо-ишоралар х,ар вилоятда турли шаклларда ифодаланиб кулланилмокда, яъни 1 та сузни ифодловчи кул х,аракатлари турлича амалга оширилмокда).

^яни амалга ошириш технологияси: «Ягона нутций тартиб» инновацион Fояси амалиётда кар ва заиф эшитувчи болаларни ижтимоий х,аётга самарали уЙFунлашиш имко-нини беришини фараз килган х,олда унинг амалга ошириш механизмини амалиётга тав-сия этмокдамиз.

Нутций мониторинг юритиш механизми: 1. Нуткий мониторинг жадвали (1-жадвал) 1-2-синфларда юритилади. Ушбу жадвалга куйиладиган суз (карточкаларда)лар «Теварак-атроф билан таништириш», «Нутк устириш», «Предметли амалий таълим», «Математика» фанлари дарсликлари мазмунидан олинади. Сузлар шу давр учун танланади, яъни сузлар шу хафтада утиладиган мавзуларга тегишли матнлардан ва кундалик х,аётда учрайдиган сузлар таркибидан танлаб олинади. Айрим сузлар такроран олиниши мумкин. Качонки шу сузлар укувчилар томонидан фаол луFатга киритилгунга кадар олиниши мумкин.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

Душанба куни 10 та суз 1-каторга куйилади. Сешанба куни бу сузлар 2-каторга олинади, 1-каторга яна янги сузлар куйилади. Шу тарзда 1-каторда хар куни янги сузлар тери-лади. Сузларнинг карточкалардаги ёзуви ёки суз англатган расм хам куйилиши мумкин.

2. Жума куни укитувчи томонидан сузлар «Сузлар кутиси»га солинади. Сузлар сони назоратга олинади. Такроран берилаётган сузлар кайтадан хисобланмайди. Шу тартибда кар ва заиф эшитувчи болалар хафта, чорак ва укув йили давомида эгаллаши лозим булган сузлар захирасининг реал холатини аниклаш имкониятига эга булинади.

3. Нуткий мониторинг шу даврга кадар аник ракамли холатда хисобланиб, услубий-амалий асосланмаган. Ушбу мониторинг укитувчиларнинг укувчилар нутки устида олиб бораётган ишини назорат килиш оркали таъ-лим сифатини обьектив бахолаш имконини беради.

2-гоя: «Предмет-тушунча-нутц-мулоцот» стратегияси.

Ушбу Fоя хар укитувчининг дастуруламали булмоFи лозим. Чунки кар болаларга хар бир суз унинг расми ва у англатган маъно акс этган плакатлар оркали тушунтирилади. Шунинг учун укитувчи ва тарбиячилардан дарсга доим кургазмали куроллар билан кириш талаб этилади. Хамда бу стратегия фанлараро интеграцион ёндашувга таянади. Бир дарсда узлаштирилган тушунчанинг бошка дарсларда кулланилиши кар болалар луFатини устиришга хизмат килади. Бунинг учун укитувчилар узаро фанларда берилаётган янги тушунча-ларни микдорий ва мазмун жихатдан узаро мувофиклаштириб олишлари лозим.

Хар бир мавзуга оид тушунчаларнинг расми ёки натурал холатда предмет намойиш этил-маса, укувчи шу сузни узлаштириш имконига эга булмайдилар. Бу талаб айникса, бошланFич синфларда жуда долзарбдир. Афсуски, хозирги кунда аксарият укитувчилар дарсга кургазмали куролларсиз кирмокда. Улар факат дарсликлар билан чекланмокдалар. Бундай дарс укувчига хеч нарса бермайди. Бирок давлат томонидан хар бир дарс учун 100% устама туланмокда. Ушбу устама укитувчи учун дарсни сама-рали ташкил этиш чораларини куриш хамда укувчига сабр билан ёндашиб, билим бериши учун туланади. Афсуски амалиётда устама-

нинг мохияти ногирон болалар билан ишлаш кийинлиги учун деган фикр билангина чела-ниб талкин килинмокда. Кар ва заиф эшитувчи болаларга алохида ёндашиш, хар бирига мос таркатмалар билан дарс утиш кераклигини укитувчилар унутиб куймокдалар. Аслида фидоий тажрибали укитувчиларнинг фикрла-рига кура оддий дарс учун 2 та плакат, камида 8 та таркатмалар керак булади. Самарали, фаол дарс учун эса камида 4 та плакат, 8-12 тадан таркатмалар хамда уйга вазифа учун хам намунавий топшириклар акс этган 8-10 та нусхада таркатмалар керак булади.

Энг кувонарлиси, таълимий тадкикотимизда иштирок этган Тошкент шахар 106-сон, Навоий вилояти Кармана шахридаги 25-сон, Андижон вилояти заиф эшитувчи ва 17-сон кар болалар хамда Жиззах, Наманган, ФарFона вилоятла-ридаги кар болалар учун ихтисослаштирил-ган махсус мактабларда фидоий ва жонкуяр укитувчилар фаолиятида услубий жихатдан уз ишига масъулият кучлидир. Улар: «Кар болага хар бир дарсда камида 4 та суз ургатмасдан синф хонасидан чикмаймиз»- дея уз ишидан фахрланишади. Ана шундай укитувчиларнинг иш тажрибаларига таянган холда биз амали-ётга Fояларимизни татбик этишга ва амалиётда ижобий натижаларга эришишга муяссар булдик.

Кар ва заиф эшитувчи болалар мактабла-рида «Эпли укитувчими ёки сеплими» - дей-илганда хар иккала сифатга эга укитувчи ишлаши лозим.

Олиб борилган тадкикот ишимиз натижа-лари куйидаги хулосаларни асослашга хизмат килди:

1. Кар ва заиф эшитувчи болалар мулокотда куллайдиган дактил ва имо-ишорали нуткни улар учун «Она тили» каби тан олинишини унутмаслик. Чунки амалиётда дарс ва машFулотларда укувчиларнинг оFзаки сузлашув нуткини ривожлантиришга эътибор кучайтирилиши керак хамда имо-ишоралардан фойдаланмаслик деган фикрлар устуворлик килмокда.

Бу фикрнинг икки томони мавжуд: а) агар дарсларда имо-ишоралардан фойдаланишга купрок эътибор каратилса, укувчиларнинг оFзаки ва ёзма мурожаат килишга ургатиш ишлари сусаяди ва болалар нуткининг захи-раси камбаFал ва кулланилиш майдони

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

тор булиб колади; в) агар зарур пайтларда тушунчаларнинг имо-ишоралардаги белги-сига таянилмаса, дарс вакти чузилиши ва укитувчининг куп куч сарфлашига х,амда х,ар бир тушунчанинг расмини керак пайтда кидириб топишга туFри келади. Демак укитувчилар имо-ишоралардан зарур пайтларда куллашлари х,амда шу вактнинг узида сузни оFзаки ёки ёзма шаклини ифодалашга укувчиларни ундашлари талаб этилади. Шунинг учун биз тадкикотимиз давомида х,ар бир муассасада ягона, умумкабул килинган имо-ишоралар ресурси яратилиши х,амда х,ар бир укитувчи, тарбиячи уларни ёддан билиши лозим деган катъий талабни амалиётга жорий этдик.

2. Кар ва заиф эшитувчи болаларнинг нуткий мониторингини юритиш укитувчилар уртасида соFлом ракобатни юзага келтиради. Бу борада «Устоз-шогирд» методи оркали ёш укитувчиларга кар укувчилар билан ишлашнинг усул ва воситаларини самарали куллашни максадли ургатиш тартибини кайта тиклашга эх,тиёж кучайган. Чунки ёш мута-хассислар олий таълим даврида кар ва заиф эшитувчи болалар мулокотда куллайдиган нуткий воситалардан тулаконли фойдала-ниш куникмаларига етарли эга булмаяптилар. Бунинг учун вакт ва албатта устоз ёрдами талаб этилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида» ПФ-4947-сон фармони. // «Узбекистон Республикаси конун х,ужжатлари туплами», 2017 йил 13 февраль, 6-сон, 70-модда.

2. Аксенова Л.И. Маленькие ступеньки, ведущие в большую жизнь.. // Журнал «Дефектология», 1999, № 3.

3. Виготский Л.С. Собрание сочинений. Т. 5. - М.: «Педагогика», 1983.

4. Специальная психология. Под ред. В.И.Лубовского. - М.: «Академия», 2005.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.