11Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiqdavlat^edagOgikainiliiliiiii^^^^^^^Bim
INGLIZ TILIDA QURILISH SOHASIDAGI TERMINLARNI O' QITISHNING ILMIY ASOSLARI
Bunyod To'lqinjonovich Bazarov
Jizzax politexnika instituti Xorijiy tilllar kafedrasi dotsenti p.f.f.d. (PhD), dotsent E-mail: beknurbek2010@mail.ru
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada OTMlarda terminologik lug'atni o'qitish metodologiyasi va tamoyillari tahlil qilinadi. Ta'kidlanishicha, optimal rejalashtirish va boshqarish usullarini joriy etish so'nggi o'n yilliklarda innovatsion pedagogik, muhandislik-texnik kadrlar, shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy sohalar uchun kadrlar tayyorlashning ahamiyati keskin oshgani bilan bog'liq.
Kalit so'zlar: kasbiy muammolar, filologik bo'lmagan ekspert, statistik metod, interaktiv til texnologiyasi, til kompetensiyasi
ABSTRACT
This article analyzes the methodology and principles of terminological vocabulary teaching in HEIs. It is noted that the introduction of optimal planning and management methods is associated with the sharp increase in the importance of training innovative pedagogical, engineering and technical personnel, as well as personnel
Keywords: professional problems, non-philological expert, statistical method, interactive language technology, language competence
Chet tillarni o'rganish zarurati nafaqat mamlakatimizda, balki butun dunyoda sodir bo'layotgan globallashuv va integratsiya jarayonlari bilan bog'liq bo'ladi. Kasbiy muammolarni hal qilish uchun madaniyatlararo muloqotni amalga oshirishga qodir bo'lgan malakali mutaxassislar tayyorlash ta'limning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Oliy ta'limning Davlat ta'lim standarti zamonaviy talablariga muvofiq, bo'lajak nofilolog mutaxassis chet tildan zarur bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'lishi kerak. Dunyo miqyosida kasbga yo'naltirilgan ingliz tilini o'rgatish (ESP) doirasidagi qator fundamental va amaliy loyihalar berilgan ma'lumotlarni tez o'qib tushunish malakalarini rivojlantirishga yo'naltirmoqda. CEFR - chet tillarni egallash Umumevropa kompetensiyalari: o'rganish, o'qitish va baholash xalqaro me'yorlari (CEFR - Common European Framework of Reference: learning, teaching,
291
Chirchik State Pedagogical University Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Chirchiq davlat pedagogika universiteti
qdaVatpdagog
Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
m
assessment)ga muvofiq, oliy ta'lim muassasalarining ixtisosligi xorijiy til bo'lmagan fakultetlarn bitiruvchilarining to'rt yillik tahsillari nihoyasida o'rgangan chet til bo'yicha B2 darajani egallashlari zarurligi ko'rsatilgan.
Ushbu maqolada OTMlarda terminologik lug'atni o'qitish metodologiyasi va tamoyillari tahlil qilinadi. Ta'kidlanishicha, optimal rejalashtirish va boshqarish usullarini joriy etish so'nggi o'n yilliklarda innovatsion pedagogik, muhandislik-texnik kadrlar, shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy sohalar uchun kadrlar tayyorlashning ahamiyati keskin oshgani bilan bog'liq. Ilmiy va texnik nutqni to'g'ri tushunish uchun atamalarni bilish muhim rol o'ynaydi, chunki ularda ma' lum bir soha uchun eng muhim tushunchalar, xabarlarning maqsadi va tarkibi, ularning ma'nosini o'z ichiga olgan ma'lumotlarning asosiy ulushi mavjud xabarlar ifodalanadi. Shu sababli, universitetlarda yuqori bosqichda chet tilni o'rgatishda eng muhim o'rinlardan biri terminologik lug'atni oqilona tanlash muammosi va xususan, kiritilgan materialning umumiy hajmida atamalarning optimal vaznini tanlash vazifasidir.
So'nggi yillarda O'zbekistonda kechayotgan o'zgarishlar hamda muloqot vositalarining jadal sur'atlarda rivojlanib borishi oliy ta'lim muassasalarida xorijiy tillardagi matnlarni o'qitish va ularni tarjima qildirish kabi eski an'anaviy usullardan kechgan holda talabalarga ilmiy va terminologik leksikadan foydalanib, og'zaki nuqtni rivojlantirishga yo'naltirish kunning dolzarb mavzusiga aylandi. Xorijiy tillarni o'qitish uchun ajratilgan akademik soatlar sonini cheklanganligi xorijiy tillarni yaxshi biladigan mutaxassis-o'qituvchilarga bo'lgan talabning oshib borishi talabalarga chet tildagi sohaga oid so'z va iboralarni o'qitish usulini yanada takomillashtirishni dolzarb mavzuga aylantirdi. Kasbiy mahoratning ajralmas qismi bo'lgan chet tillarni egallash orqali esa ushbu egallangan bilim va ko'nikmalar talabalarning kelgusidagi ilmiy-pedagogik va kasbiy faoliyatlarini yanada samarali amalga oshirish imkoniyatini yaratadi.
Maqolaimizda quyidagi bo'lajak me'morlar, quruvchilarning kasbiy tayyorgarligiga qo'yiladigan talablarni oshirish, ularning kasbiy faoliyatining axborot maydonini kengaytirish, ularning muloqotida til ko'nikmalariga tegishli muammolarni hal qilishni o'z ichiga oladi. Dunyo tajribasi shuni ko'rsatadiki, arxitektura-qurilish yo'nalishi talabalari an'anaviy ravishda chet tilni bilish darajasining pastligi bir nechta sabablarga ko'ra kuzatilgan:
- chet tilga majburiy fan emas balki tanlov fan sifatidagi munosabat;
- sohadagi xorijiy til o'qituvchilari bilim darajasining ma'lum darajada yetarli emasligi;
- sohaga oid o'quv adabiyotlarining talabalarning soniga nisbatan yetarlicha emasligi;
292
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^rcMqdavla^
- talabalarning madaniyatlararo kasbiy ehtiyojlarini hisobga olishning yetarli emasligi. Arxitektura va qurilish mutaxassisliklari, xususan, loyihani chet tilda taqdim etish va himoya qilish ko'nikmalarini shakllantirish bilan bog'liq bo'lib, bu bizning fikrimizcha, ushbu kasb mutaxassislarining kasbiy kompetensiyasining asosiy elementlaridan biridir.
Ushbu maqolada termin, terminologiya, atama so'zlariga oydinlik kiritib o'tishimiz ma'qul. «Termin» - grekcha «terminus» so'zidan olingan bo'lib, «chek», «chegara» degan ma'noni beradi. U fan-texnika, qishloq xo'jaligi, san'at va madaniyat sohasiga xos so'z hisoblanadi. «Terminologiya» - «terminlar haqidagi ta'limot va terminlar majmui» degan ma'nolarni anglatadi.
«Termin» so'zi o'rnida ba'zida «atama», «istiloh» so'zlarini ishlatish hollari uchrab turadi. Ammo bu so'z «Atama» «termin» so'ziga nisbatan torroq tashunchani ifodalaydi. «Istiloh» so'zi esa arab tiliga xos so'zdir. Uni xalq tushunmaydi va me'yorga aylangan emas. Terminologiya masalalari doim tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri bo'lib kelgan. Chunki terminlarning sohalar lug'aviy qatlamlaridagi o'rni va vazifasini belgilash, tushunchaning mazmun-mohiyatini to'g'ri anglash imkonini beradi.
O'quv materialini tanlash arxitektura va qurilish sohasi mutaxassisliklari talabalari o'rtasida kasbiy terminologik kompetensiyani shakllantirishning samarali modelini ishlab chiqish uchun arxitektura va qurilish sohasidagi leksik, grammatik va terminologik xususiyatlarini aniqlash lozim. Bunga quyidagicha yondashildi:
1. O'rganilayotgan matnlarda ko'p qo'llaniladigan terminologik qo'llanishning atamaga to'yinganligi 65% ni tashkil etdi;
2. Ko'p komponentli atama va iboralarning oddiy so'zlarga nisbatan qo'llanish chastotasi 23% ni tashkil etdi (landscape, landscaping, landscape design, landscape architecture - peyzaj, obodonlashtirish, landshaft dizayni, landshaft arxitekturasi).
3. Bir, ikki, uch yoki undan ortiq komponentli qisqartmalardan yuqori chastotali foydalanish: c (ship), c (sovuq suv), c (Celsius), AT (havo harorati), bp (tayanch plitasi), rsw (tomni qo 'llab-quvvatlash, tom devori), AESC (Amerika muhandislik standarti qo 'mitasi);
4. Otlarning atributiv vazifa sifatida yuqori chastotali ishlatilishi: devor taxtasi ma'nosini beruvchi lear - so 'zi taxta, qatlam taxtasi, qir taxtasi, barja taxtasi; bolg'a nuri, ajdaho nuri, asosiy nur ma'nolarida ham ishlatiladi;
5. Me'morchilik va qurilish jarayonlarini bildiruvchi fe'llar keng qo'llaniladi misol uchun designing-loyihalash, loading-yuk ko 'tarish, moving-ko'chirish, resisting-qarshilik ko'rsatish, compensation-o'rnini qoplash, turning-aylantirmoq, to
April 23-24, 2024
https://cspu.uz/ International Scientific and Practical Conference
293
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
Chirchiq davlat pedagogika universiteti Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
fix-tuzatmoq, refrain-tiymoq, lean on-suyanmoq, to buil-qurmoq, to raise-ko'tarmoq kabi fe'llar;
6. II va III bo'lakli tuzilmalaming qo'llanilishi misol uchun adjacent arches, construction equipment, hanging hatch, column space - qo'shni arklar, qurilish uskunalari, osilgan lyuk, ustunlar maydoni kabilardir. Ko'pgina tilshunoslar yillar davomida terminologiyaning turli xil jihatlarini tadqiq qilishdi. Terminologiya fan sifatida, uning turlari, u bilan bog'liq tamoyillariga asoslanadi.
D.A.Ruzmetova tadqiqotida kasbiy leksikani o'rganishdan asosiy maqsad talabalarga chet til nutq ko'nikma va malakalarini singdirishdir deb ta'kidlaydi. U leksik materialni egallash uch bosqichdan iborat deb hisoblaydi. Birinchi bosqich yangi so'z bilan tanishishdan boshlanadi, ikkinchi bosqich tanishilgan leksikani nutq jarayonida qo'llay boshlashga qaratiladi, ya'ni bu materialni dastlabki mustahkamlash davridir va uchinchi bosqichda esa o'rganilayotgan so'z nutq faoliyati turlarida ko'nikma va malaka tarkibida o'zlashtirilishini isbotlagan. Talabalarda kommunikativ malakalarini shakllantirish, o'z navbatida leksik layoqatni o'zlashtirishni taqozo etadi. Terminologik kompetensiya esa uning tarkibiy qismlaridan sanaladi. Nolisoniy oliy ta'lim muassasasida asosiy e'tibor ixtisoslik bo'yicha matnlarni o'qishga qaratiladi. Terminologik leksikani o'zlashtirish jarayonida talabalarning leksik subkompetensiyasi shakllantiriladi deb hisoblaydi.
Terminologik kompetensiya deganda, bo'lajak oliy ma'lumotli mutaxassis ixtisoslik nutqining sifat ko'rsatkichlari nazarda tutiladi, boshqacha aytganda kommunikant (muloqot yurituvchi) o'z kasbiy faoliyatida sohaviy tushunchalarni chet til terminlari vositasida ifodalay olish imkoniyatiga ega bo'ladi. Ilmiy-texnika terminlari majmui tor sohaning tushunchalar apparatini tashkil etadi.
Yuqoridagi qoidalarga ko'ra, terminologiya tizimli tashkil etilgan leksik birliklardan iborat. Biroq, bu sifat unda bilvosita ifodalangan bo'lib, bu atama tizimlarining aniq xususiyatlariga ega.
REFERENCES
1. Council of Europe (2020), Common European Framework of Reference for Languages: Learning, teaching, assessment - Companion volume, Council of Europe Publishing, Strasbourg, available at www.coe.int/lang-cefr. - 278 p.
2. Антимирова В.В. Лексико-семантические и деривационные характеристики русской лингвистической терминологии: Дисс. ... канд. филол. наук -Краснодар, 2018. -198с.
3. Рузметова Д.А. // Талабаларга инглиз тили потенциал лексикасини ургатиш/дисс... PhD. -Чирчщ. 2022. - 132 б.
294
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
4. Калинин А.В. Лексикология русского языка / А.В. Калинин. -М.: Наука, 1980. -217 с.
295
