Научная статья на тему 'Имконияти чекланган ўқувчиларни касб- ҳунарга йўналтиришнинг психологик жиҳатлари'

Имконияти чекланган ўқувчиларни касб- ҳунарга йўналтиришнинг психологик жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1199
178
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
имконияти чекланган ўқувчилар / касб-ҳунар / касбга йўналтириш / ижтимоийлашув. / disabled pupils / profession / professional orientation / socialization

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нишанова З. Т., Парпиева Ш. А.

Мақолада имконияти чекланган ўқувчиларни касб-ҳунарга йўналтиришнинг психологик жиҳатлари ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL ASPECTS PROFESSIONAL ORIENTATION OF PUPILS WITH DISABILITIES

The article deals with the psychological aspects of professional orientation of pupils with disabilities.

Текст научной работы на тему «Имконияти чекланган ўқувчиларни касб- ҳунарга йўналтиришнинг психологик жиҳатлари»

Нишанова З.Т.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Психология» кафедраси профессори, психология фанлари доктори; Парпиева Ш.А.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Психология» кафедраси укитувчиси

ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН ДУВЧИЛАРНИ КАСБ-ХУНАРГА ЙУНАЛТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК ЖИ^АТЛАРИ

НИШАНОВА З.Т., ПАРПИЕВА Ш.А. ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН УКУУВЧИЛАРНИ КАСБ-ЦУНАРГА ЙУНАЛТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИКЖИЦАТЛАРИ

Маколада имконияти чекланган укувчиларни касб-х,унарга йуналтиришнинг психологик жих,атлари х,акида суз юритилган.

Таянч суз ва иборалар: имконияти чекланган укувчилар, касб-х,унар, касбга йуналтириш, иж-тимоийлашув.

НИШАНОВА З.Т., ПАРПИЕВА Ш.А. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ НАПРАВЛЕННОСТИ У УЧАЩИХСЯ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ

В статье рассматриваются психологические аспекты профессиональной ориентации учащихся с ограниченными возможностями.

Ключевые слова и понятия: учащиеся с ограниченной возможностью, профессия, профессиональная направленность, социализация.

NISHANOVA Z.T., PARPIYEVA SH.A. PSYCHOLOGICAL ASPECTS PROFESSIONAL ORIENTATION OF PUPILS WITH DISABILITIES

The article deals with the psychological aspects of professional orientation of pupils with disabilities.

Keywords: disabled pupils, profession, professional orientation, socialization.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

Узбекистон Президенты Ислом Каримов таъкидлаганидек, «Бу ёрут оламда цар бир одам узининг мецрибон ота-онасига, устоз ва муаллимларга нисбатан цамиша миннатдорлик туйтуси билан яшайди. Инсон уз умри давомида цандай ютуц ва натижаларга эришмасин, цаерда, цандай лавозимда иш-ламасин, мактаб даргоцида олган таълим-тарбияси унинг етук шахс ва малакали мутахассис булиб шаклланишида ул-кан ацамиятга эга экани шубцасиз»1.

Шунинг учун хам бугунги кунда ёшлар-ни касб-хунарга йуналтириш, узларига мос, узлари истаган касбларга укитиш ишларини туFри йулга куйиш ишлари жадаллашмокда.

Имконияти чекланган укувчиларни касб-хунарга йуналтириш масаласига хам давлат томонидан катта эътибор берилган. Хатто бу хакда махсус карорлар хам ишлаб чикилган. Масалан, Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамасининг 2011 йил 13 сентябрдаги «Имкониятлари чекланган болалар учун ихти-сослаштирилган давлат таълим муассасалари туFрисидаги меъёрий-хукукий хужжатларни тасдиклаш хакида»ги 256-сон карори билан тасдикланган «Жисмоний ёки психик ривож-ланишида нуксони булган болалар учун ихти-сослаштирилган давлат таълим муассасалари (мактаблар, мактаб-интернатлар) туFрисида Низом»2 бунга ёркин мисол була олади.

Бирок, шуни таъкидлаш лозимки, куп йил-лар давомида тиббий мутахассислар факат ри-вожланишида нуксонга эга булган усмирлар билан иш олиб боришган. Шу вактнинг узида ривожланишида нуксонга эга булган шахслар-ни турли касбларнинг туFри келмайдиган си-фатларини урганиш ва хисоблаб чикиш, шу-нингдек, соFлом усмирларнинг хам касбий лаёкати масаласини урганишни хам эътиборга олишган.

Хар бир инсонда узига хослик, бетакрорлик булиши табиий. Шуни хисобга олган холда, жахонда имконияти чекланган кишиларга нисбатан янгича карашлар юзага келган ва хозирги кунда хам бу карашлар тобора янги-ланиб бормокда.

Алохида эхтиёжга эга кишиларга улардаги бетакрорлик, узига хослик жихатларини эъти-

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -130-б.

2 Узбекистон Республикаси К,онун хужжатлари туплами. 37-сон (485) 2011 йил 19 сентябрь, 380-модда.

борга олиб ёндашиш керак. Уларнинг тик-ланиши ва ривожланиши учун биз улардаги кобилиятлар, имкониятлар ва манбаларга таянишимиз лозим. Имконияти чекланганлик-ни тавсифлаш буйича турли моделлар ишлаб чикилган. Улар каторига ижтимоий модель ва тиббий моделни киритиш мумкин.

Ижтимоий модель тиббий моделдан фаркли равишда, эътиборни имкониятлар ва манбаларга каратади. Шу билан бир вактда, тиббий модель бола нуксонлари туфайли ривожлана олмаслигини таъкидласа, ижтимоий модель алохида эхтиёжга эга болалар учун зарур шарт-шароитлар яратилган такдирда, уларнинг тезда мустакил була олишларини исботлайди. Шу-нингдек, имконияти чекланган боланинг барча ижтимоий ва касбий кийинчиликларига сабаб булувчи касалликларига эътибор каратилган. Касалликни даволаш керак, шундагина хамма муаммолар бархам топади, шунинг учун хам барча куч айнан шунга йуналтирилмоFи дар-кор.

Шу тарзда муаммонинг барча илдизи одам-нинг узида, унинг касаллиги ёки ривожлани-шиниг бузилишида куринади. Бу нуктаи назар имконияти чекланганликнинг тиббий модели учун характерлидир. Имконияти чекланган-ликни идрок килишнинг тиббий модели про-фессионаллар мухитида хам, жамиятнинг кенг катламида хам биринчи уринда булишда да-вом этиб келмокда.

Тиббий моделга альтернатив модель ижтимоий модель булиб, унда имконияти чекланган одамнинг эхтиёжларига мувофик узгаришларни яратишга урFу берилади. Ижтимоий модель уз олдига жамият ва мухитни шундай мослаштиришни максад килиб куядики, токи унда тусиклар бузилиб, имконияти чекланган одамларнинг нуктаи назари-ча, улар бошидан кечираётган камситишлар жамият томонидан яратилади. Стратегиялар

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

одамни «даволаш»га уринишга эмас, балки жамиятнинг муносабати, имконияти чеклан-ганлар учун барча шарт-шароитларнинг таъ-минланган булишига йyналтирилмоFи лозим. Имконияти чекланган болалар оддий хизмат-лар, зарур булганида эса мутахассис ёрдами-ни олиш х,укукига эга булишлари лозим, деб биламиз.

Купчилик психолог, олигопсихолог, сурдо-психолог ва тифлопсихологларнинг хулосала-рига Караганда жисмоний носоFлом булган инсонларда рух,ий камчиликлар соFлом одам-ларга Караганда купрок учрайди. Кичик ёшли болаларда рух,ий камчиликлар, касалликлар деярли сезилмайди. Чунки бу инжикликлар, тухтовсиз йиFлаш, кулларни, бошни силки-тиш, тепинишни купинча оддий эркалик, инжикликка йуйишади. Вакт утиши билан ка-салликнинг турли куринишлари аникрок на-моён була бошлайди. Бола мактабга борганида машFулотларда бепарво, диккати ута таркок, уз кобиFига уралиб олиш, нуткнинг етарли ри-вожланмаганлиги билан характерланади.

Имконияти чекланган болалар фаолиятида ички сезгиларнинг х,ам, тери сезгиларнинг х,ам ах,амияти бекиёс. Шунинг учун х,ам мия фаоли-ятининг бузилиши, рух,ий камчиликлар бундай болалар фаолиятига салбий таъсир курсатади.

Ёрдамга мух,тожлик, х,имоясизлик билан бир каторда имконияти чекланган болаларда калб, рух,нинг олий даражада ривожланганлиги, жисмоний камчилик урнини (оламни билишга интилиш, кизикувчанлик, онгнинг фаоллиги) тулдиришига ишонишган.

Назариялардан шундай хулосага келина-дики, имконияти чекланганлик бир томон-дан инсонни чегаралаб турса-да, бошка то-мондан уни жамиятда фаол булиш, ижодий сафарбарлик, мех,натга чорловчи куч булиб хизмат килади. Масалан, Брайл тизими асоси-да дунёдаги минглаб куриш буйича имконияти чекланганлар дунёвий ва диний маълумот олмокдалар.

Имконияти чекланган болаларнинг таълим-тарбия жараёни тyFри олиб борилмаса, бу унинг рух,ий ривожланишида сунъий камчиликлар келиб чикишига сабаб булиши мумкин ва боланинг мия фаолиятида камчиликларни юзага келтиради. Имконияти чекланган болалар билан узлуксиз равишда шугулланиш натижасида куникма, малакаларни тyFри

шакллантириш, ру^ий жараёнлар сифатида такомиллаштириш таълим-тарбия жараёнида амалга оширилади ва бу уз самарасини бера-ди. Яккол образли тафаккурнинг юзага келиш жараёни савияси орта боради.

Инсон х,аёти, психикаси ва шахсияти туFма уз-узини тиклаш, х,аёт фаолиятидаги э^тиёжларни идрок кила олиши туфайли даво-мийдир. Айнан шу талабларнинг инсон онги-да ва рух,иятида акс этиши унинг эх,тиёжидир. Э^тиёжлар - инсон организмининг яшаши, ривожланиши ва фаолияти учун зарур булган бирор функционал ёки таркибий тизими ях-литлигини тиклашни бошдан кечиришдир. Бунда инсон психикаси ташки табиий ёки иж-тимоий мух,ит шахсининг ажралмас кисмидир. Бу эх,тиёжларни кондириш алох,ида э^тиёжга эга болалардаги жисмоний ёки психик нуксон туфайли анча кийин кечади. Бу жараён узига хос х,аёт йули, хатолар ва муваффакиятлар оркали кечади ^амда ота-оналар ва жамоа-нинг кумагига бевосита боFлик булади.

Имконияти чекланган болаларни куллаб-кувватлаш шундан иборатки, улар уз жамия-тининг ^аётида иштирок этсинлар ва жамият х,ар бир одамнинг камёблиги ва узига хосли-гини х,исобга олмоFи зарур. Хеч кандай «яго-на ва улчовсиз» ёндашув мумкин эмас. Хар бир болада узининг турли э^тиёжлари ва куч-ли томонлари булади ва у узининг иктисодий макоми, жинси, оиласининг йуклиги туфайли ижтимоий афзалликлардан ма^рум булиши мумкин. Одамга муаммо сифатида карашни тухтатиб, узига хос ва диккат-эътиборли ёнда-шувни кабул килибгина биз узгаришни бошла-шимиз мумкин.

Бу тоифадаги укувчилар касб танлашлари-да жисмоний ва физиологик имкониятлари, шунингдек, кобилиятларидан ташкари сало-матлик х,олатини ^ам ^исобга олишлари зарур, чунки касб танловчиларнинг барчаси х,ам соFликларини эътиборга олган ^олда касбни тyFри танлайди, деб булмайди. ТyFри, батаф-сил тавсияларни тегишли текширувлардан сунг шифокор беради, лекин дастлабки чекловлар-ни (агар улар мавжуд булса) танловчининг узи белгилаши лозим.

Купинча усмирлар касб турлари тyFрисида аник тасаввурга эга булмаганликлари сабаб-ли, уларни тyFри танлай олмайдилар. Тан-ланган у ёки бу касб шахснинг сифатларига

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

кандай талаб куйишини билмайдилар. Иккин-чидан, усмирлар узларини кайси касб тури-га лаёкатли эканликларини хамма вакт хам объектив аниклай олмайдилар. Айни пайтда, психологик рекциянинг тезлиги ва аниклиги, харакатларнинг узаро мувофиклашганлиги, сезиш хусусиятлари, асаб тизимининг харакат-чанлиги ва хоказо тавсифлар уларга купинча нотаниш булади, чунки мазкур ижтимоий вокеликлар махсус тадкикотни талаб килади.

Касб танлаш усмирнинг балоFатга етиш дав-ри билан биргаликда кечиб, ортикча хаёллар-га берилиш, кизикишлар хамда орзуларнинг Fаройиблиги, шунга кура касбий кизикиш ва касб танлаш жараёни хам уларда нореал, шу-нингдек, узгарувчанлиги билан характерла-нади.

Табиийки, усмирлар бирор касбни онгли ра-вишда танлашда, биринчидан, иктисодиётнинг у ёки бу мехнат турига нисбатан эхтиёжи, иккин-чидан, шахсий мойиллиги ва кобилиятларини хисобга олиш, шахсий сифатлари у ёки бу касб талабларига канчалик мувофиклиги, бу жихатдан номутаносиб хусусиятларнинг (ху-сусан, асаб тизими хислатлари, анализатор-лар тавсифи, куриш, эшитиш анализаторлари, хиссий-иродавий сохалар ва хоказолар) мав-жуд ёки мавжуд эмаслигини назарда тутишла-ри лозим.

Юкоридаги фикрларга асосланадиган бул-сак, бугунги кунда имконияти чекланган укувчиларни касбга йуналтириш ишлари сиё-сий, ижтимоий ва иктисодий ахамиятга эга хисобланади. Ёш авлодни билим, куникма ва малакалари асосида саноат сохаси ва иш уринларига туFри таксимлаш жамият ривож-ланишининг энг мухим жихатидир. Касб-хунарни танлаш, ишлаб чикариш жараёнига тайёргарлик куриш, ташкиллаштирилган укув тайёргарлик билан биргаликда тарбиявий жихатлар, яъни маълум бир касбни эгаллашга булган баркарор кизикишларни шаклланти-риш мухимдир.

Касбий кизикиш ва касб танлашда касбнинг ташки томонларига ёки эмоционал сохаларида таассурот уЙFотиши, шунингдек, тасодифий ижтимоий омиллар (бунда жамият талаблари ва индивид уз имкониятини хисобга олмайди) билан белгиланади.

Куп укувчилар узларига туFри бахо бе-ришга кодир эмаслар, уз имкониятларини ва

кобилиятларини паст ёки жуда хам ортикча даражада бахолашади. Уз-узига булган бахонинг ноадекватлиги касб танлашларида хатоликларга йул куйишларига хамда ижтимоий мехнатга булган салбий муносабат ва зиддиятларни юзага келишига олиб келади. Усмирлар касб танлаш туFрисида яккол тасав-вурга эга булмаганликлари боисдан купрок хатога йул куядилар. Танланган ёки танлани-ши зарур булган касб ундан кандай шахс фа-зилатларини талаб килинишини тушуниб ет-майдилар. Улар уз кизикиш ва лаёкатларини окилона бахолашга курблари етмаганлиги учун у ёки бу касбни эгаллаганда кандай тез-лик ва аникликда харакат килишлари, сезиш ва идрок килиш хусусиятлари, асаб тизимининг мувофиклашиши мумкинлигини билмайдилар. Шунинг учун юкорида баён килиб утилган ха-толарга йул куядилар. Бирок хозирги даврда бундай кунгилсиз холатларнинг олдини олиш имкониятлари мавжуд. Бунинг учун куйидаги педагогик-психологик ва ижтимоий хусусият-ли умумий жихатларга алохида эътибор бе-риш максадга мувофик:

1. Касбларни урганиш усулларини ишлаб чикиш, уларни таснифлаш ва тулик ифодалаш.

2. Укитувчининг касблар буйича ташвикот ишлари олиб бориши, укувчиларга касблар юзасидан маслахатлар бериши, укувчи ва унинг ота-онаси билан унинг жисмоний имко-ниятига караб касбга йуналтириш тадбирла-рини ишлаб чикиш.

3. Укувчиларнинг имкониятларига мос асосий касб турлари билан таништириш (хисобчилик, компьютер таъмирлаш, тикувчи-лик, тукувчилик, маиший хизмат техникалари ва касса аппаратларини таъмирлаш буйича уста, радиоэлектрон аппаратларни монтаж килиш, созлаш ва таъмирлаш буйича техник ва хоказо).

4. Укувчиларни мехнат таълими дарслари давомида касбга тайёрлаш ва уларда муайян касбларга нисбатан кизикишларни уЙFотиш (психологик тренинг ва амалий машFулотларни ташкил этиш).

5. Психодиагностик тест ва методикалар-нинг касб танлашга оид усулларини ама-лиётга татбик килишга мослаштирилган турларидан фойдаланиш (кизикишлар хари-таси, кадриятлар ориентацияси, ДДС, касбий йуналганликни аниклаш ва хоказо).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

6. Жойларда замон талабларига жавоб берадиган касб танлаш хоналарини ташкил этиш (таълим муассасаларида касб-хунарга йуналтириш, касбий кизикишларини ошириш-да кургазмалар, стендлар, журналлар, видео-фильмларни тайёрлаш ва хавола килиш).

7. Оммавий ахборот воситалари оркали касб танлаш юзасидан тарFибот ва ташвикот ишларини олиб бориш хамда бу масалада укувчиларга маълумотлар бериш, уларни психологик тайёрлаш каби жихатларни уз ичига олади.

Шундай килиб, имконияти чекланган укув-чиларникасб-хунарга йуналтиришдасакланган, зарарланмаган анализаторлар ишини фаол-лаштириш эвазига катор ютукларга эришиш мумкинлигини куриш мумкин. Шахсда касбий узини-узи белгилашнинг шаклланганлиги касбий кизикиш ва булажак касб туFрисида онгли карор кабул килиш билан белгиланади. Имконияти чекланган усмирлардаги «Мен» концепцияси уларнинг касбий кизикишлари шаклланишига таъсир этади.

Имконияти чекланган укувчиларни касб-хунарга йуналтиришда мактаб психологига куйидаларни тавсия этамиз:

- укувчи-ёшларни онгли касб танлаш ишларини жонлантириш ва бунга ота-оналар ва фан укитувчиларини хам жалб этиш зарур;

- онгли касб танлашга ёрдам берувчи «очик эшиклар» ва укув машFулотларини ташкил килиш, бу жараёнга етакчи мутахассисларни жалб килиш максадга мувофик;

- укувчиларда ёшлигидан бошлаб касблар оламига доир билим, куникма ва малакаларни таркиб топтириш максадга мувофик;

- укувчи-ёшлар уртасида онгли касб танлашга эришиш учун индивидуал ва гурухий маслахатларни ташкил килиш лозим;

- укувчиларда касб олами билан танишиш жараёнида узи севган касб хусусиятлари билан якинрок танишиш максадида уйинлар оркали касб доирасида узини синаб куриш имкония-тини яратиш, бунинг учун касблар оламига тааллукли ролли уйинлар ташкил этиш зарур;

- имконияти чекланган укувчиларда касбий кизикишларни шакллантиришда уларнинг уз-узига булган бахосини ошириш, уларда-ги туликмаслик комплексини бартараф этиш максадга мувофик.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -130-б.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 13 сентябрдаги «Им-кониятлари чекланган болалар учун ихтисослаштирилган давлат таълим муассасалари туFрисидаги меъёрий-хукукий хужжатларни тасдиклаш хакида»ги 256-сон карори билан тасдикланган «Жисмоний ёки психик ривожланишида нуксони булган болалар учун ихтисослаштирилган давлат таълим муассасалари (мактаблар, мактаб-интернатлар) туFрисида Низом». // Узбекистон Республикаси Конун хужжатлари туплами. 37-сон (485) 2011 йил 19 сентябрь, 380-модда.

3. Право детей с ограниченными возможностями на образование: подход к инклюзивному образованию, основанный на соблюдении прав человека. Позиционный документ. - Женева: ЮНИСЕФ, 2012. -С. 113.

4. Трофимова Н.М., Дуванова С.П., Трофимова Н.Б., Пушкина Т.Ф. Основы специальной психологии и педагогики. - СПб.: «Питер», 2005. -С. 304.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.