Научная статья на тему 'Ақли заиф болаларда оила шароитида соғлом турмуш кўникмаларини шакллантиришнинг коррекцион-педагогик хусусиятлари'

Ақли заиф болаларда оила шароитида соғлом турмуш кўникмаларини шакллантиришнинг коррекцион-педагогик хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
944
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оила / имконияти чекланганлик / ақли заифлик / соғлом турмуш тарзи / коррекцион педагогика / маиший кўникма / метод / family / disabilities / mental retardation / correctional pedagogy / method

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Арсланова М. М.

Мақолада ақли заиф болаларда оила муҳитида соғлом турмуш тарзи билан боғлиқ дастлабки кўникмаларни шакллантиришнинг коррекцион-педагогик усул ва воситалари тўғрисида сўз боради. Ушбу кўникмалар мазкур тоифадаги болаларни бўлғуси оилавий ҳаётга тайёрлашда ҳам муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CORRECTIONAL AND PEDAGOGICAL FEATURES OF FORMATION OF SKILLS OF A HEALTHY LIFESTYLE IN CHILDREN WITH MENTAL RETARDATION

There are discussed in the article some of the correctional and pedagogical principles and methods of formation of life skills in mentally retarded children. Personal skills are of particular importance to the training of future family life of children of that category.

Текст научной работы на тему «Ақли заиф болаларда оила шароитида соғлом турмуш кўникмаларини шакллантиришнинг коррекцион-педагогик хусусиятлари»

Арсланова М.М.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Махсус таълим методикалари» кафедраси укитувчиси

АКЛИ ЗАИФ БОЛАЛАРДА ОИЛА ШАРОИТИДА СОГЛОМ ТУРМУШ КУНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ КОРРЕКЦИОН-ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

АРСЛАНОВА М.М. АКЛИ ЗАИФ БОЛАЛАРДА ОИЛА ШАРОИТИДА СОПЛОМ ТУРМУШ КУНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ КОРРЕКЦИОН-ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Мак,олада ак,ли заиф болаларда оила мух,итида соFлом турмуш тарзи билан боFлик1 дастлабки куникмаларни шакллантиришнинг коррекцион-педагогик усул ва воситалари туFрисида суз бо-ради. Ушбу куникмалар мазкур тоифадаги болаларни булFуси оилавий х,аётга тайёрлашда х,ам мух,им ах,амият касб этади.

Таянч суз ва иборалар: оила, имконияти чекланганлик, ак,ли заифлик, соFлом турмуш тарзи, коррекцион педагогика, маиший куникма, метод.

АРСЛАНОВА М.М. КОРРЕКЦИОННО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ НАВЫКОВ ЗДОРОВОГО ОБРАЗА ЖИЗНИ У ДЕТЕЙ С УМСТВЕННОЙ ОТСТАЛОСТЬЮ В УСЛОВИЯХ СЕМЬИ

В статье речь идет о коррекционно-педагогических средствах и методах формирования у умственно отсталых детей бытовых навыков, связанных со здоровым образом жизни. Бытовые навыки имеют особое значение при подготовке к будущей семейной жизни детей данной категории.

Ключевые слова и понятия: семья, ограниченные возможности, умственная отсталость, здоровый образ жизни, коррекционая педагогика, бытовые навыки, метод.

ARSLANOVA M.M. CORRECTIONAL AND PEDAGOGICAL FEATURES OF FORMATION OF SKILLS OF A HEALTHY LIFESTYLE IN CHILDREN WITH MENTAL RETARDATION

There are discussed in the article some of the correctional and pedagogical principles and methods of formation of life skills in mentally retarded children. Personal skills are of particular importance to the training of future family life of children of that category.

Keywords: family, disabilities, mental retardation, correctional pedagogy, method.

Жамият сотломлиги ва мустацкамлиги аввало оиладан бошланади. Давлатимиз томонидан жамиятда сотлом тур-муш маданияти тамойилларини чуцур царор топтириш-га царатилган кенг цамровли чора-тадбирлар натижасида фуцароларимизда, Президентимиз Ислом Каримов таъкидла-ганларидек,«... буцаётда насибаси бутун ва тула булишиучун инсоннинг узи %ам чин дилдан интилиши, зурриёдини сотлом муцитда тарбиялаши катта ах,амиятга эга»1 эканлиги би-лан ботиц царашлар тобора мустацкамланиб бормоцда.

Кейинги йилларда «имконияти чеклан-ганлик» тушунчасига ижтимоий ёндашув ахамиятининг ошиб бориши натижасида, бундай шахсларнинг ижтимоий интеграция-си мохияти, биринчи галда, уларнинг жа-миятга, шахслараро одатий муносабатларга «кушилиши», пировардида уларнинг ижтимоий хаётнинг барча турлари ва шаклларида иштирок этиш х,укуклари ва имкониятларини кенгайтириш билан боFлик деб каралмокда.

Л.С.Выгосткий, С.Л.Рубинштейн ва А.Н.Леонтьев каби таникли психолог олим-ларга назарий ва амалий тадкикотлар асоси-да онтогенез жараёнида инсонлар психикаси хайвонлар психикасининг индивуал ривож-ланишидан фаркли уларок, узига хос хусуси-ятлари ва ривожланиш шартларига эга экан-лигини аниклаганлар. Хайвонлар психикаси ривожида тажрибанинг икки тури намоён булиб, улар генетик ва индивидуал (урганиш оркали узлаштириладиган) турлардир. Бола психикаси ривожида улар билан бирга тажрибанинг алохида тури - ижтимоий тажриба хам пайдо булади ва етакчи роль уйнай бош-лайди.

Л.И.Акатовга кура ижтимоий тажриба таълим ва тарбия воситасидаги шахсий тажриба жараёнида олинган билим, малака ва куникмаларни уз ичига олади. Унинг фикрича ижтимоий тажрибани узлаштираётган бола шахсининг шаклланиши ва психик ривож-ланиши автоматик тарзда эмас, балки мухит билан фаол алокада кечади2. Ушбу талкинга кушилган холда, имконияти чекланган бола-

1 Кар имов И. Юксак маънавият — енгилмас куч. — Т.: «Маънавият», 2008. -56-б.

2 Акатов Л.И. Социальная реабилитация детей с ограниченными возможностями здоровья. Психологические основы: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Гуманит. изд. центр «ВЛАДОС», 2003. -С. 212.

ларда унинг яна бир жихати боланинг мухит билан фаол алокасига кучли ахамият каратиш лозим булади.

Имконияти чекланган болаларда ижтимоий тажрибанинг пайдо булиши ва такомил-лашуви нормал ривожланишдаги болаларга нисбатан мураккаброк кечади. Сабаби, жис-моний ва психик нуксонлар уларнинг ёшига мутаносиб равишда хаётий фаолиятнинг турли сохаларидаги билим, малака ва куникмаларни эгаллашлари ва ижтимоий-маданий муносабатларга эркин кириша олишларига тускинлик килади. Шунга кура уларда ижтимоий тажрибанинг нечоFлик тулаконли шаклланиши оила, таълим, ижтимоий хизматлар каби ижтимоий институтларнинг фаол кумагига боFлик.

СоFлом турмуш тарзи куникмалари ривож-ланишида турли нуксони булган болаларнинг хаёти, жамиятга интеграциялашуви ва ижти-моийлашуви мухим ахамиятга эга. Жумладан:

— ижтимоий вокеликка кура, жисмоний ва психик нуксонлар боланинг у ёки бу жихатдан нормал ривожланишига тускинлик килиши мумкин, лекин бу унинг мавжудлиги ва узига хос хусусиятлари билан боскичма-боскич жа-миятнинг турли сохаларига кириб боришини инкор этмайди. Улар билан боFлик вужудга келиши эхтимоли булган катор муаммолар (уз соFлигини мустакил мухофаза кила олмаслик, турли касалликларга тез чалиниши, тез-тез тиббий хизматга мухтожлик ва шу кабилар) борки, уларнинг олдини олиш соFлом турмуш тарзи куникмаларини барвакт шакллантириш билан узвий боFлик;

— саломатликка путур етиши ёки унинг за-ифлиги боладаги нуксонларнинг янада ривожланишига олиб келиши мумкин. Окибатда боланинг мавжуд ижтимоий, жисмоний, интеллектуал ва психик хусусиятларни амалда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

намоён килиш имкониятлари янада чегара-ланади ва коррекцион-педагогик таъсирлар етарли натижа ва самара бермайди;

- мазкур тоифадаги болалар вояга етиб оила куриши нуктаи назаридан олиб караганда, келгусида оила ва унинг аъзолари са-ломатлиги хам куп жихатдан соFлом турмуш тарзи куникмаларининг туFри шаклланиши ва амалиётда кулланилиб бориши билан узвий бOFЛ и К.

Жахон СоFЛикни саклаш ташкилоти Устави-да «саломатлик» тушунчаси инсоннинг турли касаллик ёки жисмоний нуксонлардан холи булган холатигина эмас, балки унинг тула-конли жисмоний, рухий ва ижтимоий фаро-вонлиги сифатида таърифланади1. Шунингдек, замонавий илмий манбалар «хаёт (турмуш) тарзи» тушунчасини таърифлашда бола хулк-атворида маълум хаётий меъёрларнинг усту-ворлиги булиб, унинг соматик (жисмоний) ва психик (рухий) саломатлиги айнан шу меъёр-ларга боFЛиклиги2 таъкидланади. Шундай экан, имконияти чекланган болаларда соFЛом турмуш тарзи куникмаларининг барвакт шаклланиши унинг барча сох,алардаги саломатлиги учун куйилган пойдевор хисобланади.

Акли заифликнинг енгил даражаси (дебил-лик)га мансуб болалар коррекцион-педагогик жараёнларда бошкаларга караганда унчалик мураккаблик туFдирмайди. Яъни, коррекцион таълим мухитига тез мослашиш, оила аъзолари, тенгдошлари ва педагогларга эмоционал-хиссий боFЛикликнинг етарли ифодаланиши, атроф-мухит ва вокеа-ходисаларга нисба-тан мулжал (ориентировка)нинг туFрилиги хулк-атворнинг маълум куникмаларини осон узлаштиришига замин яратади. Мазкур хусу-сиятлар соFЛом турмуш куникмаларини шакл-лантириш ва ривожлантириш жараёнларига хам бевосита алокадордир.

Маълумки, оила - боланинг биринчи ижтимоий дунёси. Бола дунёкараши асоси, ахлок, характер, эстетик дид ва хулк-атвор оилада

1 Сорокин В. М. Специальная психология: Учебное пособие. / Под научной редакцией Л.М.Шипицыной. - СПб. «Речь», 2003. -С. 115 .

2 Акатов Л.И. Социальная реабилитация детей с ограниченными возможностями здоровья. Психологические основы: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. - М.: Гуманит. изд. центр «ВЛАДОС», 2003. -С. 59.

шаклланади... Ва бу уринда ота-оналарнинг шахсий сифатлари мухим роль уйнайди3. Оила мухитидаги бошланFич таълим-тарбия акли заиф болаларда нормал ривожланишдаги бо-лалардагидан кура купрок ахамиятга эга ва бу соFЛом турмуш тарзи куникмларини шакллан-тиришда янада устуворлик касб этади.

Замонавий олигофренопедагогикада акли заиф болалар билан олиб бориладиган кор-рекцион-тарбиявий ишларнинг асосий мак-сади уларга узлаштириш учун кулай булган билим ва куникмаларни ургатиш ва мустакил хаётга ижтимоий мослашувига кумаклашиш сифатида курсатилади. Жумладан, соFЛом турмуш тарзи куникмаларини шакллантириш билан боFЛик коррекцион ишлар бир канча боскичларга таснифланади:

Биринчи боскич (4-8 ёш) - санитар-ги-гиеник куникмаларни шакллантириш.

Иккинчи боскич (8-16 ёш) - уз-узига хизмат ва шахсий гигиена куникмаларини мустах,-камлаш.

Учинчи боскич (16-18 ёш) - ижтимоий мос-лашув. Бу боскичда юкори даражадаги акли заифликдаги болаларда куйи боскичларда олиб борилган коррекцион тадбирлар давом эттирилади ва кучайтирилади4.

Тошкент Давлат педагогика университе-ти «Махсус таълим методикаси» кафедраси илмий-тадкикотлар режаси асосида олиб бо-рилаётган кузатишларнинг дастлабки натижа-лари акли заиф болаларда оила шароитида соFЛом турмуш тарзи куникмаларини шакллантириш билан боFЛ и к куйидаги муаммолар мавжудлигини курсатмокда:

- биринчи гурух: болаларнинг психик ва жисмоний ривожланишидаги нуксонлар билан боFЛ и к муаммолар, яъни уларнинг маълум куникмаларни узлаштириши ва амали-ётда куллай олишда кийналиши, шунингдек, кизикиш ва мотивациянинг етарли шакллан-маганлиги;

- иккинчи гурух: ота-оналар ёки оила аъзоларининг бола саломатлигига нисбатан

3 Молодая семья в современном обществе: Учебно-методическое пособие. / О.А.Камалов, А.Р.Ярмухамедова, А.А.Курбанова, Б.А.Артыков. - Т.: Академия МВД Республики Узбекистан, 2013. -С. 7.

4 Епифанцева Т.Б. и др. Настольная книга педагога-дефектолога. - Ростов-на-Дону: «Феникс». 2007. -С. 40.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

бефарклиги ёки унга нисбатан ишончлик са-бабли юзага келадиган ортикча Fамхурлик натижасида оилада бола томонидан маълум куникмаларни мустакил узлаштириш учун за-рур шарт-шароитларнинг яратилмаганлиги;

— учинчи гурух: ота-оналар ёки оила аъзо-ларининг болада соFлом турмуш тарзига оид куникмаларни шакллантириш борасидаги тиббий, психологик ва педагогик билим ва малакаларнинг етишмаслиги;

— туртинчи гурух: оила ва бошка ижти-моий институтлар уртасидаги алокаларнинг етарли эмаслиги, жумладан, баъзи оилалар таълим ва тиббий муассасалар, шунингдек, ижтимоий хизматлар уртасида болада соFлом турмуш тарзи куникмаларини шакллантириш йуналишида коррекцион-тарбиявий ишлар узаро хамкорликда йулга куйилмаганлиги ёки узлуксиз эмаслиги кабиларни камраб олади.

Етакчи дефектологлардан бири Э.Сеген аклий ривожланишида нуксони булган бо-лаларни тадкик килар экан, «Жисмоний жихатдан у кила олмайди, аклан — билмай-ди, психик жихатдан эса — хохламайди. Агар у хохлаганда эди, кила олган хам, била ол-ган хам булар эди. Фожиа шундаки, аввало у хохламайди1, деб ёзган эди. Демак, соFлом турмуш куникмаларини шакллантиришнинг дастлабки боскичи — болани турли усул ва воситалар оркали мазкур куникмаларни эгал-лашга булган кизикиш ва иштиёкини уЙFотиш ва кучайтириб боришдан иборат булади.

Юкорида келтирилганидек, соFлом турмуш тарзининг оилада шаклланадиган илк куник-малари санитария-гигиена билан боFликдир.

Болада ушбу куникмаларни урганишга булган кизикиш (хохиш) куйидаги усуллар оркали уЙFотилиши мумкин:

— сухбат усули — бола билан турли вазият-ларда танаси, хонаси, овкатланиш жойи, ки-йим, уйинчок ва бошка буюмларни тоза ту-тишнинг ахамияти туFрисидаги тасаввурларни оддийдан мураккабга томон ривожлантирган холда утказилади;

— таклид усули — тозалик ва озодалик билан боFл и к хатти-харакатлар ота-она, оиланинг

1 Выготский Л.С., Лурия А.Р. Этюды по истории поведения. Обезьяна. Примитив. Ребенок. — М.: «Педагогика-Пресс», 1993. —С. 59.

бошка аъзолари ва нормал ривожланишдаги тенгдошларига таклид килиш оркали бажа-ришга ундалади;

— тасвирий-кургазмали усул — болалар учун мулжалланган саломатлик, тозалик ва ораста-ликка оид бадиий безакли (расмли) кулланма, буяш китоблари (раскраска), плакатлар, бук-летлар ва бошкалар совFа килинади ва улар-нинг маъно-мохияти тушунтириб берилади, мавзуга оид мультфильмлар ва роликлар куйиб берилиши хам шулар жумласидандир;

— раFбатлантириш усули — бола тозалик ва орасталик борасида бажарган топшириклари, беихтиёр ёки тасодифий хатти-харакатлари учун турли шаклларда раFбатлантирилади.

— «кутилмаган совFа» усули — болага тозалик ва орасталикка хизмат килувчи буюм-лар ёки жихозлар совFа килинади ва улардан фойдаланиш тушунтирилади.

Мутахассислар аклий ривожланишида нуксони булган болаларда санитария-гигиена куникмаларини шакллантиришнинг куйидаги шарт-шароитларига эътибор каратадилар:

— ургатишни бошлашдан аввал харакатлар кетма-кетлигини аниклаб олиш;

— ургатиш учун зарур булган нарса-буюм ва жихозларнинг кулай жойлашганлиги;

— боладаги энг кичик мустакил харакатни илFаб олиш ва такрорлаш;

— бола томонидан йул куйилган хато ва камчиликларни унга озор бермаган холда курсатиш ва туFрилаш;

— харакатлар кетма-кетлигини тез-тез эсла-тиб туриш;

— маълум машFулот давомида факат унга кулай булган харакатни ургатиш ва бошкалар2.

Маълум куникмаларни узлаштиришда на-факат харакатлар ва улар гурухи кетма-кетлиги, балки вактининг аник белгиланиши ургатиш жараёнининг янада осон кечишига ёрдам беради.

1-жадвалда берилаётган акли заиф болаларда ювиниш куникмаларини шакллантиришнинг улар учун хар томонлама кулай

2 Аутичный ребенок — проблемы в быту. Общество помощи аутичным детям «Добро». (Методические рекомендации по обучению социально-бытовым навыкам аутичных детей и подростков). — М., 1998.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

84 ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч_/

1-жадвал. Ак,ли заиф болаларда ювиниш куникмаларини шакллантириш х,аракатлари кетма-кетлиги

Ювиниш учун бажариладиган харакатлар кетма-кетлиги

1. Сувни очиш.

2. Совунни олиш.

3. Кулларни совунлаб ювиш.

4. Юзни совунлаб ювиш.

5. Буйинни енгил ювиш.

6. Кулокларни енгил ювиш.

7. Сувни ёпиш.

8. Сочикни олиш.

9. Артиниш.

10. Совун ва сочикни жойига куйиш (илиш).

(Тишларни тозалаш бир неча харакатлардан иборат булганлиги боис алохида ургатилади.)

Ювиниш вакти

Эрталаб - уйкудан уЙFонгач.

Кундузи - мактабдан, турли уйинлардан кайтгач.

Кечкурун - уйкудан аввал.

булган харакатлар кетма-кетлиги бунга мисол була олади.

Бу каби схемалар санитария-гигиена, уму-ман соFЛом турмуш тарзи билан боFЛик бошка куникмаларни ургатишда хам уз ахамиятга эга. Шунингдек, уларни болаларнинг индивидуал ва дифференциал хусусиятларидан ке-либ чиккан холда, соддалаштириш ёки тако-миллаштириш максадга мувофик.

Акли заиф болаларда соFЛом турмуш куникмаларини ривожланишнинг илк боскич-лариданок оила мухитида туFри ва самарали шакллантириш билан боFЛик куйидаги таклиф ва тавсияларни бериш мумкин:

- мутахассислар томонидан акли заиф-ликнинг турли даражаларидаги болаларнинг соFЛом турмуш куникмаларини узлаш-тиришидаги психофизиологик ва педагогик узига хосликларни кенгрок тадкик килиш;

- мутахассислар ва илмий изланувчилар томонидан олиб бориладиган тадкикотлар асосида хар бир даража хусусиятларига мос булган технологиялар ва методларни яратиш хамда амалиётга жорий этиш;

- ота-оналар ва болалар учун соFЛом турмуш куникмаларини ургатиш ва урганиш билан боFЛ и к оммабоп ва тасвирий куллан-маларнинг янги авлодини яратиш (масалан, «У хам саломатликка хакли», «СоFЛом турмуш

хамма учун», «Имконияти чекланган бола ги-гиенаси» ва ш.к.)

- таълим муассасалари (махсус ва инклюзивна болаларнинг оилада шаклланган соFЛом турмуш куникмалари даражасини аниклаш методларини ишлаб чикиш ва тахлиллар на-тижасида уларни янада мустахкамлаш буйича индивидуал ва дифференциал укув-тарбиявий дастурларни амалга ошириш;

- таълим муассасаларида ота-оналар билан ташкил этиладиган тадбирларда болаларда соFЛом турмуш тарзига йуналтириш билан боFЛ и к мавзуларда махсус психологик ва педагогик маслахатлар бериб бориш;

- оила, таълим муассасалари ва бошка иж-тимоий институтлар хамкорлигида болалар-ни соFЛом турмушга раFбатлантирувчи турли маданий-маърифий ва тарFибот тадбирлари-ни тизимли утказиб бориш ва бошкалар.

Маълумки, саломатлик - инсоннинг нафа-кат жисмоний, балки аклий ва рухий камо-лотида хам мухим урин тутади. Айникса, имконияти чекланган болаларда соFЛом турмуш куникмаларининг барвакт шаклланиши оила ва таълим муассасаларидаги доимий эъти-борга молик педагогик вазифалардан бири-дир.

Адабиётлар:

1. Каримов И. Юксак маънавият — енгилмас куч. — Т.: «Маънавият», 2008.

2. Акатов Л.И. Социальная реабилитация детей с ограниченными возможностями здоровья. Психологические основы: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Гуманит. изд. центр «ВЛАДОС», 2003. -С. 212.

3. Выготский Л.С., Лурия А.Р. Этюды по истории поведения. Обезьяна. Примитив. Ребенок. — М.: «Педагогика-Пресс», 1993.

4. Епифанцева Т.Б. и др. Настольная книга педагога-дефектолога. — Ростов-на-Дону: «Феникс», 2007.

5. Молодая семья в современном обществе: Учебно-методическое пособие. / О.А.Камалов, А.Р.Ярмухамедова, А.А.Курбанова, Б.А.Артыков. — Т.: Академия МВД Республики Узбекистан, 2013.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Сорокин В.М. Специальная психология: Учебное пособие. / Под научной редакцией Л.М.Шипицыной. — СПб.: «Речь», 2003.

7. Аутичный ребенок — проблемы в быту. Общество помощи аутичным детям «Добро». (Методические рекомендации по обучению социально-бытовым навыкам аутич-ных детей и подростков). — М.: 1998.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.