Научная статья на тему 'Девиант ахлоқли болалар учун ихтисослаштирилган муассасалар тарбияланувчилари ресоциализациясининг психологик-педагогик модели'

Девиант ахлоқли болалар учун ихтисослаштирилган муассасалар тарбияланувчилари ресоциализациясининг психологик-педагогик модели Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
460
98
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ресоциализация / девиант ахлоқ / мижозга марказлашган ёндашув / диалогик таълим / реабилитацион борлиқ тизими / ўз-ўзини билиш / ўз-ўзини тартибга солиш / ўз-ўзини бошқариш / ўз-ўзини бунёд этиш / resocialization / deviant behaviour / the client the aligned approach / dialogical formation / system of rehabilitation space / self-knowledge / self-control / self-management / self- creation.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Камилова Н. Г.

Мақолада девиант ахлоқли болалар учун ихтисослаштирилган муассасалар тарбияланувчиларининг ресоциализацияси модели тақдим этилган. Ресоциализация модели – девиант ахлоқли болалар учун ихтисослаштирилган коллеж негизида тарбияланувчиларнинг ресоциализацияси ва мослашув хусусиятларини ўрганишга йўналтирилган кўп йиллик экспериментал фаолият натижаси ҳисобланади. Мақолада ресоциализация моделининг методологик асослари, ресоциализация технологиялари ва реабилитацион борлиқ иштирокчилари фаолиятидаги ўзига хос усуллар, шунингдек, ихтисослаштирилган муассасалар тарбияланувчиларининг ресоциализация жараёни самарадорлиги мезонлари баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGY­PEDAGOGICAL MODEL OF RESOCIALIZATION PUPILS OF SPECIALIZED INSTITUTIONS FOR CHILDREN WITH DEVIANT BEHAVIOUR

In the given article is presented the model of resotialisation pupils of specialized institutions for children with deviant behavior. Model resotialisation – result of long-term experimental activity directed on studying of features of adaptation and resotialisation pupils on the basis of specialized colleges for children with deviant behavior. In the article are described methodological bases of model of resotialisation, technologies of resotialisation and special receptions in activity of participants of rehabilitation space, and also criterion of efficiency of process of resotialisation pupils of specialized institutions.

Текст научной работы на тему «Девиант ахлоқли болалар учун ихтисослаштирилган муассасалар тарбияланувчилари ресоциализациясининг психологик-педагогик модели»

16 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч___/

Камилова Н.Г.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Психология» кафедраси мудири, психология фанлари номзоди, доцент

ДЕВИАНТ АХЛОМИ БОЛАЛАР УЧУН ИХТИСОСЛАШТИРИЛГАН МУАССАСАЛАР ТАРБИЯЛАНУВЧИЛАРИ РЕСОЦИАЛИЗАЦИЯСИНИНГ ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК МОДЕЛИ

КАМИЛОВА Н.Г. ДЕВИАНТ АХЛО^ЛИ БОЛАЛАР УЧУН ИХТИСОСЛАШТИРИЛГАН МУАССАСАЛАР ТАРБИЯЛАНУВЧИЛАРИ РЕСОЦИАЛИЗАЦИЯСИНИНГ ПСИХОЛОГИК-ПЕДАГОГИК МОДЕЛИ

Мак,олада девиант ахлокли болалар учун ихтисослаштирилган муассасалар тарбияланувчи-ларининг ресоциализацияси модели такдим этилган. Ресоциализация модели - девиант ахлокли болалар учун ихтисослаштирилган коллеж негизида тарбияланувчиларнинг ресоциализацияси ва мослашув хусусиятларини урганишга йуналтирилган куп йиллик экспериментал фаолият натижаси х,исобланади. Маколада ресоциализация моделининг методологик асосла-ри, ресоциализация технологиялари ва реабилитацион борлик иштирокчилари фаолиятидаги узига хос усуллар, шунингдек, ихтисослаштирилган муассасалар тарбияланувчиларининг ресоциализация жараёни самарадорлиги мезонлари баён килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: ресоциализация, девиант ахлок, мижозга марказлашган ёндашув, диалогик таълим, реабилитацион борлик тизими, уз-узини билиш, уз-узини тартибга солиш, уз-узини бошкариш, уз-узини бунёд этиш.

КАМИЛОВА Н.Г. ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ РЕСОЦИАЛИЗАЦИИ ВОСПИТАННИКОВ СПЕЦИАЛИЗИРОВАННЫХ ЗАВЕДЕНИЙ ДЛЯ ДЕТЕЙ С ДЕВИАНТНЫМ ПОВЕДЕНИЕМ

В статье представлена модель ресоциализации воспитанников специализированных заведений для детей с девиантным поведением. Модель ресоциализации - результат многолетней экспериментальной деятельности, направленной на изучение особенностей адаптации и ресоциализации воспитанников на базе специализированных колледжей для детей с девиантным поведением. В статье описаны методологические основы модели ресоциализации, технологии ресоциализации и специальные приёмы в деятельности участников реабилитационного пространства, а также критерии эффективности процесса ресоциализации воспитанников специализированных заведений.

Ключевые слова и понятия: ресоциализация, девиантное поведение, клиентноцентрирован-ный подход, диалогическое образование, система реабилитационного пространства, самопознание, саморегуляция, самоуправление, самосозидание.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 9

KAMILOVA N.G. PSYCHOLOGY-PEDAGOGICAL MODEL OF RESOCIALIZATION PUPILS OF SPECIALIZED INSTITUTIONS FOR CHILDREN WITH DEVIANT BEHAVIOUR

In the given article is presented the model of resotialisation pupils of specialized institutions for children with deviant behavior. Model resotialisation - result of long-term experimental activity directed on studying of features of adaptation and resotialisation pupils on the basis of specialized colleges for children with deviant behavior. In the article are described methodological bases of model of resotialisation, technologies of resotialisation and special receptions in activity of participants of rehabilitation space, and also criterion of efficiency of process of resotialisation pupils of specialized institutions.

Keywords: resocialization, deviant behaviour, the client the aligned approach, dialogical formation, system of rehabilitation space, self-knowledge, self-control, self-management, self-creation.

Mycma^un Уз6екucmoннuнг ewnapгa Huc6amaH urnmuMouu cuecamuдaгu acocuu ycmyBopnuKnapdaH 6upu кyuuдагunар %uco6naHadu: onu6 6opumaH urnmuMouu-u^mucoduu ucnoqom-nap daBOMuda 6onanapHu^ MaH0aamnapuHu энг nxwu mab-MuHnaw; umo6uu qaemuu mampu6a Ba umo6uu urnmuMouu opueHma^nHu эгannawдa 6onanap Ba мaмuпmнuнг y3apo My-Hoca6amnapuHu uHcoHnapBapnawmupuw. Uy 6unaH 6up qamop-da, ycMup Myqumuda aco^an KypuHuw daBnam Ba waMunm ynyH ymKup ummuMouu MyaMMO 6ynu6 ^onMO^da.

Маълумки, вояга етмаганларнинг конунбу-зарлиги масалалари билан турли ижтимоий тузилмалар шугулланади. Жамоатчилик таъси-ри х,укукий санкциялар, тиббий аралашув, пе-дагогик таъсир, ижтимоий куллаб-кувватлаш ва психологик ёрдам характерига эга булиши мумкин. Ахлокий бузилишнинг мураккаб характерига кура уларни олдини олиш ва барта-раф этиш яхши уюштирилган ижтимоий таъ-сирлар тизимини талаб килади. Шу муносабат билан девиант ахлокли болалар учун ихтисос-лаштирилган таълим муассасаларида булган вояга етмаганларнинг ижтимоий мослашуви бу муассасалар фаолиятида мух,им ижтимоий муаммолардан бири х,исобланади.

Вояга етмаган х,укукбузарлар ресоциализа-цияси туFрисида гапирганда биз, одатда, х,ар бир девиант ахлокли болалар жамиятнинг од-дий турмуш тарзига киришга кобилият ва тайёрликни шакллантиришга йуналтирилган психологик-педагогик, иктисодий, тиббий, юридик ва ташкилий чораларнинг мураккаб мажмуига эга булувчи узок муддатли жараён-ни назарда тутамиз.

Биз ишлаб чиккан ресоциализация дасту-рининг концептуал асослари А.Маслоу1, А.Адлер2, К.Рожерснинг3 гуманистик психология, А.Н.Леонтьевнинг4 х,аракатли ёндашув Fояси булди. Концепцияни ишлаб чикишда тизимли ёндашувнинг методологик киймати шундан иборатки, у тадкик этилаётган жараёнлар на-зарий асосининг узига хос яхлит хислатини бах,олаш, уларнинг ишлаш ва ривожланиши динамикасини очишга имкон беради.

Концепцияни яратиш учун мух,им методологик асос инсонпарвар ва х,аракатли ёндашув х,исобланади. Инсонпарвар ёндашувнинг мох,ияти куйидаги тарзда ифодаланади: психологик куринишлардан х,еч бири - бу жараён буладими, х,олат ёки шахс хусусияти буладими, унинг шахсий шартланганлигини, унинг олам, табиат, жамият, уз-узига муносабатлари тизимини х,исобга олмаган х,олда, маънавиятли-

1 Маслоу А. Мотивация и личность. - М.: «Евразия», 2001. -С. 480.

2 Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии. - М.: «Прогресс», 1995. -С. 96.

3 Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека. - М.: «Дайджест», 1994. -С. 480.

4 Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения: в 2-х т. - М.: «Педагогика», 1983. -С. 320.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 9

ликни тарбиялашга йуналтирилган реабилита-цион жараённинг инсонпарварлашувисиз туFри тушунилиши мумкин эмас. Харакатли ёндашув кучларни предметли фаолиятни уз-лаштиришга йуналтириш имконини беради.

Реабилитацион жараён унинг иштирокчи-ларини шахсий позицияси, шахсий узаро боFланганлигини инобатга олган х,олда куриб чикилади. Биз томонимиздан ишлаб чикилган ихтисослаштирилган муассасалар тарбияла-нувчиларининг ресоциализацияси дастури-нинг модели реабилитациянинг якуний нати-жасини баён килишни кузда тутмайди. Аксин-ча, бу дастур моделидан максад - болалар ва катталарга узок натижалар учун фойдали йуналиш билан ишлашни эмас, «шу ерда ва х,озир» лаззатни х,ис килиш имконини берув-чи ташкилий, услубий ва психологик тавсиф-номалар каби жараёнларнинг узини ифода-лашдан иборат. Демакки, у уз-узини ривож-лантириш, уз-узини такомиллаштириш, уз-узини маълумотли килиш, яъни узгариш, шахсий динамикага кобилиятни курсатувчи стратегияга мулжалланган.

Хеч качон хом хаёл «натижалар»га эришиш воситаси булмаслиги зарур булган х,ар бир бола шахсининг уз-узини кадрлаши Fоясини барчага билдириш. Хар бир боланинг ноёбли-гини тан олиш, уни уз кучи ва имкониятига ишонтириш, шахсининг энг яхши сифатларига таяниш; бола томонидан уз х,аёти мазмунини эгаллашда, аник ва реал эришиладиган х,аётий истикболлар ва бошкаларда аник ёрдам курсатиш лозим.

Инсонга, шу жумладан, болага х,ар кандай ёрдам унинг шахсий ривожланишини мажмуа-вий ташхис килишга асосланган булиши зарур. Ёрдам инсон х,аётий вазифаларининг ечи-ми сифатида эмас (бокимандаликни шакллан-тирувчи), балки узига, уз кучи ва имкониятла-ри, уз муаммоларини мустакил х,ал килиш шароитларини яратиш оркали узига ишончни кайтариш тарзида булиши лозим.

Девиант ахлокли болалар билан реабилитацион жараённинг асосий максади уларнинг келгусида просоциал мух,итда мослашуви, криминал оламдан узоклаштириш х,исоблана-ди. Шунинг учун психологик хизмат х,ар бир усмир шахсининг ривожланиши, уз муаммоларини англаш кобилияти, уларни х,ал этиш йулларини топиш, максад куйиш куникмала-

рини шакллантиришга каратилган булиши ло-зим.

Катта усмирлар билан ишлашда экзистен-циал вакуум (аддиктив ахлокка кетишни кузда тутувчи х,аётий мазмун ва х,аётий кадриятлар, максадларнинг йуклиги)ни бартараф этишда му^им а^амиятга эга. Ушбу х,олатда психолог В.Франклнинг1 логотерапия доирасидаги фао-лияти бирмунча уринли ^исобланади.

Усмирлар билан ишлашда педагоглар томонидан (психологлар ёрдамида) усмирнинг тажрибага таянганча диалогик таълим техно-логияси сифатида белгиланиши мумкин булган, мустакил карорни мотивациялаб, куллаб-кувватлаганча уз-узини урганиш ва шахсий узгартириш мотивациясини шакллантиришни кузда тутувчи технологияларни татбик этиш самарали натижани беради.

Девиант ахлокли усмирларни реабилитация килиш жараёни учун шароит яратиш асо-циал субмаданият коидаларига мос тушувчи муносабатлар моделлари ва стереотиплар-нинг парчаланиши, усмирларда уз-узини узгартиришга бошка кадриятли йуналишларга мувофик ижобий реакция ^амда истакнинг пайдо булишидаги ориентация билан чамбар-час боFлик. Психологияда когнитив-ахлокий йуналиш инсоний ахлокнинг катта кисми мо-деллар ортидан кузатиш воситасида урганили-шини кузда тутади. Кузатиш оркали урганиш: эътиборни намоён этиш (кизикувчанлик), сак-лаш (объектга симпатия билан боFлик), про-дукциялаш («мен ^ам шундай кила оламан») ва мотивация («мен х,ам шундай киламан»)ни уз ичига олади. Бу Fоялар девиант ахлокли болалар билан ишлашда психокоррекцион технологияларни ишлаб чикишда асос булиб хиз-мат килади.

Республика болалар ижтимоий мослашуви маркази томонидан 2006-2008 йиллар даво-мида муаллиф рах,барлигида «Хулки оFишган болалар учун ихтисослаштирилган укув муас-саса тарбияланувчилари ресоциализацияси-нинг психологик асослари» мавзусида амалга оширилган илмий-амалий лойих,а ва кейинча-лик 2008-2016 йиллар давомида докторлик диссертацияси доирасида йиFилган эмперик материаллар девиант ахлокли болалар билан

1 Франкл В. Человек в поисках смысла. - М.: «Прогресс», 1990.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 9

психологик-коррекцион ва реабилитацион ишлар бу жараёнга нафакат умумий максад билан бирлашган, балки турли психологик йуналишларда амалий малакаларга эга булган унинг барча иштирокчилари (укитувчилар, тарбиячилар, шифокорлар, рахбарлари) жалб этилган холатдагина бирмунча махсулдор булишини курсатди. Шунингдек, бу иштирок-чиларнинг хар бир усмирни психологик холати туFрисидаги маълумотга ва усмирнинг шахсий жихатдан уз-узини узгартиришига йуналтирилган ягона технология билан бирга-ликда ишлай олиш куникмасига эга булишлари максадга мувофиклиги маълум булди.

Турли йуналишлар синтези бу технология-ни девиант ахлокли болалар шахсини психо-коррекциялаш ва психотерапиянинг мульти-модал технологияси сифатида белгилашга им-кон беради. У инсонпарвар психологиянинг тизимли техникаси, когнитив-ахлокий психология, мультимодал психотерапия технология-ларидан иборат.

Бундай технологияларни куллаш катталар томонидан булганидай, тенгдошлари томони-дан хам усмир шахсига куп томонлама таъ-сирнинг макбул натижаларига эришиш имко-нини беради.

Натижада асоциал1 субмаданият билан за-рарланган ва просоциал2 мухитга кайтишга интилишни намоён этмайдиган усмир олдида симпатия ва уни ахлок моделини юзага чикаришга чорловчи битта шахс (укитувчи, тарбиячи, психолог) эмас, балки умумий кадриятлар билан бирлашган, усмирга сами-мий мойил булган, унинг фикри ва бир-бирларининг фикрларини х,урмат килувчи, ривожланган хамдардлик (эмпатия) туЙFуси булган шахслар гурухи туради. Бундай гурух усмирга ахлокнинг асоциал гурух ахлоки мо-делидан тубдан фарк килувчи, бирок усмир узини хавфиз хис киладиган ва оламга шундай муносабатни тухфа кила оладиган даражадаги етарлича жипслашган мукаммал моделини таклиф килади. У педагог, психолог, тарбиячи бевосита болалар гурухи билан ишлайдиган -микропедагогик жамоаларда ишлашга мул-жалланган. Хар бир катта инсон усмирнинг

1 Жамиятга карши (тахр.)

2 Расмий, жамият томонидан тан олинган, ижтимоий (тахр.)

психологик холати ва ички шахсий узгариш-лари, тарбияланувчи ва унинг ички оламидаги узгаришларга йуналтирилган амалий психоло-гик-коррекцион ва психотерапевтик техника-лар туFрисида уз вактидаги маълумотга эга булади.

Биз таклиф килаётган девиант ахлокли бо-лаларни психокоррекция килишнинг мультимодал технологияси психолог томонидан бошка мутахассислар билан биргаликдаги гурухли ва индивидуал шаклларда олиб бори-ладиган укув, тарбиявий, укув-ишлаб чикариш фаолиятида психологик-коррекцион ва психотерапевтик ишда амалга оширилади. Психолог акцентни реабилитацион жараённинг иштирокчилари уртасидаги фаолиятга таксим-лайди.

Шундай килиб, девиант ахлокли усмирнинг шахсий уз-узини узгартиришга таъсирнинг технологияси психологик хизмат томонидан булганидай, унинг рахбарлиги остида реабилитацион жараённинг барча иштирокчилари (психолог, укитувчи, шифокор, тарбиячилар, ишлаб чикариш таълимининг усталари, ижтимоий педагоглар, кушимча таълим педагогла-ри) томонидан уларнинг мажбуриятлари ва таъсир сохаларини аник таксимлаш билан амалга оширилувчи психологик ташхис, пси-хокоррекцион вазифаларни хал килиш тизи-мида таркиб топади.

Илмий-тадкикот натижаларига кура мак-табга баркарор салбий муносабати булган болалар билан (янги келиб тушувчи тарбияла-нувчиларнинг 90 фоизигача) укув жараёнини муваффакиятли куришга укувчи ва укитувчи уртасидаги шахслараро ижобий алокани урнатиш оркали эришиш мумкин, шунинг учун укитувчи томонидан мажбурий консультация жараёнига болаларда билишга оид жараён-ларни ривожлантириш даражаси билан тани-шишдан ташкари, психологлар хар бир тар-бияланувчининг шахсий усиши, эмоционал холати тавсифномасини, укув фаолиятининг инсонпарвар реабилитацион борлиFини яра-тишга йуналтирилган тавсияларни берадилар.

Психологлар бевосита дарсда иш олиб бо-рувчи, амалиётда мижозга марказлаштирил-ган терапия (хамдардлик, конгруэнтлик, тар-бияланувчини бахоламасдан кабул килиш)ни эгаллайдиган, дарсда диалогик мулокот кура-диган, психологияда когнитив-ахлокий йуна-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 9

лишнинг ижобий бyлгaнидек caлбий мaдaд, кучлaнишлap мувaффaкиятини модделaшти-pиш, «дaлдa беpиш», УЗ-УЗИНИ pyë6^ чи^-pишгa имкониятни тaкдим этиш ^би уcуллa-pини yзлaштиpaдигaн укитувчининг кacбий мотивaцияcини pивожлaнтиpиш (пcиxологик мaдaниятни pивожлaнтиpишгa йyнaлтиpилгaн шaxcий ycиш тpенинглapи) шapоитини тaъ-минлaйдилap.

Иxтиcоcлaштиpилгaн муaccacaлap шapои-тидa девиaнт axлокни бapтapaф этиш тapбия-лaнувчилapнинг тaжовузкоpлигини пacaйти-pиш, aдовaтни олиб тaшлaш билaн, шунинг-дек, уз-узини aдеквaт бax1олaшнинг шaкллaни-ши, pефлекcив мaлaкaлap вa мувaффaкиятгa шaxcий йyнaлгaнликнинг pивожлaниши билaн чaмбapчac боFлик. Экcпеpимент жapaёнидa «узи, фaолияти вa aтpофдaгилapдaн cубъектив коникиш» дapaжacини aниклaш учун xap йил-ги текшиpув тaлaб килиши белгилaнди. Xap биp укув йилининг боши вa оxиpидa пcиxолог-лap томонидaн иxтиcоcлaштиpилгaн муaccaca-лap шapоитидa pеaбилитaцион боpликни aдеквaт куpиш имконини беpувчи тapбиялa-нувчилapнинг шaxcий pивожлaниш динaмикa-cини aниклaшгa йyнaлтиpилгaн мaжмуaвий пcиxодиaгноcтикa yткaзилaди.

Бу методикaдaн фойдaлaниш тapбиялaнув-чилapнинг мухитли моcлaшуви дapaжacини aниклaш вa муноcaбaтлap (педaгоглap, отa-онaлap, тенгдошлapи, yз-yзигa муноcaбaт, мехнaт, укиш, cинфдaн тaшкapи фaолият)дaги «муaммоли вaзият»лapни инобaтгa олгaн Xолдa pеaбилитaция дacтуpини куpиш имконини беpaди. Иxтиcоcлaштиpилгaн муaccaca-лap шapоитидa pеaбилитaцион боpликни яpa-тиш тapбиялaнувчилapнинг шaxcий pивожлa-ниш динaмикacини тизимли монитоpинг килишдa (xap укув йилининг боши вa оxиpи-дa) кaттa caмapa беpaди. Tекшиpув нaтижaлa-pигa кypa тapбиялaнувчилapнинг шaxcий му-aммолapини хaл килиши ёpдaмлaшaдигaн, Укишгa интилишни, ижобий укув мотивaция-cи, эмоционaл бapкapоpликни тиклaйдигaн пcиxологик-педaгогик чоpa-тaдбиpлap мaж-муини ут^зиш зapуp.

Tapбиячилap билaн мунтaзaм paвишдaги мaжбуpий конcультaциялap, микpопедaгогик жaмоa иштиpокчилapи билaн биpгaликдaги конcультaциялapни тaшкиллaштиpиш педaгог-лapгa тapбиялaнувчилapнинг yзигa xоcлиги вa

axлокидaги yзгapишлapни инобaтгa олгaн x1олдa xap биp тapбиялaнувчи учун aнчa мувaффaкиятли pеaбилитaция дacтуpини ту-зиш имконини беpaди.

Девиaнт axлокли ycмиp билaн ишловчи тapбиячидa пcиxолог билaн хaмкоpликдaги фaолияти шapофaти билaн эмпaтия (хaмдapд-лик) pивожлaнaди, ycмиpни тyлa кaбул килиш-гa интилиш, конфуэнт бyлишгa кобилият, тap-биялaнувчининг тaжpибacи вa фикpини хуpмaт килиш туЙFуcи шaкллaнaди. Кaттaлap тapбиялaнувчигa унинг хaётий мaзмунни aнг-лaшидa ёpдaмлaшaдилap, мaкcaд куйиш вa улapгa эpишишгa, x1имояcизлик хи^ини ен-гишгa Уpгaтaдилap.

Пcиxологик-педaгогик pеaбилитaция жa-paёнининг мохиятини тушуниш^ бундaй ён-дaшув фaолият caмapaдоpлигининг мезонлa-pи вa унинг acоcий кypcaткичлapини ишлaб чикиш имкониятини очaди. Бу боpaдa биз олиб боpгaн тaдкикот нaтижaлapи 1-жaдвaлдa уз aкcини топгaн.

Биз aниклaгaн мезонлap вa эмпиpик ^p-caткичлap уз мaжмуидa девиaнт axлокли бо-лaлap учун иxтиcоcлaштиpилгaн муaccacaлap фaолиятидa pеcоциaлизaция моделининг мувaффaкиятли ишлaшидaги xолиcлик вa мax1-cулдоpликни етapличa тулик aкc эттиpaди. Taдкик этилaётгaн жapaённинг caмapaдоpлиги кyпинчa иxтиcоcлaштиpилгaн муaccacaлap Lua-pоитидa бу жapaённи aвж олдиpиш xapa^-p^ pеaбилитaцион-тapбиявий тизим модели-ни лойиx1aлaштиpишнинг илмий acоcлaнгaн методикacи, тизим х^ил килувчи фaолият вa aмaлгa ошиpишнинг acоcий йyнaлишлapини бapобap тaнлaй олиш^ боFлик.

Биз ишлaб чиккaн вa экcпеpиментaл жихaт-дaн aпpобaциядaн ут^з^н pеcоциaлизaция дacтуpи моделининг мaкcaди - тapбиялaнув-чилapдa фaол хaётий позицияни pивожлaнти-pиш вa ижтимоий мaкбул axлок кyникмa-лapини шaкллaнтиpишдaн ибоpaт. Дacтуpни aмaлгa ошиpиш боcкичлapи вa улapнинг мaз-муни куйидa ^c^a кypиб чикилгaн.

Купчилик тapбиялaнувчилap учун биpмун-чa умумий бyлгaн ижобий pивожлaниш дacту-pини aмaлгa о^^ищ^нт биринчи босцичи ишончли, хуpмaтли, шубхacиз кaбул килиш вa педaгоглap хaмдa иxтиcоcлaштиpилгaн укув-тapбия муaccacacининг деяpли бapчa xодим-лapи томонидaн мехp беpиш мухитини яpa-

ЗAMOHAВИЙ TA'^M I COBPEMEHHOE OБPAЗOВAHИE 2016, 9

V_/

1-жадвал. Девиант ахло^ли болаларнинг ресоциализация жараёни самарадорлиги мезонлари

Т/р Тадк,ик, этилаётган жараён мезонлари Тадк,ик, этилаётган жараённинг аникланган мезонларининг эмпирик курсаткичлари

1 Инсонпарвар-йуналтирилган тарбиявий тизимнинг мавжудлиги Барча ходимлар томонидан уз касбий фаолияти стратегиясини танлаш учун методологик (концептуал) асос сифатида инсонпарвар психологиянинг асосли Fояларининг кабул килиниши; жамоанинг кадриятли йуналтирилган бирлиги; болалар ва катталарнинг эмоционал очиклиги хамда диалогик мулокоти, хамкорлиги, жамоага оид тамойилларга асосланган психологик мухитнинг мавжудлиги; реабилитацион-тарбиявий тизимда фаолият ва асосий ижодий ишларнинг тизим хосил килувчи турларининг мавжудлиги; тарбияланувчиларнинг эмоционал кулайлигини таъминлашга ёрдамлашувчи «педагог - усмир» тизимида ёрдамлашувчи муносабатларнинг мавжудлиги.

2 Педагог-тарбиячининг психологик-педагогик компетентлилиги ва унинг касбий махорати Психологик саводхонлик; психологик технологияларни эгаллаш; хамдардлик ва толерантлик; педагог ва ходимларнинг эмоционал ва интеллектуал эгилувчанлиги; огохлантирувчи психологиянинг асосий конуниятларини билиш ва уларни амалиётда ижодий куллай олиш.

3 Тарбиячи томонидан хаётий фаолиятнинг ижобий субъектив тажрибасини туплаш жараёни Усмир томонидан маънавий меъёрлар ва кадриятли мазмунларнинг узлаштирилиши; рефлексияга крбилиятларнинг ривожланиши; ностандарт (кризисли) вазиятларга оператив мослашувнинг намойиш килиниши; атрофдаги жамоа ва уз-узини кайта куришга йуналтирилган фаолият тажрибасини эгаллаш; педагоглар ва тенгдошлар билан мулок,отнинг ижобий субъектив тажрибасини ривожлантириш; усмирда уз-узини билиш, уз-узини бошкариш ва уз-узини шакллантиришга йуналтирилган кобилиятларни ривожлантириш.

4 Реабилитацион-тарбиявий тизимни шахсга йуналтирилган тарзда бошкариш Муассаса фаолиятини бошк,аришга тизимли ёндашиш: рефлексив бошкаришнинг мавжудлиги; ходимларнинг касбий жихатдан уз-узини такомиллаштиришини олиб боришга мак,садли йуналтирилган тизим; бошкарувда келишиб ишлаш ва яккабошчиликнинг уЙFунлашуви; бошкарувга манфаатдор томонларни жалб этиш (уз-узини бошкариш); ходимлар томонидан уз фаолияти ва болалар такдирига масъулиятнинг англаниши.

тиш хисобланади. Болалар узларини, шубха-сиз, севимли ва яхши оилада булгандек хи-мояланган хис килишлари зарур. Тахдид, кичкириклар, камситиш, куркитиш ва хаво-тирлилик, дарFазаблик, ишонмаслик, катталар ва бошка болаларга нисбатан нафакат яши-рин, балки очик душманликни уЙFотувчи бошка салбий муносабатларга катъиян йул куйиб булмайди.

Бу боскич боланинг уни макомини тиклаш ва янги макомини мустахкамлашга, уз келажа-гини куч ва ишонч билан тулдириш, болани яшашнинг янги шароитларига, муассасанинг коидалари ва меъёрларига мослаштиришга йуналтирилган реабилитацияни уз ичига ола-ди. Бу ерда болада качонки у эртанги кун унга янги синовлар олиб келмаслиги, унинг янги хаёти изга тушганини ва унда келажакка ре-жалар тузиш мумкинлигини тушунишни бош-ланганида хавфсизлик туЙFуси жараёни хам боради. Ушбу боскич боланинг ихтисослашти-рилган укув-тарбия муассасасига жойлашти-риш буйича ишни бошлашдан унда булишнинг

5-6 хафтасигача вактни камраб олиши мум-кин.

Иккинчи босцичда болалар томонидан уз хукук ва мажбуриятларини аник ва яккол ту-шунишлари, ижтимоий узаро харакат ва иж-тимоийлашиш сохасидаги билимлари хамда куникмаларини шакллантириш зарур. Бирин-чи боскичнинг барча шартларига амал ки-лишда катталар томонидан аниклик, изчиллик, талабчанлик талаб этилади. Хукук ва мажбуриятларини англаш инсоннинг ижобий дунё-караши асослари, адолатлилик ва жамиятнинг маънавий асосларини тушунишга пойдевор куяди. Биринчи боскичда булганидек тарбия-чилар тарбияланувчиларга ижтимоий хаётнинг турли томонлари ва барча атрофдагилар му-носабат хамда ахлокда шубхасиз намуна булишлари даркор.

Иккинчи боскич ихтисослаштирилган муас-сасада бола хаётини уюштиришга йуналтирилган ва унинг болалар жамоасига кириши, ижтимоий куникмаларни узлаштириши, укув-тарбия муассасасининг хаётига фаол кириши-ши дастурини ишлаб чикишни кузда тутади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 9

Ушбу боскич боланинг муассасада булишидаги бутун даврни камраб олади ва муддати буйича уч ойдан мустакил хаётга чикиб кетишигача давом этади.

Учинчи боскичда асосий эътибор уз-узини уюштириш, уз-узини бошкариш ва х,аётий кийинчиликларни енгиш, укишда, фаолият-нинг бошка турларида - хар бир инсоннинг х,укук ва мажбуриятларини тушуниш асосида, шунингдек, илик инсоний муносабатлар, дустлик ва биринчи боскичда шаклланган боFланиб колганлик асосида иродавий барта-раф этиш малакаларини шакллантиришга каратилган булиши зарур.

Учинчи боскич болалар билан реабили-тацион-ривожлантирувчи ишларнинг хар хил турлари (тиббий, педагогик, коррекцион-ривожлантирувчи, психологик, ижтимоий ва Х.к.)ни ташкиллаштириш ва утказишни уз ичига олади. Болалар ва усмирлар билан улар-нинг бу муассасаларда булишлари давомида индивидуал ва гурухли шакллари кузда тути-лади. Агар биринчи боскичда реабилитация боланинг асосий эхтиёжларини кондиришга, аввало, хавфсизлик ва физиологик кулайликка йуналтирилган булса, унда бу ерда у нафакат тиклашга, балки ривожланишга хам йуналтирилган. Коммуникатив малакалар, сардор-лик ва ижодий кобилиятларнинг ривожлани-шига, шунингдек, автономия, ташаббускорлик, компетентлилик, шахсий тенглик каби шахсий янгидан пайдо булишни реставрация килишга импульс келади (А.Маслоу, Э.Эриксон). Бу боскичда болаларни ижтимоий-йуналтирилган укитиш ижтимоий компетентлилик, ижодий жихатдан уз-узини ифодалаш, самарали узаро харакат тренинглари оркали уюштирилади, шунингдек, индивидуал кузатиб бориш дас-турлари (консультациялар, психотерапия, ало-хида предметлар буйича индивидуал машFу-лотлар, ^укукий умумий-мажбурий таълим) ишлаб чикилади ва амалга оширилади.

Туртинчи боскичда боланинг шахсий, ижтимоий макбул кизикишларида куллаб-кув-ватлашга урFу берилади. Албатта, бу хамиша зарур, бирок бунга алохида эътиборни юко-рида курсатилган туЙFулар ривожланганидан кейин ажратиш керак. Ютукка эришиш ва муваффакият мотивацияси шаклланади. Би-лишга оид, эстетик, ижодий эхтиёжлар ривож-ланади. Имкони борича турли-туман фаолият

учун шароит яратилади: тугараклар, коллекция йиFиш, боланинг жамиятнинг маданий ^аёти хилма-хиллигида спорт ва бошка шакл-ларга эркин кириши ва х,оказо.

Бешинчи боскичда шахснинг ижтимоий позицияси, унинг шахсий ва касбий жих,атдан уз-узини аниклаши, ^аётий йулини танлаши шаклланади. Агар бола биринчи ёки иккинчи боскичда керакли ривожланишни олмаган булса, унинг меъёрий ривожланиши кейинги боскичларда кийин кечади. Хали шахс ривож-ланишининг анча паст даражаси эх,тиёжлари таъминланмай туриб, олий эх,тиёжлар ва бир-мунча юкори маънавий-ахлокий сифатларни ривожлантиришга шошилмаслик керак. Бу боскичда усмирларнинг мустакил х,аётга чикишга тайёргарликлари х,ам утади. Уни уташ вакти индивидуал булиб, муассаса тарбияла-нувчиси амалга оширадиган аник максадга боFлик. Шуб^асиз, аник болалар билан иш-лашда уларнинг ривожланиш хусусиятларини инобатга олиш ва турли-туман психологик-педагогик усуллар ва тарбия техникаси, ри-вожланишнинг адекват ёш ва шахсий бос-кичларини куллаш керак.

Битирувчилар кузатиб боришнинг олтинчи босцичида ижтимоий етукликка аттестация-дан утадилар. Аттестация натижалари бити-рувчида канчалик касбга оид шахсий режа шаклланганлиги, у мустакил х,аёт ва замона-вий жамиятга муваффакиятли интеграция учун етарли ижтимоий ва шахсий имкониятга эга эканлигини курсатиши мумкин. Шу билан бир-галикда, амалиёт курсатдики, кузатиб бориш укув муассасаси ортида давом эттирилиши лозим, чунки оиласи томонидан куллаб-кувватланишга эга булмаган 18 ёшли успи-ринга муассасадан чиккандан кейин юзага ке-лувчи муаммоларни х,ал килишда, мустакил ^аётга мослашишда ёрдамлашадиган, х,аётий тажрибага бой кумакчи зарур. Постпенитен-циар1 мослашув вариантлари сифатида биз битирувчини янги ижтимоий мух,итга мосла-шуви, унинг малака ва келгусида ривожланиш шароитларини янги муассасада х,ам таъмин-лаш х,амда ривожлантиришда укув муассаса-сига «кулдан кулга бериш»ни таклиф киламиз. Бунинг учун фаолиятни кенгайтириш ва куза-

1 Озодликдан махрум килиниб булингандан кейинги давр (тахр.)

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 9

тиб бориш жараёнига таълим муассасалари-дан ижтимоий педагоглар жалб этилади.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, ихтисос-лаштирилган укув-тарбия муассасалари педа-гогларининг ижодий жамоаси томонидан тур-дош сох,а мутахассислари билан узаро шерик-чилик х,аракатида ишлаб чикилиши керак булган мослашувчи-ривожланувчи мух,итнинг аник моделларини яратиш х,амда амалга оши-риш ресоциализация жараёнида самарали х,исобланади. Хар бир аник х,олатда ихтисос-лаштирилган таълим муассасасининг асосий

муаммолар мажмуи, педагогларга хос булган касбга оид кийинчиликлар аникланади, унинг ходимлари инновацион фаолиятга имконияти ва мотивацияси инобатга олинади.

Шундан келиб чикиб, х,ар бир х,олатда пе-дагогик жамоа томонидан уз усуллари манбаи ва реабилитацион макон шароитида мосла-шувчи-ривожлантирувчи мух,итнинг муаллиф-лик моделларини ишлаб чикиш х,амда амалга ошириш воситалари тайёрланади.

Адабиётлар:

1. Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии. - М., 1995.

2. Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека. - М.: «Дайджест», 1994. -С. 480.

3. Маслоу А. Мотивация и личность. - М.: «Евразия», 2001. -С. 480.

4. Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения: в 2-х т. - М.: «Педагогика», 1983. -С. 320.

5. Франкл В. Человек в поисках смысла. - М.: «Прогресс», 1990.

6. Камилова Н.Г. Девиант ах,локли усмирлар билан ишлашда психокоррекцион мо-делнинг хусусиятлари. // «Бола ва замон», 2007, 4-сон. -28-32-б.

7. Камилова Н.Г. Ижтимоий мослашмаган усмирларни психологик ва педагогик куллаб-кувватлаш. // «Бола ва замон», 2006, 1-сон. -С. 43-44.

8. tomilova N.G. Psychology-pedagogical model of resocialization pupils of specialized institutions for children with deviant behavior. European Journal of Education and Applied Psychology. - «East West», № 2, 2016ю Vienna, 2016. 61-64.

9. Kamilova N.G. Psychological features of re-socialization of teenage pupils of specialized educational establishments for maladjusted children. Образование через всю жизнь: непрерывное образование в интересах устойчивого развития. - СПб. Том 7 (eng), 2009.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.