Научная статья на тему 'Талабаларда экологик маданиятни шакллантиришнинг муҳим хусусиятлари'

Талабаларда экологик маданиятни шакллантиришнинг муҳим хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1634
194
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экологик маданият / ҳуқуқий асослар / экологик меъёрлар / ижтимоий муносабатлар / экологик фаолият / ecological culture / the legal framework / environmental actions / social relations / environmental activities

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Азимова С. Т.

Бугунги таълим тизимининг янгиланиш жараёнлари даврида талабаларда экологик маданиятни шакллантиришнинг зарурлиги давр талаби бўлмоқда. Ушбу мақолада мазкур талабни жамият, давлат ва таълим муассасалари орқали амалга оширишнинг имкониятлари ўз ифодасини топган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPORTANT PECULIARITY OF ECOLOGICAL CULTURE FORMING AMONG STUDENTS

At the present one of basic demands to renowated system of education is forming of person’s ecologic culture. There is considered in the article opportunitie os the problem solvency through union of society, authorities and educating institutions.

Текст научной работы на тему «Талабаларда экологик маданиятни шакллантиришнинг муҳим хусусиятлари»

Азимова С.Т.,

Тошкент давлат педагогика университети «Умумий педагогика» кафедраси укитувчиси

ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ МУ^ИМ ХУСУСИЯТЛАРИ

АЗИМОВА С.Т. ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ МУЦИМ ХУСУСИЯТЛАРИ

Бугунги таълим тизимининг янгиланиш жараёнлари даврида талабаларда экологик маданиятни шакллантиришнинг зарурлиги давр талаби булмокда. Ушбу маколада маз-кур талабни жамият, давлат ва таълим муассасалари оркали амалга оширишнинг имко-ниятлари уз ифодасини топган.

Таянч суз ва тушунчалар: экологик маданият, хукукий асослар, экологик меъёрлар, ижтимоий муносабатлар, экологик фаолият.

АЗИМОВА С.Т. ВАЖНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ФОМИРОВАНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ СТУДЕНТОВ

В настоящее время одним из основных требований обновленной системы образования является формирование экологической культуры личности. В этой статье рассматриваются возможности решения данной проблемы через общество, государство и образовательное учреждение.

Ключевые слова и понятия: экологическая культура, правовые основы, экологические меры, социальные отношения, экологическая деятельность.

AZIMOVA S.T. IMPORTANT PECULIARITY OF ECOLOGICAL CULTURE FORMING AMONG STUDENTS

At the present one of basic demands to renowated system of education is forming of person's ecologic culture. There is considered in the article opportunitie os the problem solvency through union of society, authorities and educating institutions.

Keywords: ecological culture, the legal framework, environmental actions, social relations, environmental activities.

Мустациллик йилларида давлат ва жамиятнинг бар-ча соцаларида булгани каби таълим соцасида цам туб ислоцотлар амалга оширилмоцда. Бугунги кун талабларига кура фуцаролик экологик асосларини ва экологик маданиятни шакллантиришнинг зарурлиги тегишли цужжатларда белгилаб цуйилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

Бу борада, Узбекистан Республика-сининг «Экологик назорат тyFрисида»ги Конуни кабул килинган. Мазкур конунда фукароларнинг узини узи бошкариш ор-ганларига ахолининг экологик маданияти-ни ошириш, экологик таълим ва тарбияни ривожлантиришга доир ишда кумаклашиш вазифаси юклатилган.

Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Иккинчи чакирик Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси-нинг биринчи сессиядаги маърузасида куйидагилар белгиланган: «Биз иктисодий лойихаларни, биринчи галда, минтаканинг бой табиий захираларидан, энергетика ва сув манбаларидан фойдаланиш, транспорт коммуникациялари, газ ва нефть тармокла-рини барпо этиш, экологик муаммоларни хал килиш каби сохаларга тегишли аник лойихаларни яратиш ва амалга ошириш борасида куч ва имкониятларимизни бир-лаштиришимиз лозим»1.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 27 май-даги «2013-2017 йилларда Узбекистон Рес-публикасида атроф-мухит мухофазаси буйича харакатлар дастури тyFрисида»ги 142-сонли карори кабул килинган.

Истиклол йилларида Президентимиз та-шаббуси билан мамлакатимиз таълим ти-зимида амалга оширилаётган ислохотлар уз самарасини бермокда. Хусусан, урта бyFин мутахассисларига булган эхтиёжни кондириш, умумтаълим мактаб битирув-чиларини касб-хунар коллежлари ва академик лицейларда укитиш билан тулик камраб олиш, олий таълим муассасала-рининг моддий-техника базасини янада мустахкамлаш хамда укув жараёни сифа-тини ошириш билан боFлик амалга оширилаётган тадбирлар таълим тизимида олиб борилаётган ислохотларнинг туб мазмун-

1 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз. 8-жилд. / Иккинчи чакирик Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2000. -334-335-б.

мохиятини ташкил этади. Дархакикат, таълим тизимидаги изчил ислохотлар укитиш сифати ва мазмунини юксалтирибгина колмай, талабаларда экологик маданиятни шакллантиришга хам хизмат килади. Экологик меъёрларни билиш ёш авлод учун мухим ахамият касб этади.

Хар кайси тарихий даврларда хам ин-сонларнинг табиатга булган муносабатла-ри мавжуд булган. Шарк мутафаккирлари асарларида халоллик, поклик, атроф-мухитнинг тозалиги ва табиатни севиш хислатларига ахамият берилган. Ватандо-шимиз ибн Сино «Табиатда Fубор булмаганда инсонлар умри янада узайи-ши» хакидаги назарияни илгари сурган. Чех педагоги Я.А.Коменский XVII асрда таълим жараёнининг мохиятини илмий асослашга уринди. Аллома боланинг аклий, жисмоний усишини табиат конуниятига мувофик келиши Fоясини асослаган.

XVIII асрда француз олими Жан Жак Руссо хам инсоннинг табиат ва жамиятда-ги урни хакидаги фалсафий Fоялар асосида таълим мохиятини очиб беришга харакат килган. Унинг фикрича, таълим жараёнининг мохияти боланинг атроф-мухитни би-лишига асосланади.

Экологик ва нафосат тарбиясининг во-ситалари укувчиларни гузалликни севиш рухида тарбиялаш максадида турмуш, табиат, санъат гузаллиги ва болалар-нинг бадиий фаолиятини ташкил этиш-га йуналтирилган педагогик жараёнда кулланилувчи омиллар саналади. Табиат, мехнат, инсоний муносабатлар экологик тарбия воситасидир. Табиат экологик тар-биянинг мухим манбаидир. К.Д.Ушинский табиатни ёш авлод эстетик туЙFуларининг ривожланишига чукур таъсир курсатадиган ажойиб тарбиячидир, деган эди. Саёхат, сайр, табиатга баFишланган санъат асар-ларини урганиш мазкур йуналишдаги анъанавий фаолиятлардир. Бирок табиат ичида булишнинг узи етарли эмас. Таби-атдаги гузалликни кура билиш, хис этиш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

лозим. Бундай кобилият аста-секин ри-вожланиб боради. Сайр, экскурсия хамда мактаб тажрибавий ер майдончасида ишлаш пайтида укитувчилар эътиборни табиат бойликларига, унинг шаклидаги мукаммалликларга каратиш нафосат, та-биатни севиш эхтиёжигина булмай, шу-нингдек, уни эхтиётлашдан хам иборатли-гини укувчиларга тушунтириб боришлари лозим.

Хозирда конун фукароларнинг экологик маданиятини тартибга солувчи бирдан-бир ижтимоий восита эмас, айни махалда хар бир фукаронинг экологик тарбиясига ёр-дам берадиган расмий маънавий кучдир, деб тушунамиз. Фукаролар Конституция ва конунларга риоя килишга, шунингдек, атроф-мухитга эхтиёткорона муносабатда булишга мажбурдирлар. Талабаларда экологик тарбияни шакллантириш жараёнида факат конунларни укитишнинг узи етар-ли булмайди. Бунда экологик маданиятни тадкикот ва тарFибот килиш асосидаги мав-зуларга баFишланган тадбирлар хам улар-да экологик маданиятнинг шаклланишига якиндан ёрдам беради. Хар кандай ижтимоий жамиятда ёш авлод тарбияси муай-ян максад асосида ташкил этилади. Тарбия максади ижтимоий жамият тараккиёти, унинг ривожланиш йуналиши, ижтимоий муносабатлар мазмунидан келиб чикиб белгиланади. Бугунги кунда Узбекистон Республикасида ташкил этилаётган тар-биянинг асосий максади комил шахсни тарбиялаб вояга етказишдан иборат. Тар-биянинг натижаси юксак маънавий ва ахлокий талабларга жавоб берувчи юкори малакали кадрларни тарбиялашдир. Бу жа-раён икки томонлама булиб, уюштириш ва рахбарлик, шунингдек, талабаларнинг узи томонидан фаоллик курсатилишини такозо этади. Бу жараёнда педагог етакчи роль

V V и I / V /- V

уйнайди. У ижтимоий тарбиянинг умумий максадини тушунади, унга эришиш йулида амалга ошириладиган вазифалар тизими-дан хабардор булади, тарбиянинг шакл,

метод, воситаларини туFри танлай олади ва тарбия жараёнига тадбик этади.

Тарбия жараёнининг мохиятини тарбия-га хар томонлама ёндашиш билан муваф-факиятли тарзда илмий та^лил килиш мум-кин.

Шахс тарбиянинг натижаси сифатида шаклланадиган ижтимоий мавжудотдир. Шахснинг купдан-куп хислатлари бир-биридан ажратилган эмас, балки узаро муста^кам боFланган. Тарбия жараёнида боланинг шахсияти айрим-айрим эмас, балки яхлит равишда ривожланади. Бола усиб ва ривожланиб боргани сари тарбия вазифалари мураккаблашиб, чукурлашиб, табакалашиб боради.

Хар томонлама етук шахсни тарбиялаш унга изчил равишда аклий, Fоявий-сиёсий, ахлокий, мех,нат, эстетик, жисмоний, экологик, иктисодий х,амда х,укукий тарбия бе-риш, укувчиларнинг онги, хулк-атвори ва фаолиятининг бирлиги, шунингдек, тарбия жараёнини ташкил этишнинг якка, гурухли ва оммавий шаклларини кушиб олиб бо-рилишини таъминлайдиган педагогик ти-зимларни вужудга келтириш ва бу тизим Fояларига амал килишни талаб этади.

Ижтимоий тарбия жараёни талабаларнинг ижтимоий фазилатларини шакллантириш, унинг атроф-теварак, жамият, одамлар хамда узига нисбатан муноса-батлари доирасини вужудга келтириш ва кенгайишига каратилган. Олий таълим-да талабалар иштирок этадиган ижтимоий муносабатлар тизими канчалик кенг, хилма-хил ва чукур булса, уларнинг маъна-вияти шунчалик бой булади. Маълумки, экологик маданиятни шакллантиришга булган муносабат тарихий хусусиятга эга. Кадимги тарихий ёдгорликлардан санал-ган мукаддас зардуштийлик дини асосида яратилган «Авесто» асарида та-биатга булган муносабатларга алохида эътибор каратилган. Унда инсонларни ростгуйликка, адолатпарварликка ун-довчи; шахар ва кишлокларни ободонлаш-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

V_/

тириш, яйловларни кенгайтириш Fоялари; инсонларни маданий турмуш тарзини яхшилашга ундовчи Fояларнинг мавжуд-лиги ахамиятлидир. Ушбу Fоялар хозирги жамиятимиздаги етакчи Fояларга мос ке-лади. Йилдан йилга шахар-кишлокларимиз обод булиб, чирой очмокда. Бу натижалар фукароларимизнинг экологик маданияти юксалганлигидан далолат беради.

Уз табиатига кура, тарбия жараёни куп омилли характерга эга. Яъни, талабалар-да экологик маданиятнинг карор топиши оила, таълим муассасаси, жамоатчилик, ижтимоий мухит, шунингдек, вазиятлар-нинг хилма-хиллиги, бевосита ва билвоси-та таъсирлар остида руй беради.

Экологик тарбия ижтимоий тарбиянинг яна бир мухим таркибий кисми саналади. Аклий, ахлокий, мехнат ва эстетик тарбия-ни экологик маданиятсиз тасаввур килиб булмайди. Талабаларда экологик мадани-ятни шакллантириш ахлокий киёфа, ижо-бий хулк-атвор меъёрларини таркиб топти-риш, уларнинг ижодий кобилиятларининг тараккий этишига катта таъсир курсатади.

Узлуксиз таълим тизимида табиатшу-нослик, биология, география каби фанлар-нинг укитилиши экологик тарбияни сама-рали йулга куйиш воситаси хисобланади. Экологик тарбияни олиб бориш чоFида укувчиларга экологик билимлар бериш асосида шахс, жамият ва табиат бирлиги хамда алокадорлигини укувчиларга ту-шунтириш, уларда ЭКО-тизимнинг инсон, инсоният, жамият тараккиётидаги мухим урни ва мохияти борасидаги тушунчалар-ни карор топтириш, табиатга нисбатан эхтиёткорона ва масъулият билан муно-сабатда булиш, табиатни асраш туFрисида Fамхурлик килиш туЙFуларни карор топтириш, экологик маданиятни шакллантириш зарурдир.

«Экология» тушунчаси илк бор немис олими Э. Геккель томонидан кулланилган. Экологик тарбия ижтимоий тарбиянинг мухим таркибий кисми хисобланади.

Экологик тарбия (грекча «oikos» - турар жой, макон, «logos» - фан) укувчиларга дастлабки экологик билимларни бериш, мавжуд экологик билимларини бойитиш, уларда табиат ва атроф-мухит мухофа-засини ташкил этиш куникма ва малакала-рини шакллантиришга каратилган педаго-гик жараёндир.

Узбекистон Республикасида табиат ва атроф-мух,ит мух,офазасини ташкил этишга алох,ида ахамият берилган. Ижтимоий-экологик х,аракат Fояси Узбекистон Респуб-ликаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 27 майдаги 142-сонли карори билан тас-дикланган «2013-2017 йилларда Узбекистон Республикасида атроф-мухит мухофа-заси буйича харакатлар дастури»да уз ифодасини топган.

Мазкур дастурнинг максади ва вази-фалари каторида экологик билимларни кенг тарFиб килишга, шунингдек, экологик маданиятни оширишга ёрдам берадиган шарт-шароитларни яратиш белгиланган.

Ушбу дастурни бажаришнинг асосий йуналишлари буйича амалга оширилади-ган чора-тадбирлар таркибида:

- атроф-табиий мухит мухофазаси ва та-биатдан фойдаланиш, экологик таълим ва баркарор ривожланиш максадларидаги таълим сохасида табиатни мухофаза килиш конунчилигини ва меъёрий-услубий база-ни ривожлантириш;

- баркарор ривожланиш максадлари учун таълим буйича ва Табиатни мухофаза килиш давлат кумитаси тизими хамда экологик хизмат курсатувчи меъёрий-техник хужжатларни ишлаб чикувчи ташкилот-лар ходимларининг касбий малакаларини ошириш буйича укув-услубий марказлар ташкил этиш курсатилган.

Укувчиларда табиатга нисбатан туFри муносабатни карор топтириш, мехр-мухаббатни уЙFотиш, атроф-мухит мусаф-фолигига эришиш экологик муаммоларни хал этиш йулида мухим боскич саналади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

Экологик таълим укувчига аник мак-садга мувофик, изчил, тизимли ва узлуксиз равишда назарий экологик билимларни беришга йуналтирилган таълимий жараён-дир. Назарий экологик билимлар (экологик онг), атроф-мухит ва табиат мухофазаси йулида олиб борилаётган фаолият бирли-ги экологик маданиятни шакллантиришга хизмат килади.

Экологиконгтабиат ва атроф-мухитнинг мавжуд холати, уларни мухофаза этиш бо-расидаги тушунчаларнинг онгдаги ифодаси булиб, у мураккаб ижтимоий-психологик ходиса сифатида намоён булади.

Экологик маданият укувчининг ижти-моий талабларга мувофик табиат ва атроф-мухит мухофазасини ташкил этиш кобилиятидир.

Экологик фаолият экологик билимлар-га таянилган холда табиат ва атроф-мухит мухофазасини таъминлаш борасида амал-га оширилаётган жараёндир. Олий таълим муассаларида, оила ва жамиятда экологик мавзулардаги сухбат, давра сухбати, экскурсия, бахс-мунозара, ижодий танлов-лар, учрашув, ижтимоий-фойдали мехнат (шанбалик, хашар, кукаламзорлаштириш) кабилар экологик тарбия самарадорлиги-ни оширади. Таълим жараёнида иштирок этаётган субъектларнинг шахсий намуна-лари, укув манбалари, бадиий адабиётлар, оммавий ахборот воситалари (жумладан, интернет) материалларининг Fоялари та-лабаларда экологик маданиятни шакллан-тиришнинг мухим воситалари саналади.

Таълим жараёнида ёш авлоднинг экологик онгини шакллантириш учун куйидаги асосий масалалар хал этилиши зарур:

1. Болаларнинг маънавий баркамол ва жисмоний соFлом булишлари учун иктисодий, ижтимоий ва экологик мухитни яратиш.

2. Хар бир шахсда Узбекистонга, унинг табиатига мухаббат, тарихига кизикиш, махалла ободончилиги, ахиллиги учун жа-вобгарлик рухини шакллантириш.

3. Экологик маданиятни тарFиб этиш маркази мактаб булишига эришиш.

Ижтимоий фойдали мехнат ёш авлодни жамият хаётини ташкил этиш жараёнида фаол иштирок этишга тайёрлайди. Талаба-ларда экологик маданиятни таркиб топти-ришда оиланинг урни мухимдир. Оиланинг моддий таъминоти ва фаровонлиги, мада-ний турмуш даражаси, соFлом мухитнинг баркарорлиги, оила аъзоларининг психологик муносабати, узаро хамкорликнинг мавжудлиги шахснинг жамиятга ижти-моийлашувига хизмат килади. Оилада ташкил этилган мехнат болаларни фаро-сатли булиш, ишни режали олиб бориш, вактдан унумли фойдаланиш, тежамкор булиш, шунингдек, узгалар мехнати, инсон мехнатининг махсули булган неъматларни асраб-авайлашга ургатади.

Оилада, шунингдек, атроф-мухит мухофазаси (экологияси)га оид тарбиявий ишлар хам ташкил этиладики, бу жара-ёнда болаларда «инсон-табиат-жамият» тушунчалари уртасида юзага келувчи узаро мувофиклик борасидаги Fояларнинг карор топишига замин хозирланади. Оила мухитида ташкил этилаётган ховли сатхини супуриб-сидириш, гулзорларни ташкил этиш, кучатларни утказиш ва уларни пар-вариш килиш, маиший чикиндиларни бартараф этишга нисбатан эхтиёткорона муносабатда булиш болаларда табиатни асрашга нисбатан масъуллик туЙFусини шакллантиради.

Узбекистоннинг ёш авлод таълим-тар-бияси борасида туплаган тажрибаси хар томонлама андаза олишга арзигулик эка-нини эътироф этган холда, мамлакатимиз-нинг узига хос тараккиёт йули, хусусан, таълим сохасида амалга оширилаётган ислохотлар накадар туFрилигига яна бир ишонч хосил киламиз.

Таълим тизими хакида суз борар экан, энг аввало, таълим тушунчасига тухталиб утиш жоиздир. Таълим - бу давлат томо-нидан катъий урнатилган меъёрлар асоси-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

да табиат ва жамият унсурларини урганиш булиб, шахс, жамият ва давлат манфаатла-ри йулида, аник максадга каратилган жа-раён хисобланади. Узлуксиз таълим тизи-мида экологик тарбиянинг самарали, изчил тизимини яратиш, экологик маданиятини шакллантириш муаммоларини ижобий Хал этиш жамият ижтимоий хаётида мухим ахамиятга эга.

Маълумки, педагогик таълим-тарбия, ижтимоий турмуш жараёнининг барча сохаларини, жабхаларини камраб олма-са, у узининг комил инсон тарбиясидаги катта имкониятларига эга булган асосий

ижтимоий фан мавкеини эгаллаб олма-ган буларди. Экологик билимга эга булиш, экологик маданият, маърифат ва мада-ният сохиби булиш, конунларни мукаддас Хисоблаб, уларга шак келтирмасдан фао-лият курсатишга одатлантириш хар бир шахснинг инсоний фазилатига айланмоFи керак. Олий таълим муассасалари тала-баларида экологик маданиятни шакллантириш давр талабидир. Зеро, уз Ва-тани фаровонлиги, шахрининг ободлиги учун курашиш келажакда халкимизнинг иктисодий-маданий турмушини янада ях-шилашга хизмат килади.

Адабиётлар:

1. Узбекистан Республикасининг Конституцияси. - Т.: «Узбекистан», 2012.

2. Узбекистан Республикасининг 2013 йил 27 декабрдаги «Экологик назо-рат туFрисида»ги УРК.-363-сонли Конуни. // Узбекистан Республикаси конун хужжатлари туплами, 2013 й., 52-сон, 688-модда.

3. Каримов И.А. Ватанимизнинг боскичма-боскич ва баркарор ривожлани-шини таъминлаш - бизнинг олий максадимиз. 17-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2009. -23-б.

4. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз. 8-жилд. / Иккинчи чакирик Узбекистон Республикаси Олий Маж-лисининг биринчи сессиясидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2000. -334-335-б.

5. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 27 майда-ги «2013-2017 йилларда Узбекистон Республикасида атроф-мухит мухофазаси буйича харакатлар дастури туFрисида»ги 142-сонли карори.

6. Тохтаходжаева М.Х. ва бошкалар. Педагогика назарияси ва тарихи. 1-кисм. Педагогика назарияси. - Т.: «Иктисод-молия», 1996.

7. Коменский Я.А. Великая дидактика. Педагогическое наследие / Сост. Кла-рин В.И., Джуринский А.Н.. - М.: «Педагогика», 1989. -С. 11-106.

8. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. В 6 т. / Сост. Егоров С.Ф. - М.: «Педагогика», 1988-1990.

9. Жан-Жак Руссо. Исповедь. «Зарубежная классика». / в Пер. Розановой М.Н. и Горбовой Д.А. - М.: «ЭКСМО», 2002.

10. Эрнст Генрих Геккель. Красота форм в природе. - Санкт-Петербург: Изд-во Вернера Регена, 2007.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.