Научная статья на тему 'Синф ва мактабдан ташқари вақтларда экологик таълим-тарбия ишларини ташкил қилиш методикаси'

Синф ва мактабдан ташқари вақтларда экологик таълим-тарбия ишларини ташкил қилиш методикаси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1334
120
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экология / экологик хавфсизлик / синфдан ва мактабдан ташқари ишлар / тўгарак / экомарафон / экоклуб / тежамкорлик / сувни тежаш / Орол муаммоси. / ecology / environmental safety / extra­curricular work / circle / ecological marathon / еco­ club / prudence / saving water / the problem of the Aral Sea.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ширинов М. К.

Мақолада баён этилган фикрлар бугунги куннинг долзарб муаммоси бўлган экологик муаммонинг олдини олишга қаратилган. Шу муаммонинг олдини олишда ўқувчиларнинг экологик дунёқарашини шакллантириш, синф ва мактабдан ташқари вақтларда бажариш мумкин бўлган вазифаларга қўйиладиган талаблар ҳамда экологик тадбирларнинг ўтказилиш шакллари ҳақида фикр юритилган. Бундан ташқари, мактабда ташкил қилинадиган «Тежамкорлик клуби» ва унинг тахминий иш режаси берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

APPROACHES TO ORGANIZING OF ECOLOGICAL EDUCATIONAL WORKS AT CLASS AND OUT OF SCHOOL TIMES

In this article the idea that today is very urgent challenge to prevent environmental disaster. In order to develop students' ecological worldview describes the requirements and forms of extra­ curricular and extracurricular activities. As well as outlining the work of the «Club stewardship» and sample tasks for the work of the plan.

Текст научной работы на тему «Синф ва мактабдан ташқари вақтларда экологик таълим-тарбия ишларини ташкил қилиш методикаси»

V_/

Ширинов М.К.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети катта укитувчиси

СИНФ ВА МАКТАБДАН ТАШКАРИ ВАКТЛАРДА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ КИЛИШ МЕТОДИКАСИ

ШИРИНОВ М.К. СИНФ ВА МАКТАБДАН ТАШКАРИ ВАКТЛАРДА ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ К,ИЛИШ МЕТОДИКАСИ

Маколада баён этилган фикрлар бугунги куннинг долзарб муаммоси булган экологик муаммонинг олдини олишга каратилган. Шу муаммонинг олдини олишда укувчиларнинг экологик дунёкарашини шакллантириш, синф ва мактабдан ташкари вактларда бажариш мумкин булган вазифаларга куйиладиган талаблар х,амда экологик тадбирларнинг утказилиш шакллари х,акида фикр юритилган. Бундан ташкари, мактабда ташкил килинадиган «Тежамкорлик клуби» ва унинг тахминий иш режаси берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: экология, экологик хавфсизлик, синфдан ва мактабдан ташкари ишлар, тугарак, экомарафон, экоклуб, тежамкорлик, сувни тежаш, Орол муаммоси.

ШИРИНОВ М.К. МЕТОДИКА ОРГАНИЗАЦИИ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ РАБОТ ВО ВНЕКЛАССНОЕ И ВНЕШКОЛЬНОЕ ВРЕМЯ

В данной статье изложена мысль о том, что на сегодняшний день очень актуальна проблема предотвращения экологической катастрофы. В целях формирования у учащихся экологического мировоззрения описаны требования и формы проведения внеклассных и внешкольных работ. Также изложен план работы «Клуба рачительности» и образцы заданий по проведению работ данного плана.

Ключевые слова и понятия: экология, экологическая безопасность, внеклассные и внешкольные работы, кружок, экомарафон, экоклуб, рачительность, экономия воды, проблема Арала.

SHIRINOV M.K. APPROACHES TO ORGANIZING OF ECOLOGICAL EDUCATIONAL WORKS AT CLASS AND OUT OF SCHOOL TIMES

In this article the idea that today is very urgent challenge to prevent environmental disaster. In order to develop students' ecological worldview describes the requirements and forms of extracurricular and extracurricular activities. As well as outlining the work of the «Club stewardship» and sample tasks for the work of the plan.

Keywords: ecology, environmental safety, extra-curricular work, circle, ecological marathon, еш-club, prudence, saving water, the problem of the Aral Sea.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 5

50 ТАЪЛИМ МУАССАСАСИДАГИ ТАРБИЯ / ВОСПИТАНИЕ В УЧЕБНОМ УЧРЕЖДЕНИИ ч_

Бугунги кунда экологик хавфсизлик кишилик жамиятининг бугунги ва эртаси учун долзарблиги, жуда зарурлиги боис энг муцим муаммолар жумласига киради. Бу муаммолар амалий тарзда цал этилса, куп жицатдан цозирги ва келгуси авлод турмушининг ацволи ва сифатини белгилаш имкониятини беради.

Маълумки, табиатнинг холати бирданига ва дархол ёмонлашиб колмайди. Бу жараён узок, давом этади. Бошкача айтганда, экологик вазият аста-секин ёмонлашиб боради.

Экология муаммоси хозирги замоннинг кенг микёсдаги кескин ижтимоий муаммоларидан бири хисобланади. Уни хал этиш барча халк-ларнинг манфаатларига мос булиб, тамаддун-нинг хозирги куни ва келажаги куп жихат-дан ана шу муаммонинг хал килинишига боF-ликдир.

Хозирда, яъни XXI асрдаги ахоли олдида турган муаммолардан энг долзарблари - ахоли истикомат килаётган минтакалар, уларни ураб турган атроф-мухитни тезрок соFломлаштириш, гузал табиатимизга рахна солмаслик, табиий ресурлардан окилона фойдаланишни таъмин-лаш, айникса, тиклаб булмайдиган табиий ресурсларга алохида эътибор бериш.

Ер шарининг турли худудларида вужудга келган хавфли экологик вазият жонли табиатга салбий таъсир курсатмокда. Бу эса халк хужалигида табиат захираларидан омилкор фойдаланадиган, шунингдек, атроф-мухит билан онгли муносабатда буладиган, юксак ахлокий, эстетик фазилатларга эга булган кишиларга эхтиёжни хар качонгидан хам купрок кучайтирмокда. Бу зарурат барча инсонлар, жумладан, укувчиларга экологик таълим-тарбия беришни таълимнинг асосий ва таркибий кисмларидан бирига айлантиради.

Укувчиларда экологик дунёкарашни шакл-лантириш факат дарс жараёнида таркиб топ-майди. Дарс вакт жихатдан чекланган, унда купгина мухим, экологик билимларни укувчиларга ургатиб булмайди. Синф ва мактабдан ташкари машfулотлар эса вакт жихатдан чекланмаган. Укувчиларнинг дарс жараёни-дан олган экологик билимларини синфдан ва мактабдан ташкари машFулотларда ривожлан-тириш самарали натижа беради.

Шунинг учун хам синф ва мактабдан ташкари машFулотларда укувчиларнинг экологик дунёкарашларини ривожлантиришни хал этиш мухим педагогик муаммолардан бири хисобланади. Синфдан ва мактабдан ташкари

ишлар укувчиларнинг дарс жараёнида олган билимларининг давоми хисобланиб, уларнинг мазмунини тулдириб, бир бутун педагогик жараёнга бирлаштиради. Синфдан ва мактабдан ташкари тадбирлар укувчиларнинг ижодий фаолиятларини кенгайтиришга имкон бера-диган таълимнинг кушимча ва эркин шаклидир. Экология мавзусига оид билимлар умумий урта таълимнинг табиатшунослик, табиий география, биология, кимё фанлари негизида утилади. Бу фанлардан олинган билимларни синфдан ва мактабдан ташкари вактларда укувчилар тугарак ва клуб ишларида узлари мустакил узлаштириб оладилар.

Узбекистан Республикаси Давлат таълим стандартлари ва укув дастурларига асосан синфдан ва мактабдан ташкари ишлар дастур режаси ишлаб чикилди.

Синфдан ва мактабдан ташкари ишларга ^уйиладиган талаблар:

■ экологик билим ва куникмаларни шакл-лантиришга доир синфдан ташкари тадбирлар мамлактимизнинг турли сохаларида амалга оширилаётган ислохотлар билан туташ келиши лозим. Бу борадаги тадбирлар миллий истиклол Fояси ва мафкурасини шакллантиришга доир тадбирлар таркибига киритилади;

■ экологик билим ва куникмаларни шакл-лантиришда синф ва мактабдан ташкари ишлар мамлакатимиздаги хукукий ислохотлар билан хам боFл и к холда амалга оширилади, чунки экологик билим умумий ислохотларнинг асосий негизини ташкил этади;

■ мехнат жараёнида хукукий унсурларга риоя этиш, истеъмол молларини ишлаб чикиш хамда уларни истеъмолга чикариш конунлари жамиятнинг экологик муносабатларига асосла-нади, шунинг учун хам табиат ва жамият конунлари укувчиларга риоя этиш ана шу жамиятнинг мустахкамланишига олиб келиши укувчилар онгига сингдирилиши керак;

■ экологик тарбия касбга йуналтирилган таркибий кисм сифатида укувчиларда экологик билим ва куникмаларни ривожлантириш зару-ратини келтириб чикариши лозим;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 5

V_/

• барча билим ва куникмаларни шакллан-тиришга оид ишлар экологик мазмунга эга булиши керак;

• укувчиларда экологик билим ва куникма-лар умуминсоний ахамиятга эга булиши дар-кор;

• экологик таълим-тарбия миллий ва тари-хийликка эга булиши лозим;

• экологик таълим миллий кадриятларнинг умумийлигига эга булиши зарур;

• экологик таълим келажакдаги баркарор таълим тизимидан иборат булмоFи керак;

• баркарор экологик таълим оркали барча муаммоларни хал этиш мумкин;

• экологик таълим махаллий, минтакавий, глобал характерга эга булиши лозим;

• экологик таълимнинг мазмун-мохияти амалдаги дастур материаллари билан мос булиб, уни тулдириш зарур1.

Бу талаблар бир-бири билан уЙFун холда услуксиз экологик таълим мазмунини ташкил этади.

Таълимнинг ташкилий шакллари орасида синфдан ташкари ишлар салмокли урин тутади. У барча укувчилар учун мажбурий булмасдан, уларнинг хохишига кура табиат хакидаги билимларни чукур урганишни уз ичига олади. Синфдан ташкари ишлар якка тартибда, гурух ва оммавий тарзда олиб бориладиган машFулот турларини уз ичига олади. Улар укувчиларнинг кизикишига кура танланган мавзулар билан боFл и к булади.

Машfулотлар мазмуни укувчиларнинг дастур доирасидаги билимларини тулдиради, чукурлаштиради ва кенгайтиради, амалий укув ва куникмаларни шакллантиради.

Синфдан ва мактабдан ташкари ва^т-ларда утказиладиган экологик тадбирлар. Экологик тадбирлар куйидаги усулларда амалга оширилади: сухбат, савол-жавоб, бахс-мунозара, викторина, семинар-тренинг, турли кургазмалар, экофестиваль, турли экологик йуналишдаги сайллар, ролли уйин, экомарфон, экотугарак, экоклуб, мустакил укиш, эко-кургазмалар, байрам, укувчилар анжумани. Бундай тадбирлар «Вакт бюджетидан унумли фойдаланиш асосида» амалга оширилади. Энг мухим тадбирлар синф ва мактабдан ташкари вактларда амалга оширилса, самарали натижа беради.

1 Турдикулов Э.О. Укувчиларда умумбашарий экологик дунёкарашни шакллантириш. - Т.: «Шарк», 2011. -103-б.

Экотадбирларни ташкил этиш ва уни утка-зишда куйидаги муаммоларга эътибор кара-тилиши лозим:

• Табиат баFрида амалга оширилаётган мех-нат (фаолият)имизнинг сифат ва самардорлиги нималарга боFлик?

• Табиат захираларига нисбатан хужасизлик кандай салбий окибатларга олиб келади?

• Х,ар биримиз эколог-иктисодчи булишимиз зарурми?

• Мактабимизнинг иктисоди, бюджети ва иктисодий тартиби кандай ташкил этилган?

• Экокобилият ва маданиятимизни ривож-лантиришимиз учун буш вактдан кандай фой-даланишимиз керак?

• «Уз экологик фаолиятимизни ташкил эта оламизми?»

• «Хар бир инсон тежамкор булиши керак-лигини биласизми ?»

• «Тежамкорликни узимиздан, уйдан бош-лаш зарур эмасми?»

Мактабда тежамкорлик клубини ташкил этиш.

Тежамкорлик клуби. Клубда укувчилар эркин, мустакил фикрлаш, билим савиялари ва махоратларини оширадилар.

Тежамкорлик клубининг мацсади: укув-чиларни табиат бойликларидан окилона, те-жаб-тергаб фойдаланишга ургатишдан иборат. Зеро, барча моддий ва маънавий бойликлар-дан тежамкорлик билан фойдаланиш укувчиларда ижтимоий, экологик, иктисодий, ахло-кий, эстетик маданиятни шакллантиради.

Тахминий режада (1-жадвал) курсатилган мавзуларнинг мазмунини ёритишда оммавий ахборот воситалари оркали берилаётган ах-борот манбаларидан фойдаланиш хам укувчиларнинг дарсдан ташкари вактларидаги ахборот олиш фаолияти хисобланади. Укитувчи томонидан тегишли топшириклар берилса, укувчилар кузатиб, тахлил килиб, кузатилган ва урганилган мавзулар буйича хисоботлар топширса, вактдан унумли фойдаланиб, укувчиларнинг экологик маданиятининг шаклла-нишига туртки булади.

Тежамкорлик буйича амалий машгулот мавзулари:

• Уйда сувни тежаш керакми?

• Сувни кандай килиб тежайсиз?

• Сувни тежаш натижасида бир йилда канча пул тежадингиз?

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 5

52 ТАЪЛИМ МУАССАСАСИДАГИ ТАРБИЯ / ВОСПИТАНИЕ В УЧЕБНОМ УЧРЕЖДЕНИИ ч_/

1-жадвал. Тежамкорлик клубининг тахминий иш режаси

№ Мавзулар номи Кискача мазмуни

1 Табиат нима? Табиат, бутун борлик, хакида маълумот бериш

2 Инсон ва табиат Инсоннинг табиат куйнида яшаши, уни асраб-авайлаши, табиатга онгли муносабатда булиши хакида маълумот бериш

3 Инсон яшаш учун зарур нарсаларни каердан, кандай олади? Табиат неъматларидан унумли фойдаланиш, табиатдаги барча неъматлар инсон учун эканлигини билиш

4 Табиий захира нима? Тугайдиган ва тугамайдиган захиралар Табиат неъматларининг захираси чексиз эмаслиги

5 Сунъий захиралар нима? Инсон томонидан яратилган захиралар

6 Иктисод ва тежамкорлик Табиат неъматларидан унумли фойдаланиш

7 Тежамкорликни узимиздан бошлаймиз Хар бир киши узи учун зарур булган неъматларни тежаб ишлатиши

8 Истеъмол махсулотлари кандай яратилади? Инсон учун зарур булган махсулотлар кандай яратилиши

9 Нон - ризку-рузимиз Нон инсон учун энг мазали озука эканлиги, уни исроф килмаслик

10 Куёш, сув, тупрок ва хаво хакида Куёш, сув, тупрок ва хаво хакидаги билимларни бойитиш

11 Сув хаёт манбаи Сувнинг табиатдаги вазифаси

12 Сув тежамкорлиги Сув захираларидан окилона фойдаланишнинг мухимлиги

13 Энергия манбалари Иссиклик энергияси, ёруглик энергияси манбалари

14 Тупрок унумдорлиги Тупрокнинг инсон яшаши учун мухим ахамиятга эгалиги

15 Тоза хавони асраймиз Атмосфера хавосини тоза саклаш мохияти

16 Усимлик ва хайвонларни асраймиз Ер шари фауна ва флорасини асраш мохияти

17 Вактни тежаймиз Вактдан унумли фойланиш мохияти

18 Ижтимоий фойдали мехнат Ижтимоий фойдали мехнатнинг мохияти

19 Спорт - сотлик, гарови Сотлом турмуш тарзига риоя килиш мохияти

20 Тутри овкатланиш тартиби Укувчиларнинг тутри ва меъёрда овкатланиши мохияти

■ Сиз тежаган сув микдори яшаш жойин-гиздаги тоза сув микдорига кандай таъсир этади?

■ Уртокларингизга сувни тежаш борасидаги таклифларингиз.

■ Сиз яшаётган кишлок, махалла, туман, вилоят ахолиси тоза сувни тежаса, табиатдаги тоза сув микдори ошадими ёки камаядами?

Топшири^. Мактабингизда сув сизиб чикаётган жойларни аниклаб, улчаш асбоблари ёрдамида канча микдорда сув бехуда окиб кетаётганини аникланг.

2-жадвалдаги амалий топширикни бажариб куринг ва узингиз хулоса чикаринг.

Шу хулосаларга асосланиб, бир кунда сарфланган, сунг бир йилда сарф булган сув микдорини аникланг (3-жадвал).

Бир ойда ва бир йилда сув учун канча пул туланишни билиб олинг.

■ Туланган пул оилангиз учун купми ё озми?

■ Тежалган пулга оилангиз учун нима сотиб олмокчисиз?

■ Тежалган сувингиз сиз яшайдиган жойин-гиздаги сувни тежашга хисса кушдими?

■ Агар туманингиздаги 10 та мактабда хам шундай сув тежалса, туман ёки вилоятингиз умумий сув микдорига фойда буладими ёки

зарар? Хулосани узингиз чикаринг. Фойдали томонларидан 5 тасини санаб беринг.

1. Янги бо^ар яратилади.

2. ...

3. ...

4. ...

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Мамлакатнинг иктисодий жихатдан ри-вожланишга хисса кушилади.

Кейинги вактларда сувдан ноокилона фой-даланиш муаммоси буйича мисол килиб Орол денгизи фожиасини келтириш мумкин. Бир вактлар мамлакатимиз ифтихори булган Орол денгизи уйланмасдан, сувдан ноокилона фойдаланиш натижасида юртимиз фожиасига айланди. Бу муаммо нафакат Узбекистан ёки Марказий Осиё минтакаси учун, балки бутун дунё учун улкан экологик фожиа булди. Хозирда мазкур муаммони хал этиш учун куп саъй-харакатлар амалга оширилмокда, катта маблаFлар сарф килинмокда. Вахоланки, агар аввалида ушбу масалага окилона ёндашил-ганда, сувдан фойдаланишда исрофгарчиликка йул куймасдан, меъёрларга риоя килинганда, балки бундай экологик инкироз юз бермаган буларди.

Сайёрамизни ва инсониятни нобуд булиш-дан саклаб колишга кодир экология ва табиат сохасида билимдон, том маънода зиёли, ижти-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 5

V_/

2-жадвал. Амалий топшири^

Сув сизиб чикаётган жой Литр Вак,т, Литр/ Литр/ Литр/ Литр/

сонияларда дак,ик,а соат сутка йил

Мактаб ховлисидаги сув 1,5 7,8 11 679 16 296 5 866 560

кувури жумраги

Хожатхона жумраги 0,5 68 0.4 26 635 228 705

Ошхона жумраги 4 • 0.25 = 1 21 2.8 168 4 032 1 471 680

Жами 14,2 873 20 963 7 566 945

3-жадвал. Сарфланган сув мик,дорини аник,лаш

Бир ойда 20 963 230 сум (уртача сувнинг 1 куб метри нархи ) 4 821 490 сум

Бир йилда 7 566 945 17 403 973 50 сум

моий фаол шахсларни тарбиялаб вояга етказиш зарур.

Мактаб укувчиларининг назарий ва амалий билимларини кенгайтириш, амалий фаолиятга тайёрлаш х,амда касбга йуналтиришда мактабдан ташкари таълимнинг урни мух,им эканлиги педагогика сох,асида исботланган. Жумладан, Узбекистан Республикасининг «Таълим туF-рисида»ги конунида мактабдан ташкари таълимни ташкил килиш борасида шундай сузлар айтилган: «Болалар ва усмирларнинг якка тартибдаги эх,тиёжларини кондириш, уларнинг буш вакти ва дам олишини ташкил этиш учун давлат органлари, жамоат бир-лашмалари, шунингдек бошка юридик ва жисмоний шахслар маданий-эстетик, илмий, техникавий, спорт ва бошка йуналишларда мактабдан ташкари таълим муассасаларини ташкил этишлари мумкин»1.

Бу вазифани х,ал килишда укувчилар сарой-лари, ёш табиатшунослар маркази, ботаника боFлари, х,айвонат боFларининг роли катта. Бу

масканларда укувчилар уз билимларини тулди-радилар, янги билимлар х,осил киладилар.

Хулоса килиб айтганда, синф ва мактабдан ташкари укитишда куйидагиларга эришилади:

- укувчилар билимларни осон узлаштира-дилар, билимларни онгли, мустакил урганиш-нинг энг макбул йуллари белгилаб борилади, бу эса укувчилар билимларини чукурлаштиришни таъминлайди;

- укитувчи томонидан берилган амалий топ-ширикларни укувчилар мустакил бажарадилар ва олган билимларини мустах,камлайдилар;

- амалий топширикларни мустакил бажариш натижасида укувчилар тегишли хулосаларни чикарадилар;

- назарий билимлар амалиёт билан боF-ланади ва натижада таълим-тарбия самара-дорлигига эришилади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусаFасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т.: «Узбекистон», 1997.

2. Турдикулов Э.О. Укувчиларда умумбашарий экологик дунёкарашни шаклланти-риш. - Т.: «Шарк», 2011.

3. www.ziyonet.uz - Узлуксиз таълим тизимида экологик тарбия ва таълим аспектла-ри. 2008 йил. «Экология» рузномаси манбалари.

4. www.eco.uz - Узбекистон экологик х,аракати сайти.

1 Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Таълим туFрисида»ги 464-1-сонли Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 9-сон, 225-модда; 2013 й., 41-сон, 543-модда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.