CC BY
19KULLlYE
ULUSLARARASI SOSYAL BILIMLER DERGISI INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES
Canli varliklarin hayati fonksiyonlanmn sona ermesi anlamina gelen olumden soz edebilmek için bu fonksiyonlarin bir daha geri gelmemek uzere sona ermesi çarttir. Hayatin devami ya da zitti olan bir nevi hayatin anlaminin belirleyicisi olan olum olgusu, insan hayatinin bir yansimasi olarak degerlendirilen edebi eserlerde de gerçek hayatta oldugu gibi karçimiza çikar. Birçok sebebi olan olum olayi bazen kiçinin kendi iradesi ile bazen de diç etkenler ile gerçekleçebilir. Farkli çekillerde ve boyutlarda edebi eserlere yansiyan olum, edebiyatta farkli çekillerde yorumlanabilecek bir sembol haline gelir. Burada ele aldigimiz Avusturyali yazar Ilse Aichinger'in "Ayna Hikâyesi" adli kisa oykusunde olum olgusu farkli açidan içlenir.
Kisa oykude kuçuk yaçtayken annesini kaybeden, kurtaj yoluyla bebegini aldirmak zorunda kalan genç bir kadinin bu sefer kendi olumu ile karçilaçmasi konu edilir. Soz konusu karçilaçma, açina oldugumuz gibi baçtan sona degil de sondan baça giden bir yapi içerisinde aktarilir. Dunyadan ayriliçin ele alindigi bu kisa oykude, okur ana figurun bu ayriliç ile bir uyaniç içinde olduguna tanik olur. Kadinin erkek arkadaçi diçaridan olume çahitlik eden bir figur olarak mesafeli bir tutum içerisinde verilir. Genel olarak olum olgusunun felsefi bir arka plana dayandirilarak verildigi gorulur. Bu çaliçmada "Ayna Hikâyesi" adli kisa oykude farkli açilardan ele alinan "olum" olgusu metin odakli yontemle ele alinacaktir.
Anahtar Kelimeler: Alman Edebiyati, Ilse Aichinger, Ayna Hikâyesi, Spiegelgeschichte, Olum.
The Phenomenon of Death in Ilse Aichinger's Short Story "The Mirror Story"
To be able to talk about death, which means the complete termination of the vital functions of living beings, vital functions must cease to come back. The phenomenon of death, which is the determinant of the meaning of life, which is the continuation or the opposite of life, appears in literary works, which are considered as a reflection of human life, as in real life. The death event, which has many causes, can sometimes occur with the will of the person and sometimes with external factors. Death reflected in literary works in different shapes and sizes, becomes a symbol that can be interpreted in different ways in the literature. In the short story of the Austrian writer Ilse Aichinger named "Mirror Story", the phenomenon of death is handled from a different perspective.
The short story is the subject of a young woman who lost her mother at a young age and had to have her baby aborted through abortion, this time facing her death. The encounter in question is conveyed in a structure that goes from beginning to end, as we are familiar with it. In this short story, which deals with the separation from the world, the reader witnesses that the main figure is awakening with this separation. The woman's boyfriend is presented distantly as a figure witnessing the death from the outside. In general, the phenomenon of death is given based on a philosophical background. In this study, the phenomenon of "death", which is discussed from different perspectives in the short story "Mirror Story", will be discussed with a text-oriented method.
Keywords: German Literature, Ilse Aichinger, Mirror Story, Spiegelgeschichte, Death.
* Dr. Ogr. Uyesi, Ataturk Universitesi, Edebiyat Fakultesi, Alman Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, Erzurum
/ Turkiye, merve.karabulut@atauni.edu.tr
ORCID : https://orcid.Org/0000-0002-2106-5941.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gosterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Karabulut, M. (2022). Ilse Aichinger'in "Ayna Hikayesi" Adli Kisa Oykusunde Olum Olgusu.
Kulliye, 3(1), 20-30. DOI: 10.48139/aybukulliye.1068272. Makale Bilgisi / Article Information__
Geli$ / Received Kabul / Accepted Turu / Type Sayfa / Page
04 Çubat 2022 17 Mart 2022 Araçtirma Makalesi 20-30
04 February 2022 17 March 2022 Research Article
Abstract
Extended Abstract
Ilse Aichinger born in 1921 in Vienna, is one of the significant representatives of post-war German literature. The literary aspect of Aichinger is remarkable. The main purpose of her works is to add a kind of alienation to reality and gain a new dimension/perspective. The story "Mirror Story", which we will discuss in our study, made Aichinger famous and was instrumental in receiving the Group 47 award in 1952. This work was written in 1949 and published in four parts in the Vienna daily newspaper.
In this story, the life story of a woman, whom we understand at a young age, is told in reverse. Sections of the young woman's life from her birth to her death conveyed unusually. The story begins with the burial ceremony of the young woman and presents a summary of the life of a young woman who died in agony after a failed abortion. There is death at the beginning and end of the story. There are three death events in total in the story. First, the death of the woman's mother when she was young, then the death of her child, which she ended her life by having an abortion, and finally her death. The story begins with a section about the burial of the young woman after her death. It is made to feel/think of being very close to death, and thus the fact of death is placed at the centre of the story.
This paper examines the phenomenon of death from various perspectives and from time to time with a philosophical background, by going through the life and death of a young woman. The story's originality lies in the narrative and the individual style of Ilse Aichinger. In other words, the story is unusual because it is written in the second person and tells the life of a young woman backwards. In the story, the young woman's experience with her boyfriend ends in disappointment, and the young woman has to abort her baby with an abortion. This time, as he faces her death, he regrets the past choices that shaped her life and therefore her future. While we make decisions about our lives and our future, death, which is an inevitable end, always waits aside. The fact that our lives will end one day and this situation does not affect our decisions. We only become aware of death when it appears close to us. The decisiveness of such moments is usually limited to a certain time, and then we go back to our daily hustle and leave aside the fact that our lives are temporary.
Death most intensely are experienced only when there is a real confrontation with death. Literary works, on the other hand, provide a ground where the emotional state of these moments can be reflected in harmony with reality. Through the fictionality of literature, we have the opportunity to observe the mood of the main figure who is face to face with death in the story we are dealing with. The central point of the death phenomenon in the story is primarily the death of the main figure. The woman comes face to face with the reality of death causes her to question the meaning of death, which she had not had the opportunity to think about before coming face to face. When the moment comes to experience death, how this can happen is shown through literature. Literature is representative here.
Giri$
1921 yilinda Viyana'da dünyaya gelen Ilse Aichinger sava§ sonrasi Alman edebiyatinin önemli temsilcilerinden birisidir. Berlin Sanat Akademisi mezunu olan Aichinger, ikinci Dünya Sava§i sirasinda Nazi kamplarinda kalir ve Yahudilere yönelik tanik oldugu Nazi zulmünü eserlerinde i§ler. 1953 yilinda Grup 47'ye katilmasiyla Alman yazar Günter Eich ile tani§ip evlenen Aichinger, 1972 yilina kadar evli kalir. Bir?ok ödüle layik görülen Aichinger'in (Bremen-, Immermann-, Petrarca-, Kafka-, Kaschnitz ve Weilheimer Edebiyat Ödülü) (Brauneck, 1995, s. 16), edebi yönü dikkate degerdir. Eserlerindeki temel ama? ger?ek ger?eklige bir ?e§it yabancila§tirma katarak, yeni bir boyut/baki§ a?isi kazandirmaktir. Hem dil
21
hem de ger?eklik kar§isindaki tutumuna bakildiginda, ger?ekligin ne oldugunu ve onu nasil yansitmak gerektigini bildigini dü§ünürken, bu güveni kaybederek, ger?ekligin sinirlarini gitgide §üpheli görmeye bailar (Ayta?, 1994, s. 456-457).
£e§itli türlerde eserler kaleme alan Aichinger'in ilk eseri, 1948 yilinda yayimlanan, kendisi gibi yari Yahudi olan bir kizin hikäyesini anlattigi "Die größere Hoffnung/Büyük Umut" adli otobiyografik izler ta§iyan romanidir (Meid, 2006, s. 610). £ali§mamizda ele alacagimiz "Ayna Hikayesi" adli öykü ise Aichinger'i üne kavu§turan ve 1952 yilinda Grup 47 ödülünü almasina vesile olan eserdir (Stein & Stein, 2008, s. 716). 1949 yilinda kaleme alinan bu eser, Viyana günlük gazetesinde dört bölüm halinde yayimlanir. Bu öyküde, henüz gen? ya§ta oldugunu anladigimiz bir kadinin hayat hikäyesi tersten anlatilir. Gen? kadinin dogumundan ölümüne kadarki hayatindan kesitler ali§ik olmadigimiz bir tarzda yani ölümünden dogumuna dogru aktarilir.
Gen? kadinin defin töreniyle balayan hikäyede, ba§arisiz bir kürtajdan sonra aci i?inde ölen gen? bir kadinin hayatinin özeti sunulur. Hikäyenin ba§inda ve sonunda ölüm vardir. Eserde toplamda ü? ölüm olayi yer alir. ilk önce kü?ük ya§tayken kadinin annesinin ölümü, sonra kürtaj yaptirmak zorunda kalarak hayatina son verdigi ?ocugunun ölümü ve en son kendi ölümüdür. Sen-anlatici tarafindan anlatilan öykünün sonunda gen? kadinin bu dünyadaki hayatinin ba§langici olan dogum anina ula§ilsa da hikäye gen? kadinin ölümünden sonra defnedili§inin anlatildigi bir kesitle ba§layarak yani ölümden doguma gidilerek 22 aslinda ölüme ?ok yakin olundugu hissettirilir/dü§ündürülür ve böylece ölüm olgusu hikäyenin merkezine yerle§tirilmi§ olur.
"Ayna Hikäyesi" Adli Kisa Öyküde Ölüm Olgusu
insan, varligini anlamlandirmak ve bütünlemek gayreti i?erisindedir. Dinamik bir olu§ süreci olan hayat, ruhsal ve bedensel etkinlige olanak saglar. Ba§ka bir deyi§le hayat, "var olmak i?in kendine koydugu hedeflere uygun bir ruh geli§tirmesi i?in insana verilmi§ süreden ba§ka bir §ey degildir" (Tarkovski, 2000, s. 64). Hayatin kar§isinda duran ölüm ise dünyanin mekänsal ve zamansal boyutundan ayrilmayi temsil etmektedir. Almanca "Tod", ingilizcede "death", Fransizca "mort", Arap?a "mevt" kelimeleriyle ifade edilen ölüm kavrami, dilimizde genel anlamiyla sona erme, ortadan kalkma, yok olma, gibi anlamlara gelmektedir (Yildiz, 2006, s. 2). TDK sözlügünde ise ölüm kelimesi hayatin son bulmasi olarak tanimlanmaktadir. Bu tanimda kesin bir bi?imde son/biti§ ifade edilirken, canli varliklara gönderme yapildigi ortadadir. Kellehear ölümü; organizmadaki kritik i§levlerin kalici olarak durmasi bi?iminde (Bruno, 2015, s. 84) nitelendirir. Bu nitelendirme bedensel olarak canli olmama durumunu i§aret eder. Ölüm bedensel i§levlerin durmasi (biyolojik olarak) ve ruhun bedenden ayrilmasi (dinsel olarak) olarak tanimlanmaktadir (Tarlaci, 2016, s. 40). Ontolojik a?idan bakildiginda ise, birbiriyle siki ili§ki i?erisinde olan zaman ve mekän (Heidegger,
2008, s. 391) hayati olu§turan temel ögelerdir. Heidegger insanin aslinda zamansal bir varlik oldugunu ileri sürerek zorunlu olarak bu varligin dogum ile ölüm arasindaki hareketinin; §imdinin, ge?mi§in ve gelecegin kar§ilikli uzanmasini ve a?ilmasini i?erdigini belirtir. Dogum ile ölüm arasindaki hayat, zaman i?inde meydana gelen bir dizi olayin bir araya gelmesinden olu§ur (Heidegger, 2008, s. 396-397). Dolayisiyla insan varolu§sal bir boyut kazanabilmek i?in, belirli bir yapilanma etrafinda kurulan hayati degerlendirme, yorumlama ve anlamlandirma sorumluluguna sahip olmalidir.
Ölümle ya§amin birlikteligini ortaya koyan en güzel yakla§im "ya§amin ölümden alinmi§ kisa vadeli bir bor?" (Göka, 2009, s. 22) oldugudur. insanligin varolu§undan beri hem merak konusu hem de kendisinden korkulan bir olay olan ölüm, bütün canlilarin kar§ila§acagi ka5inilmaz sondur. Canlilar i?erisinde ölecegini bilerek ya§ayan tek varlik da insandir. Bu dü§ünce Paskal'in "sadece insan ölecegini bilir" (Kellehear, 2015, s. 23) cümlesiyle daha net bir bi?imde dile getirilebilir. Bunun yaninda Backer, "Dü§ünemeyen hayvanlarin ölüm bilincine sahip olmadigini, hatta günün bile ayirimina varamayacaklarini söylerken sadece insanlar ölümü bilir" (Kellehear, 2015, s. 24) diyerek ölümün insan gibi dü§ünme yetisine sahip canlilar tarafindan bilinebilecegini vurgulamaktadir. Genel anlamda son olarak nitelendirilen ölüm tüm canli varliklari kapsayan ka5inilmaz sondur. Yine ayni §ekilde bu konuda Voltaire, "insan irki ölmesi gerektigini bilen tek irktir ve bunu sadece tecrübe yoluyla bilir. Yalniz yeti§mi§ ve issiz bir adaya götürülmü§ 23
olan bir ?ocuk ölüm hakkinda bir kedi ya da bir bitkiyle ayni fikre sahiptir" -
(Kellehear, 2015, s. 23) der. insan, ya§amaya ba§ladigi andan itibaren ölümüne dogru yol alir. Bu dogrultuda Schopenhauer ölümün ya§amla birlikte geldigini ve ka5inilmaz oldugunu "Aldigimiz her nefes bizi sürekli etkisi altinda oldugumuz ölüme dogru ?eker [...] Nihai zafer ölümün olacaktir, ?ünkü dogumla birlikte ölüm bizim kaderimiz olmu§tur ve avini yutmadan önce onunla kisa bir süre i?in oynar." (Göka, 2009, s. 20) cümleleri ile ortaya koyar.
"insan iradesinde ve kontrolünde olmayan iki §eyden birisi ölümdür, digeri de dogumdur" (2016, s. 71) diyen Tarlaci insanin, dogacagi zamani, cinsiyetini, ailesini se?emedigini, nasil kendi istemi di§inda dünyaya geliyorsa ölümün de ayni §ekilde irade di§i ger?ekle§ecegini vurgular. Özkan, "Her insan bir gün ölecegini bilir; ama nerede, nasil ve ne zaman? Bunu bilemez" (2017, s. 16) diyerek ölüm zamaninin belirsiz oldugunu anlatmak ister.
Tarihin ba§langicindan günümüze kadar ölümü anlamaya ?ali§an insanlar, ona farkli anlamlar yükleyerek hayat felsefelerini olu§turur. Dü§ünürler sahip olduklari dünya görü§lerine göre tutum geli§tirerek, eserlerinde ölüm konusunu ele alir. Ölüm söz konusu oldugunda insanin aklina gelen sorular farkli farkli oldugu gibi, ölümü kendisine konu edinen disiplinlerin de bu sorulara bulmaya gali^tigi cevaplarin farkli oldugu görülür. Ölümün insan üzerinde derin etki birakmasindan ötürü, özellikle edebiyat5ilarin ölüm konulu eserler kaleme aldiklari görülmektedir.
Ölüm konusu, somut ger?eklik düzleminde tek bir durumu yani dünyadan ayrilmayi, artik var olmamayi, yok olma durumunu i§aret eder. Buna ragmen edebiyatin ger?ek hayatta yer alan olgularin her okunu§ta yeni boyutlar kazanmasina imkan veren kurgusal zemininde, ölüm konusu ?e§itli/farkli §ekillerde algilamaya/yorumlamaya olanak tanir (Daemmrich & Daemmrich, 1995, s. 347). Ele aldigimiz bu öyküde de ön planda olan ölüm, gen? kadinin bebegini aldirmak zorunda kaldiktan sonra hastalanmasiyla gelen ölümüdür.
Öykünün giri§ bölümünde ismi verilmeyen ana figürün mezari a?ik; defin töreni ger?ekle§tirilmektedir. Söz konusu sahnede ana figür rahibin defin i?in dua etmesini engellemeyi arzulasa da buna engel olamaz. Tam bu sirada öykünün sen-anlaticisi ana figüre, rahibi kastederek §öyle seslenir: "Birak konu§sun! [...]. Ses ?ikarmazsan, ba§layip ba§lamadigini sonunda bilemeyecek. Bilmedigi i?in de, ta§iyicilara i§areti veriyor. Ta§iyicilar fazla sormuyorlar, tabutunu gene yukari ?ikariyorlar (Aichinger, 1993, s. 9). Ba§ta bilindik ve ali§ilagelmi§ düzene göre dü§ünen ana figür, duanin bitiminde mezara konulacagini ve üstünün kapatilarak her §eyin sonlanacagini sanir. Ancak bu konudaki endi§esi, sen-anlaticinin "birak konu§sun" ifadesiyle dagilir ve ali§ilmi§in di§inda bir ger?eklik boyutuyla olaylarin aki§i tersine döner. Gen? kadin mezardan ?ikarilir ve o andan itibaren, ölürken sanki bir aynada hayatini yeniden ya§iyormu§ gibi gen? kadinin hayata baki§i tersine ?evrilir. Zaman ve hayat hikayesi geriye dogru akmaya ba§lar. Kadinin hayatindaki önemli anlari; kilisedeki cenaze törenini, cenaze arabasi i?inde hastaneye gidi§ini, 24
evindeki hasta yatagini, erkek arkada§iyla birlikte giderek bebegini aldirmak -
zorunda kaldigi sahneyi, erkek arkada§iyla birlikte olu§unu, tani§tiklari sahneyi, gen? kadinin okul yillarini ve ?ocuklugunu, annesinin ölümünü, bebekligini ve öykünün sonunda dünyaya gözlerini a?tigi ani, hayatin normal seyrinin tersinde bir aki§ i?erisinde okuruz.
Öykünün, defin töreniyle ba§lamasi ve gen? kadinin ya§aminin geriye dogru akan seyri ilk anda okuru §a§irtir. Defin töreni esnasinda, gen? kadinin geride biraktigi ya§amina/ge?mi§ine son kez yolculuk yapmasi, gen? kadinin ölümünün ger?ekle§ip ger?ekle§medigi konusunda ikilem yaratir. Ancak defin töreni sona ermeden gen? kadinin mezardan ?ikarilmasi ve öykünün sonraki kesitlerinde zaman zaman araya giren ü?üncü §ahislarin söyledikleri, defin sahnesine ragmen ölümünün henüz ger?ekle§medigine ve anlati süresince gen? kadinin ölüm dö§eginde olduguna i§aret etmektedir (Yayan, 2020, s. 47). Bu durum, ölümünün hemen öncesinde gen? kadinin ge?mi§ine giderek, sona ermekte olan hayati üzerine bir sorgulama ger?ekle§tirdigi ihtimalini akla getirir. Öyküde gen? kadina hitap eden sen anlatici, ölümün kiyisinda olan kadinin kendine sesleni§i olarak görülüp algilanirsa, gen? kadinin ölüme ?ok yakin bir noktada onu tecrübe ettigi ve onun farkindaligina erdigi söylenebilir. Tüm öykü boyunca gen? kadinin ge?mi§ine giderek hayatini sorguladigini ya da bu öyküde ölümün böyle bir sorgulamaya aracilik ettigini belirtmek olanaklidir.
Genel olarak degerlendirildiginde, ölümün böyle bir sorgulama i?in temel olu§turmasi hem edebiyat hem de felsefe disiplininin baki§ a?isina göre ali§ilagelmi§ bir durum olarak görülmektedir. "Edebi eserlerde kullanilan en etkili yöntemlerden biri de ölüm aninin i§lendigi metinler olu§turulmasidir. Varliktan hi?lige ge?i§ yogun duygularin ve dramatik ?özülmelerin ortaya ?ikmasina vesile olur. Ölüm ani tüm ge?mi§ ya§antiyi kesip atar. Geriye yalnizca §imdiki zaman kalir. Ölümün kesinligi, insana kendisi üzerine dü§ünmesi noktasinda ge?mi§ ya§antisina beklenmedik §ekilde i§ik tutan geni§ bir perspektif kazandirir" (1995, s. 348) diyen Horst ve Ingrid Daemmrich edebi bir motif olan ölüm konusundaki dü§üncelerini dile getirmi§ olurlar. Felsefi baki§ a?isindan ölüm olgusunu ele alan Hentsch ise "ge?mi§te olan her §eyi if§a eden mutlak hakikat ani, ka?inilmaz geli§iyle hayatimizi aydinlatan son hesapla§ma" (2010, s. 9) olarak ölümden bahseder. Ölümün gelmesiyle hayatin üzerine i§ik vurmasi ne anlama gelir? Bu soruya verilecek yanit a?iktir; dünya üzerindeki varligin sona ermesi anlamina gelen ölümün sonrasinda ne olacagina dair belirsizlik ya da tüm varliga dair hakikat/ge?mi§ aydinlatilacaktir. insan, ölüme yakla§tigi an ya da ölüm aninda ge?mi§ ya§amini, eylemlerini ve se?imlerini bir film §eridi gibi gözünün önünden ge?irerek bir kanida bulunur. Bu öyküde de ölüm dö§eginde ecelini bekleyen ana figürün benzer bir tecrübeye sahip oldugu görülebilir. Öyküde ana figürün perspektifinden, ya§adiklarindan pi§manlik duydugu ve hatta onlarin degi§tirilebilmesi umulan anlar oldugu anla§ilir. Tam da bu noktada gen? kadinin ölümüyle yüzle§mesinin, öyküde kendi ölümüyle yüzle§me ani olarak i§lendigi görülebilir.
Zamanin asli bilinmez kalmakla birlikte, fanilerin tecrübe ettigine göre zaman ge?mi§ten gelecege yani ileriye dogru akmaktadir. Ölümü sorgularken varolu§?u Felsefe'nin, özellikle de Karl Jaspers ve Martin Heidegger'in, görü§lerini temel alan Schopenhauer (2016, s. 11), ölümden gelecek bir zamanda insan hayatinda ger?ekle§mesi kesin olan bir olgu olarak bahseder ve Heidegger'in zaman üzerine yaptigi ?özümleme konusundaki dü§üncelerini dile getirir. Ge?mi§in §imdimiz üzerinde bir baski olu§turdugunu, gelecegimiz üzerinde de özgürle§tirici bir i§levi oldugunu belirterek, zamanin, tecrübe edilmi§ zaman dilimi olarak §imdinin bir par?asi gibi anla§ilirsa özgürle§tirici olabildigini (2016, s. 25) ifade eder. Öyküde ölümün kiyisinda olan, §imdiki zamanina taniklik ettigimiz ana figür ge?mi§ine bakar. Ya§ami, kendisi i?in artik sonlanmi§ ya da sonlanmak üzere olan bir ge?mi§e dönü§mü§, gelecek zamana dair olanaklari ve umutlari ise tükenmi§tir. Buna ragmen kadinin yakin ge?mi§inden uzak ge?mi§ine dogru ilerleyen olaylar aktarilirken bazi kesitlerde gelecek zaman kipi kullanilmasi dikkat ?ekicidir. Olaylarin yakin ge?mi§ten uzak ge?mi§e dogru gidilerek anlatildigi öykü kronolojisinde, bir diger ölüm olayi bir ?ocuk olarak gen? kadinin annesinin ölümüdür. Daha ?ocuk ya§tayken annesini kaybeden gen? kadina, sen-anlaticinin "[...] ?ünkü yalniz ba§ina kü?ük karde§lerinle daha fazla ba§ edemiyecektin. Oysa §imdi annen burada." (Aichinger, 1993, s. 16) demesinden annesinin ölümüyle
25
karde§lerine bakmak durumunda kaldigini anlariz. Annesinin ölümü gen? kadinin ?ocukluk ?aginda bir dönüm noktasi olarak degerlendirilebilir ve öykü kronolojisine göre sonrasinda annesinin hayatta oldugu ve gen? kadinin ?ocuk ya§ta sorumluluk almak zorunda olmadigi zamanlari getirecegi i?in, bu ölüme olumlu bir anlam yüklendigi görülebilir. Burada annesinin ölümüyle ilgili ana figürün duygularina ve tepkilerine yer verilmez. Tüm bu olanlardan annesinin ölümü kar§isinda ana figürün ?ocuk ya§ta hem kendi hem de karde§lerinin sorumlulugunu almak zorunda kalmasina, dolayisiyla üzüntüsünü de ?ocuklugunu da tam olarak ya§ayamadigina tanik olmak mümkündür.
Sadece bilin?li bir varlik ölümü anlamlandirabilse de tek ba§ina ya§ayan bir insan i?in, ölüm olayi bir anlam ifade etmez. Ölümün toplumsal boyutu olan bir olay oldugu ve insanlarin ölümü tecrübe etmesinin kendi ölümüyle degil yakinlarindan ya da ?evresinden bir insanin ölümüyle ger?ekle§tigi söylenebilir. Levinas, "insan, kendi yok olu§una tanik olamaz, bunu bilemez, ama ölme durumunun kendisinin bilinmemesi benim ölümle olan ili§kimi olu§turur" (2014, s. 25) der. Vakitsiz gelen bir ölüm haberi ya da sevdigi bir ki§inin kaybi ki§ide ölüm duygusunu a?iga ?ikarir ve ki§i kendisinin de bir gün ölecegini dü§ünerek ölüm duygusunu i?selle§tirir. Ölümü sevdigi ki§inin yoklugu olarak ele alan/dü§ünen insan bu nedenle ölümden kaygi duyar ve ondan ka?maya ?ali§ir. Yine Levinas'in ifadesiyle "Ba§kasinin ölümü, benligimin sorumlu kimliginde beni yaralar. Benim ba§kasinin ölümüyle ili§kim, ba§kasinin ölümünden etkilenmem i§te budur" (2014, 26
s. 17). Levinas'in bu görü§ünü öyküde örneklendirecek ölüm olayi, kadinin kendi -
ölümünün ve annesinin ölümünün di§inda kalan, gen? adamin sevgilisinin ve bebeginin ölümüdür. Gen? kadinin ölümüne §ahitlik eden bir yakini olarak ölümü kendi baki§ a?isindan tecrübe eden gen? adamin bu ölüm kar§isindaki tutumu da öyküde önemli bir yere sahiptir. Onun tutumu yakinini kaybettikten sonra geride kalan ki§inin bu durumdan etkileni§inin olumsuz bir temsilidir. Gen? adamin, kadinin hayatina olumsuz dokunu§u ve kadin i?in ideal ki§i olmadigi, öyküde anlatici tarafindan verilen ipu?larinda kendini gösterir. Erkek arkada§inin gen? kadinin ölümüne yakla§imini yansitan davrani§lari da anlatici tarafindan örtük ve zaman zaman a?ik ifadeler kullanilarak olumsuz bir anlatim tutumuyla ortaya konulur. Cenaze töreni esnasinda mezarin ba§inda bekleyen gen? adamin döktügü gözya§lari kendisine "yagmur tarafindan verilmi§" olarak aksettirilir: "[...] bir an i?in alnini yukari kaldiriyor ve yagmur yanaklarinin üstüne birka? damla ya§ firlatiyor" (Aichinger, 1993, s. 9). Mezarliga gitmeden önceki günü ile gen? kadinin henüz öldügü ani anlatan kesitte gen? adamin, kadinin ölümü kar§isindaki tutumu arasinda fark vardir; Gen? kadin öldükten sonraki ilk anlarda gen? adam ?iglik ?igliga aglarken; "§imdi seni yataga yatirdilar. £eneni gene o bezle bagladilar. Bez seni epeyce yabancila§tiriyor. Adam bagirmaya ba§liyor ve kendini senin üstüne atiyor" (Aichinger, 1993, s. 11), sonrasinda kayitsizlik ifadesi olarak da yorumlanabilecek, elinde kasketini döndürürken görülür; "Gen? adam ertesi gün gene geliyor. Yagmur gözlerine ya§lar koymadigi i?in baki§larini bo§luga dikiyor,
kasketini parmaklarinin arasinda döndürüyor" (Aichinger, 1993, s. 10). Kadinin kaybinin ilk anlarinda adamin gözya§larina yansiyan üzüntüsü ?ok ge?meden söner, mezarin ba§indaki gen? adam kisa sürede bu durumu di§aridan gözlerle seyreden bir yabanciya dönü§ür. Bu ölümün müsebbibi olan gen? adam tarafindan, aralarinda gönül bagi bulunan iki sevgiliden birinin ölümü söz konusu oldugunda, geride kalandan beklenen sorumlu tavrin yeterince sergilenmedigi görülür. Gen? adamin öyküde ölümle bir ba§ka §ekilde yüzle§mesi de henüz dünyaya gelmemi§ olan bebeginin ölümüdür. Gen? kadinla vedala§an adam onu, kürtaji ger?ekle§tirecek olan ya§li kadinin evine gönderirken, yalnizca onun arkasindan bakmakla yetinir. Gen? adam bebeginin gidi§ini de kayitsiz gözlerle ve gen? kadinin tabutunun ba§inda yaptigi gibi elinde kasketini sallayarak seyreder: "Bu haliyle onu taniyacaksin. Son olarak tabutunun yaninda kasketini ?evirmi§ olan adam bu, bak gene gelmi§![...] Gözlerinde gene tek damla ya§ yok yok, ona kendininkilerden ver" (Aichinger, 2014, 37). Tüm bu ya§ananlar gen? adamin, gen? kadinin ve bebeginin ölümü kar§isindaki tutumunu ortaya koyar.
Öykünün son bölümüne gelindiginde ise, gen? kadinin dogum ve ölüm aninin bir arada verilmesi dikkat ?eker. Özel olarak sadece gen? kadinin dogumunun ve ölümünün anlatilmadigi, ayni zamanda onun dogumu ve ölümü üzerinden genel bir baki§ a?isiyla ölümün anlaminin ortaya kondugu yani ölümün degerlendirildigi görülür. insanin dünya üzerindeki "dogum, ya§am ve ölüm"den olu§an ge?ici varliginin felsefi bir arka planla ele alindigina tanik olunur: 27
En gü? olani, konu§mayi ve yürümeyi unutmak, ?aresizlik i?inde kekelemek ve kundaklara sarsinlar diye yerde sürünmek. En gü? olani, tüm ok§amalara katlanmak ve bunlar kar§isinda yalnizca seyirci kalmak. Sabirli ol' Yakinda her §ey düzelir. Senin yeterince zayif oldugun günü Tanri bilir.
Bu senin dogdugun gün. Dünyaya geliyorsun, gözlerini a?iyorsun ve keskin i§iklar kar§isinda gözlerini gene kapatiyorsun. I§ik organlarini isitiyor, güne§te kipirdiyorsun, i§te geldin, ya§iyorsun. Baban yüzünü sana dogru egiyor.
"Bitti-" diyor arkanda duranlar, "öldü!"
Sus! Birak konu§sunlar! (Aichinger, 1993, s. 10)
Gen? kadinin, insanin ihtiya?larinin kar§ilanmasi i?in ebeveynine ya da etrafindaki diger insanlara muhta? oldugu bebeklik ?agindaki durumu tasvir edilir. Ancak arka planda -insanin kendi bebekligini hatirlayamayacagi da dü§ünülürse-bu, ayni zamanda gen? kadinin ölüm dö§eginde, tipki bebeklik ?aginda oldugu gibi, ba§kalarinin bakimina muhta? oldugu durumunun da tasviridir. Bir hastalikla, ya§lilikla ya da benzer durumlarla kar§i kar§iya kaldiginda insan yürüyemez ve konu§amaz hale gelir ve sonunda iyice bitkinle§erek ölümle yüzle§ir. Bazen bu durum ki§iye öyle dayanilmaz gelebilir ki ölümle de sonu?lanacak olsa bu dü§kün halin kisa sürmesi umulabilir. Bazi hallerde ölümün dahi kurtulu§ yolu olarak görülebilecegini Schopenhauer §u sözlerle ifade eder: "Hayatlari veya ?abalari i?in üstesinden gelinmez engellerle kar§ila§an, §ifasiz hastaliktan veya tesellisiz kederden mustarip herkes tabiatin rahmine geri dönü§ü ?ogu zaman kendilerine
tabii bir ?iki§ yolu olarak a?ilan son ?are görürler" (Schopenhauer, 2016, s. 60-61). Bebegini kaybetmenin üzüntüsüyle agrilardan yorgun dü§mü§ gen? kadin da böyle bir hal i?erisindedir ve bu halin sonlanacagi ana kadar kendisine sabir telkin eder. "Senin yeterince zayif oldugun günü Tanri bilir" (Aichinger, 1993, s. 16) ifadesi ise tüm ?abalari bo§a ?ikan gen? kadinin ne §ekilde olursa olsun acilarinin dinecegi günü dü§ünerek artik ölümünü bekledigini ve kabullendigini gösterir. Öyküdeki gen? kadin ölmek üzeredir ve bu esnada ge?mi§ine geri döner. Bu dönü§ü, geride birakmak üzere oldugu ya§amiyla ilgili kötü tecrübelerini yeniden ya§amak ya da özlemle anmaktan ziyade onlari degi§tirip düzeltmeye yöneliktir. Fakat kadin i?inde bulundugu bu durumda ge?mi§ine dair bir aydinlanma ya§ar ve ya§adigi kisa süreli ölüme yakla§ma deneyimi ger?ekten ölümle sonu?lanir. Bu da kadinin en sonunda bunu kabulleni§iyle de ortaya konulan ölümün ka?inilmaz bir ger?ek olduguna yapilan vurgudur.
Öykünün sonunda, önce gen? kadinin dogdugu ve hemen ardindan yer alan ifadede ise öldügü dile getirilir. Bu §ekilde, öncelikle gen? kadinin "gözlerini a?iyorsun ve [...] gözlerini gene kapatiyorsun" (Aichinger, 2014, s. 16) §eklinde ifade edilen göz a?ip kapama süresine sigdirilan, beklentilerinin ger?ekle§medigi, tam anlamiyla ya§anmami§ sayilabilecek kisa vadeli hayatina vurgu yapilir. Arka planda ise, varligin gelip ge?ici ve ölümün ka?inilmaz oldugu gösterilir. "Olmak zorunda olmak ölmek zorunda olmak" (Levinas, 2014, s. 50) ifadesiyle dogum ve ölümün birbirinden ayrilmaz oldugu anla§ilir. Schopenhauer'e göre, birbiri ardina 28
sürekli tekrar eden bir düzen vardir. Dogum ve ölümler de doganin devamliligini -
saglayan bu ilkenin bir par?asidir (2016, s. 74). Dünya üzerinde kendisine ayrilan zaman dilimi i?erisinde dünyada var olduktan sonra ölümle dünyadan ayrilan her bir insanin dünyadaki varligi göz a?ip kapama süresi kadar kisadir.
Sonu?
Bu ?ali§mada ele aldigimiz kisa öyküde, gen? bir kadinin hayati ve ölümü üzerinden giderek, ölüm olgusunu ?e§itli a?ilardan ve zaman zaman felsefi bir arka planla irdelemeye ?ali§tik. £ok yaygin olan bir konu olsa da öykünün özgünlügü, anlatinin türünde ve Ilse Aichinger'in bireysel üslubunda yatmaktadir. Yani öykü hem ikinci tekil §ahis agzindan yazildigi hem de gen? bir kadinin hayatini tersten anlattigi i?in sira di§idir. Öyküde, gen? kadinin erkek arkada§iyla ya§adigi deneyimi hayal kirikligiyla sonlanan gen? kadin kürtajla bebeginin aldirmak zorunda kalir. Bu sefer de kendi ölümüyle kar§i kar§iya kaldigindan, hayatini dolayisiyla gelecegini §ekillendirmi§ olan ge?mi§ se?imlerinden pi§manlik duyar. Bizler hayatimiza ve gelecegimize dair kararlar alirken, ka?inilmaz bir son olan ölüm hep bir kenarda bekler. Aslina bakilirsa hayatimizin bir gün sona erecegi ger?egi kararlarimizi alirken etkili olmaz. Ancak bize yakin göründügünde ölümün farkina variriz. Bu türden anlarin belirleyiciligi ise genellikle belli bir süreyle sinirli kalir ve sonrasinda yeniden gündelik ko§u§turmamiza dönerek hayatimizin ge?ici oldugu ger?egini bir kenara birakiriz. Ölüm üzerine en yogun dü§ünülebilecek anlar ise
ancak ölümle gerçek bir yüzle§me söz konusu oldugunda yaçanir. Edebi eserler ise bu anlardaki duygu durumunun gerçekle uyumlu bir çekilde yansitilabilecegi bir zemin saglar. Edebiyatin kurgusalligi araciligiyla, ele aldigimiz öyküde ölümle yüz yüze olan ana figürün ruh halini gözlemleme olanagi buluruz. Ölüm olgusunun öyküdeki merkez noktasini öncelikle ana figürün ölümü oluçturur. Kadinin ölüm gerçegiyle yüz yüze gelmesi, çimdiye kadar yüz yüze gelmeden üzerine çok da dü§ünme firsati bulmadigi ölümün anlamini sorgulamasina neden olur. Ölümle yüzle§me ani geldiginde bunun nasil olabilecegi edebiyat araciligiyla gösterilmi§ olur. Edebiyat burada temsilidir. Baçta gelecek ile ilgili hayaller kuran ana figür sonunda kendi hastaligi ve ölümüyle yüz yüze gelir. Kurtuluç yolu olarak, geçmiçine dogru giderek kendisine bir gelecek yaratmak ister. Öyküde, genç kadinin kendi ölümü karçisindaki tutumu bu çekilde yer alirken, ölümü bizzat tecrübe etmeyen, yalnizca diçaridan gözlemleyen bir insan konumunda yer alan, kadinin erkek arkadaçinin ise bu ölüm karçisinda kayitsiz kaldigi görülür. Kendimiz diçindaki birinin ölümünü üzüntüyle karçilamak ancak o kiçiye gerçek anlamda deger vermekle mümkündür. Genç kadina karçi kayitsiz tutum takinan adamin kadina deger vermedigi görülebilir. Bir anne olarak genç kadinin bebeginin kaybi karçisinda aci çektigi ve bu ölümü derinden hissettigi görülürken, bebegin babasi olmasina ragmen genç adam için bu ölümün bir anlam ifade etmedigi ve adamin duyarsiz kaldigi dikkat çeker. Genç kadinin annesinin ölümü ise ona çocuk yaçtaki hayatinda yeni sorumluluklar getirecek bir durum olarak yer alir. Ana figürün,
29
ölümünün eçiginde yaçadigi bir aydinlanma aniyla baçlayan öyküde, edebiyatin kurgusal imkânlari araç kilinarak ölüm dö§egindeki ana figür için ikinci bir gelecek yaratilmaya ve böylece ölüm gerçegi açilmaya çaliçilir. Ancak öykünün sonunda ölümün gerçekligi kabullenilir ve ana figür hayata gözlerini kapar. Genç kadinin öldügü ifadesinin arkasindan gelen ve öykünün kapaniç cümlesi olan "Sus! Birak konuçsunlar!" (Aichinger, 2014, s. 41) cümlesi ise ölümden sonrasi için de umudun devam ettirildigine ve ölümün sonrasinda uzanan ebedi hayata vurgu niteligindedir. Ölürken bir aynada sanki hayatini yeniden yaçiyormuç gibi genç kadinin hayata bakiçi tersine çevrildigi ve burada ölümün rahme geri dönü§ olarak verildigi belirtilebilir. Dolayisiyla ölüm burada son degil, baçlangiç olarak, dogum saati de ölüm saati olarak anlaçilabilir.
Kaynakça
Aytaç, G. (1994). Çagda§ Alman Edebiyati. Gündogan Yayinlari.
Brauneck, M. & Beck, W. (Hg.) (1995). Autorenlexikon deutschsprachiger
Literatur des 20. Jahrhunderts. Rowohlt Taschenbuch Verlag.
Daemmrich, H. S. & Daemmrich, I. G. (1995). Themen und Motive in der Literatur.
Francke Verlag.
Göka, E. (2009). Ölme: Ölümün ve geride kalanlarin psikolojisi. Timaç Yayinlari. Heidegger, M. (2008). Varlik ve zaman. Çev. K. H. Ökten. Agora Kitapligi.
Hentsch, T. (2010). Hakikat ya da ölüm. Bati anlati geleneginde ölümsüzlük arayiçi. Çev. B. Ba§. iz Yayincilik.
Aichinger, I. (1993). Ayna Öyküsü. Almanca'dan öyküler. Çagda§ yazarlardan seçmeler. (Ed. A. Gelen. Yapi Kredi Yayinlari.
Kellehaer, A. (2015). Ölümün toplumsal tarihi. Çev. T. Kilinç. Phoenix Yayinevi.
Levinas, E. (2014). Ölüm ve zaman. Çev. N. Baçer. Ayrinti Yayinlari.
Marie-Aurélie B. (2015). "Ölmekte olan insan: Biyotiptan bir görü§ " Ölme üzerine bir inceleme: Bireysel bütünlük, bedensel çôku§, ruhsal dönü§üm. Ed. A. Kellehear. Çev. B. Zeren. Bogaziçi Üniversitesi Yayinevi.
Meid, V. (2006). Metzler Chronik Literatur. Werke deutschsprachiger Autoren. Verlag J. B. Metzler.
Özkan, S. (2017). Ölüm felsefesi: Misirda, Upani$adlar"da, Budizmde ve Hiristiyanlikta. Ötüken Yayinlari.
Schopenhauer, A. (2016). Ölümün anlami. Say Yayinlari.
Stein, P. & Stein, H. (2008). Chronik der deutschen Literatur. Daten, Texte, Kontexte. Alfred Kröner Verlag.
Tarkovski, A. (2000). Mühürlenmi§ zaman. Çev. F. Ant. Afa Yayinlari.
Tarlaci, S. (2016). Ölüm'Sözlük. Tuti Kitap. 30
Yayan, D. (2020). Ölüm gerçegini çok yönlü içleyen bir eser: Ilse Aichinger'in "Ayna Öyküsü" adli hikâyesi. Uluslararasi Sosyal Araçtirmalar Dergisi / The Journal of International Social Research. 13 (75), 45-53.
Yildiz, M. (2006). Ölüm kaygisi ve dindarlik. iz Yayincilik.
Çatiçma beyani: Makalenin yazarlari, bu çaliçma ile ilgili taraf olabilecek herhangi bir ki§i ya da
finansal iliçkileri bulunmadigini dolayisiyla herhangi bir çikar çatiçmasinm olmadigini beyan
ederler.
Destek ve te^ekkür: Çali^mada herhangi bir kurum ya da kurulu^tan destek ahnmami^tir.
