Научная статья на тему 'ИБРОҲИМ МЎМИНОВНИНГ ФАЛСАФА ТАРИХИ СОҲАСИДАГИ ТАДҚИҚОТЛАРИ'

ИБРОҲИМ МЎМИНОВНИНГ ФАЛСАФА ТАРИХИ СОҲАСИДАГИ ТАДҚИҚОТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

122
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Марказий Осиѐ халқлари фалсафий мероси / ўзбек фалсафий мактаби / Шарқ фалсафаси / фалсафий мерос / фалсафий тафаккур / ўзбек фалсафаси / Мўминов мактаби

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Гулноз Мирахраровна Рузматова

Мазкур мақола академик Иброҳим Мўминовнинг шарқ фалсафий меросини ўрганиш соҳасидаги тадқиқотларига бағишланган. Йирик файласуф, давлат ва жамоат арбоби Иброҳим Мўмин ўғлининг номи фақат ўзбеклар учун эмас, балки бутун Марказий Осиѐ халқлари учун ғоят қадрлидир. Минтақадаги маҳаллий миллатлар ўз давлат мустақиллигини қўлга киритгач, улар ҳаѐтида миллий ўзлигини англаш жараѐни жиддий суръатда тезлашди. Шубҳасиз, бу объектив жараѐн бўлиб, у халқларнинг миллий онги уйғониши туфайли минг йиллар давомида вужудга келди, шаклланди, ривожланди. Шу нуқтаи назардан ҳам ўзбек миллатининг миллий ўзлигини англаш даражаси ўсганлиги унинг ўз миллий давлатини тиклашига имкон яратиб берган энг муҳим омил бўлди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИБРОҲИМ МЎМИНОВНИНГ ФАЛСАФА ТАРИХИ СОҲАСИДАГИ ТАДҚИҚОТЛАРИ»

ИБРОХИМ МУМИНОВНИНГ ФАЛСАФА ТАРИХИ СОХДСИДАГИ

ТАДЦЩОТЛАРИ

Гулноз Мирахраровна Рузматова

Узбекистон Миллий университети "Фалсафа ва мантик" кафедраси профессори, фалсафа фанлари доктори

АННОТАЦИЯ

Мазкур макола академик Иброхим Муминовнинг шарк фалсафий меросини урганиш сохасидаги тадкикотларига багишланган. Йирик файласуф, давлат ва жамоат арбоби Иброхдм Мумин углининг номи факат узбеклар учун эмас, балки бутун Марказий Осиё халклари учун гоят кадрлидир. Минтакадаги махаллий миллатлар уз давлат мустакиллигини кулга киритгач, улар хаётида миллий узлигини англаш жараёни жиддий суръатда тезлашди. Шубхасиз, бу объектив жараён булиб, у халкларнинг миллий онги уйгониши туфайли минг йиллар давомида вужудга келди, шаклланди, ривожланди. Шу нуктаи назардан хам узбек миллатининг миллий узлигини англаш даражаси усганлиги унинг уз миллий давлатини тиклашига имкон яратиб берган энг мухим омил булди.

Калит сузлар. Марказий Осиё халклари фалсафий мероси, узбек фалсафий мактаби, Шарк фалсафаси, фалсафий мерос, фалсафий тафаккур, узбек фалсафаси, Муминов мактаби.

Иброхим Муминовяннг бенихоя бой ва сермазмун хаёти мустакил Узбекистон Реслубликасининг хозирги авлоди учун гоят ибратлидир. Гап шундаки, Иброхим Муминов нихоят мураккаб шароитда йирик файласуф сифатида шаклланди. Бу хол бир томондан, ягона гоя, ягона мафкура хисобланган марксизм-ленинизм, коммунистик партия гоялари, танхо хукмрон булган шароитда маъмурий-буйрукбозлик, якка хокимлик тизими уз салбий таъсирини, хатто фалсафа фанига хам утказаётган вазиятда содир булган булса, иккинчи томондан, у йирик файласуф олим сифатида, табиат, жамият ва кишилик тафаккурига хос булган хукмрон карашлардан анча фарк киладиган, уз илмий кизикиши, илмий коидалари ва хулосаларига эга булиши мукаррар эди. Бу хакикатни тушунишда бизга И.Муминовнииг: «Фалсафа — бу ижтимоий онг шаклларидан бири, шу боисдан хам у ижтимоий борликни ифодалайди. У муайян, аник, тарихий, иктисодий-ижтимоий шароитда вужудга келади ва уз

April, 2022

446

ижтимоий бурчини бажаради. Фалсафа бевосита энг аввало сиёсат билан богликдир» [2, 58], — деган кимматли фикри ёрдам беради. Иброхим Муминовнинг буюк файласуф олим, Узбекистонда фалсафа мактабининг йирик асосчиси сифатида шакллантирган тарихий вазият ва шароитни урганиш хамда мушохада этиш, шубхасиз, мухим амалий ва назарий ахамиятга моликдир.

И.Муминовнинг асарлари хозирги кунда илмий жасорат курсатишнинг ёркин намунаси була олади. Зеро, олим туплаган бой материаллар, назарий хулосалар, коидалар нафакат катта илмий кимматга, шу билан бирга мухим сиёсий ва амалий ахамиятга эгадир.

Алломанинг илмий тадкикотларини мутолаа килган хар бир укувчи Марказий Осиё халкларининг маданий-тарихий илдизи чукур эканлигига ва бу илдизлар узок утмишга бориб такалишига икрор булади. Бу нарса собик совет хокимияти йилларида шаклланган ва илмий хулосаларда чукур илдиз отган «коммунистик коида»нинг мухим кисми, яъни Марказий Осиё халклари азалдан маданиятсиз, кашшок булганликлари, хакикий маданият бу минтакага гарбдан, чунончи Россиядан келганлиги тугрисидаги гайриилмий акидаларни фош этади.

И.Муминовнинг илмий изланишларини укирканмиз, аллома, минтакадаги моддий ва маънавий маданиятнинг юксак даражада ривож топганлигини, унинг ижодкори халк эканлиги, шунинг учун хам уларга оддий мехнаткаш халкнинг мероси сифатида караш тугри булишини доимо таъкидларди. Шу билан бирга, бундай бойлик, бундай маънавий мерос айнан шу халк, шу миллатгагина мансуб булиб колмасдан, у умуминсоний характерга эга эдики, унинг, шаклланиши хар кандай чегара хамда тусикларга карамасдан бошка халклар, миллатлар маданияти, маънавий кадрияти билан биргаликда содир булиши мумкиндир. И.Муминовнииг бу фикри ахамияти жихатдан хануз кадрлидир.

Шу уринда, алломанинг Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий, маданий-фалсафий жараёнларида ажнабий боскинчиларнинг, жумладан араб истилосининг, унинг маънавий-диний махсули сифатида ислом мафкурасининг ёйилганлиги мисолида, бир томондан, махаллий халкларнинг хар кандай боскинчиликка карши аёвсиз ва шафкатсиз кураши, иккинчи томондан, боскинчиларнинг, мустамлакачиликнинг гоялари маълум каршиликларга карамасдан, мазкур ерли халк томонидан зуравонлик билан кабул килиниши мумкинлиги тугрисидаги фикрлари методологик жихатдан хам, амалий

April, 2022

447

^uxaTgaH xaM MyxuMgup. BomKaHa cy3 SunaH afiTraHga, SyHgafi ^apaeH MatHaBufi coxaga yMyMHHCOHHH Kagpu^rnapHuHr SomnaHFuH HyKTacu xaMgup.

Munnufi-xygygufi MycTaKunnuK xaKuKufi u^ogHuHr Ba эpкнн ^HKpnarnHHHr 6om Me30HHHH TarnKHi этagнкн 6ywK annoMa 6y ^HKPHH ypTa acp Ma^Kypanapu unMufi acapnapu X—XI acpgaru cy^H3M, YnyFSeKHuHr acTpoHOMHA (^anaKHeT) MaKTaSu, HaBoufi Ba ^oMufinapHuHr agaÖHH-H^THMOHH KapamnapuHu HyKyp Ba aTpo^nuna Taxnun этagн.

ffly SunaH Supra, H.MyMHHOB xaKuKufi TapuxHu aparam Ba yHra xaKKOHHH Saxo Sepum a^gognapHuHr yp^-ogaTnapu, aHtaHanapu öapna ^H^aTnapHHH HyKyp ypraHum acocugaruHa W3 Sepumu MyMKHHnurHHH TatKugnafigu. ffly ypuHga y xaKnu paBumga A6y PafixoH BepyHufi KynnaraH Ba xap TOMOHnaMa acocnaHraH ycyn guKKaTra ca30B0p geS TatKugnafigu. BepyHHHHHHr ^HKpuna: «AcapHu e3umra Kupuma SomnaS, afiTaMaHKu, MeHgaH cypanraH Hapcara e3una^aK BocuranapHuHr энг MyxuMu — KaguMru MunnaTnap xaKugaru puBO^Tnap, aBnognap TyFpucugaru xaSapnapHu Sunumgup. ^yHKu SynapHuHr KynHunuru yman MunnaTnap aBnogugaH Ba ynapHuHr pacM-y pycM Ba KouganapugaH uöopaTgup. AKnufi (HapcanapgaH) ganun KenTupum, Ky3aTunraH (Hapcanapra) Kuec Kunum fiynu SunaH SynMafigu. ByHu ^a^aT «kutoS axunnapu» Ba Typnu xun apöoönapra, my ^tTuKognapra) aMan KunyBHu xap xun MacnaK Ba umoHH эгanapнгa эpгamнm, ynapHuHr TymyHHanapuHu xaMuma acoc TyTum SunaH SunuHagu. CyHrpa SyHu KynHunuK KumunapHuHr TaöuaTuHu nacTKamnamTupaguraH eMOH axnoKgaH, xa^Karau Kypumra umkoh SepMafiguraH OMunnapgaH y3uHu TO3anaraHgaH KefiuH, ynapHuHr ucSoT ynyH KenTupunraH cy3 Ba эtтнкognapннн Sup-Supura conumTupum SunaH SunuHagu. AHa my afiTuS yTraHuM xaKuKufi MaKcagra eTKa3yBHu энг axmu fiyn Ba SyHra goF TymupyBHu maK-mySxaHu wbuS Tamnam ynyH энг Kynnu epgaMHugup. rapnu KaTTuK ypuHuS 3yp MamaKKaT HeKcaM xaM, yHgaH SomKa fiyn SunaH MaKcagra эpнma onMafiMu3» [7, 22]. Oafinacy^ onuMuMu3 BepyHufiHuHr KaguMru mhoh Ba apaS gyHecu, MapKa3ufi Ocue Ba XuHgucToH Ba SomKa aHTuK xaMga unK ypTa acp ^mu^tu SunaH y3 gaBpu $aHu TapuxuHu ypraHumra кнзнкнmн зapypнaтннн TyFpu TatKugnaraH.

H.MyMuHoB y3 acapnapuga xyKMpoH xokumu^t SunaH u^ogKop onuMnap-^o3unnap, goHumMaHgnap ypTacugaru KenumMoBHunuKHuHr MaB^ygnuru ^aMu^T yMyMufi TapaKKueTura KaTTa canSufi Tatcup KypcaTumuHu TatKugnaS, SyHu MaxMyg Fa3HaBufi SunaH BepyHufi xaMga SywK «ffloxHoMa» Myannu^u

April, 2022

448

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-446-457

Фирдавсий урталаридаги зиддиятли холатлар асосида исботлаб беради.

И.Муминовнинг илмий салохияти айникса собик совет тоталитар тизими «кора руйхатига» кирган ва «такиклаб куйилган» мавзуларга кул уришдек илмий жасоратида яна бир бор акс этди. Биз бу уринда унинг «Амир Темурнинг Марказий Осиё тарихида тутган урни ва роли» тугрисидаги машхур тадкикотини назарда тутмокдамиз [8, 56].

И.А.Каримов Тошкентда Амир Темур хайкалининг очилишига багишланган нуткида (1993 йил 31 август) «мустамлака исканжасида кун кечирган халкимиз уз ватандошини кадрлаш, унинг тарихий мавкеини муносиб уринга куйиш имкониятидан махрум эди.

Амир Темур номи тарихимиз сахифаларидан кора буёк билан учирилди, унутишга махкум этилди. Максад халкимизнинг юрагидан миллий онг, миллий гурур туйгусини йукотиш, уни карамликка, тобеликка кундириш эди. Лекин узбек халки уз аждодларини, баходирларини унутмади, хамиша юрагида, калб турида саклади» [9, 91], — деб таъкидлади.

Дархакикат, И.Муминов шуро империяси исканжасига карамай Амир Темур фаолиятига биринчи булиб, холисона бахо берган жасур олимлардан бири эди. Амир Темурнинг боскинчи, истилочи сифатида кораланиши авж олган бир шароитда унинг шахсига холисона бахо берилиши уша пайтда хукмрон мафкурага карши очилган фронт эди. Шу маънода, муаллифнинг «Мовароуннахр ва Хуросон тарихининг кейинги даврларида Шохрух, Улугбек Мирзо, Султон Ахмад, Хусайн Бойкаро, айникса, Хиндистонда Бобур ва Акбаршохлар Марказий Осиёда Темур даврида карор топган иктисодиёт ва маданиятни ривожлантириш билан боглик энг яхши анъаналарни давом эттирдилар» [10, 129-136], деган фикрини эслаб утиш жуда мухим ва кимматлидир.

И.Муминов миллий мустакиллик учун кураш хар доим хам боскинчиларнинг вахшиёна услубларидан устун келишига ишора киларди. Хусусан, унинг маданий-тарихий илдизи чукур булган минтака халклари устидан бундай илдизи саёз ёки мавкеи баланд булмаган халкнинг хукмронлиги абадий була олмайди, деган фикрини Узбекистоннинг маъмурий-буйрукбозлик тизими даврида миллий мустакиллик учун харакати маъносида тушунмок, фикримизча, тугри булади.

Х,ар мамлакатнинг ажнабий боскинчиларнинг хукмронлигисиз, миллий мустакиллик шароитида утган

April, 2022

даврида эришган иктисодий, маданий тараккиёти, жумладан, саноати, кишлок хужалиги, ижтимоий хаётининг ривожланишида мухим кафолатдир. Машхур олимимиз узбек халкининг ушбу хулосасини исботловчи куплаб мисоллар келтиради. Айникса, Амир Темур ва Улугбек даврида Марказий хокимиятнинг мустахкамланиши окибатида кулга киритилган ютукларнинг сархисоб этилиши илмий жихатдан мухимдир. Бундай маълумотлар олимнинг «Марказий Осиёда XIV—XV асрларда санъатнинг ривожланиши тугрисида» номли маколасида айникса батафсил берилгандир.

Навоий ва Жомий асарларини кунт ва синчковлик билан урганган И.Муминов, адолатли ва адолатсиз жамият хамда давлат рахбарлари хакидаги кимматли фикрларини баён этади. Навоий адолатли подшох ойна булса, адолатсиз подшох унинг орка томони. Адолатсиз подшох учун характерли услуб — бу зуравонлик эканлигини таъкидлайди. У «Махбуб ул-кулуб» асарида шох адолатли булса, у мамлакатни гуллаб яшнатади, вале золим шох, гарчанд у мусулмон булса-да, мамлакатни хонавайрон килади. Мамлакатни бошкариш учун диндор булиш шарт эмас, аммо бошкарувчининг адолатли булиши шартдир [11, 89], дейди олим. И.Муминов фикрича, Навоий одилликни умуминсоний конунлар даражасигача олиб чика олган.

Абдурахмон Жомий эса адолатга асосланган саодатли давлатнинг умумий чизгиларини бера олган, у чекланмаган хукмронлик, танхо рахбарликни ярамасликнинг бир куриниши сифатида фош этган. Ушбу фикр Форобийнинг давлат бошлигининг 12 сифати (жисмонан мукаммал, табиатан зукко ва узокни кура оладиган, хотираси кучли, нутклари ифодали ва аник, овкатдан ва ичимликлардан узини тия оладиган, хакикатни хис этувчи ва унга содик колувчи, ёлгондан нафратланувчи, уз номусидан фахрланадиган, адолатли, диловар, зарур пайтда кескин, шиддаткор булиш тугрисидаги караши хамда нуктаи-назарларини янада ривожлантириш билан баробар эди. И.Муминов Жомий ижодини чукур урганаркан, унда, айникса, одамлар уртасида тенглик, осойишталик ва бахтли хаёт, инсонпарварлик каби гоялар устувор характерга эга эканлигига алохида ургу беради [2, 189].

Машхур файласуф — тарихчи олимимиз бир миллат, бир халк ичида содир булувчи карама-каршиликлар, зиддиятли холатлардан нихоятда каттик азият чекади ва буларни миллатни ичидаги салбий ходиса сифатида талкин килади.

April, 2022

450

Уз асарларида ушбу масалани XVI асрдан бошлаб йирик феодаллар уртасида кескин тус олган урушлар, йирик, мустахкам мустакил давлатнинг пайдо булишини ижобий ходиса сифатида тушунмаслик сиёсий маданиятсизликнинг куриниши сифатида талкин этади. XVI—XVII асрларда Бухоро ва Хива, XVIII асрда эса Кукон хонликларининг пайдо булиши, улар уртасидаги узлуксиз урушлар равнак топган мамлакатни вайрон килганлигини ва ахоли турмуш даражасининг пасайишига олиб келганлигини, феодал ишлаб чикариш усулининг сакланиб колиниши окибатида мамлакатдаги ишлаб чикариш кучларининг, ривожланишига тусик булганлигини алам билан тасвирлайди [2, 329].

Бундай салбий ходисалар мамлакатни маданий-маънавий тушкуиликка, яъни мистицизмга олиб келганлигига карамасдан, бари бир умумий ривожланиш жараёнига таъсир эта олмади. Зеро, шундай пайтда хам халкнинг манфаатларини химоя кила оладиган хамда уз аклий-маънавий холати жихатидан етук донишмандлар етишиб чикканлигини таъкидлаш мухимдир. И.Муминовнинг фикрича, бунга шоирлар — Турди, Машраб, шоир ва файласуф Мирзо Бедиллар ёркин мисол була олади [12, 289].

И.Муминовнинг ижодий фаолиятида узаро феодал урушлари сабабларини очиб ташлашга, подшохлар сиёсатида окил-фозил донишмандларнинг тутган урни ва роли масаласини илмий жихатдан хал этишга хам кенг эътибор берилади. Бу нарса Султон Бойкаро хамда Навоий, Жомийлар уртасидаги муносабатлар асосида, айникса чукур тахлил этилади [2, 229].

Марказий Осиёнинг Россия томонидан шавкатсизлик билан босиб олиниши масаласи хам олимимиз илмий тафаккурида мухим урин тутарди. У собик совет хокимияти йилларидаги бир гурух олимлардан фаркли уларок ушбу муаммога хакикат кузи билан каради бундай мустамлакачилик улкадаги феодал муносабатларни узгартирмади, иктисодий тараккиётга ёрдам бермади, дехкончилик, айникса, сугориш техникаси кадимги давр даражасида сакланиб колди, подшох ва феодалларнинг сиёсати туфайли Марказий Осиёда табиий билимларни ва дунёвий адабиётни ёйиш ва ривожлантириш мумкин булмади, дейди [2, 129]

Олимимиз XIX асрнинг иккинчи ярми, XX асрнинг бошларидаги Марказий Осиёдаги вазиятни чукур урганиб, бу даврдаги ижтимоий-сиёсий ва фалсафий фикрлар

April, 2022

451

тарихини бир канча даврларга булиб урганиш максадга мувофиклигини таъкидлайди. Жумладан, унинг фикрича, биринчи давр 1880 йиллардан бошланади ва унда Марказий Осиёнинг илгор кишилари, уз Ватанининг ватанпарварлари унинг келажаги хакида гамхурлик килиб, минтаканинг иктисодий ва маданий равнаки йулларини доимо изладилар, кидирдилар. Ушбу даврнинг илгор вакиллари сафига Ахмад Дониш ва Фуркатларни киритиш мумкин.

Ижтимоий-фалсафий фикр ривожланишининг иккинчи боскичи XIX аср 90 - йилларидан бошланиб, 1905 йилгача булган даврни уз ичига олади. Ушбу боскичнинг узига хос томонларини Мукимий ижодида куриш мумкин эди. Алломанинг фикрича, 1905—1917 йилларни уз ичига олган, учинчи боскичда эса Марказий Осиёдаги ижтимоий-фалсафий фикр демократик мафкуранинг элементлари билан анча бойиди.

Ахмад Дониш, Фуркат, Мукимий, Аваз Утар ва бошкалар асарларини, илмий бадиий меросини мукаммал урганган И.Муминов уларда кутарилган гоялар адолатли давлат тизимини жорий этиш халкнинг иктисодий-ижтимоий хамда маънавий ривожланишида зарур омил булишини таъкидлади, чоризмнинг мустамлакачилик сиёсатини даф этиш учун мухим, кафолат, омма орасида маънавий кадриятларни мустахкамлашнинг асосий шартларидан бири, деб билди [11, 149].

Туркистон, Бухоро ва Хивада янги тафаккур вужудга келиши ва ривожланиши тарихини очиб бериш хам И.Муминов ижодида алохида урин тутади. У бу жараённинг икки томонини кура билди. Шунга кура бир томондан, илгор рус зиёлилари чоризмнинг «олий ва паст ирклар» тугрисидаги калбаки назариясини фош килиб, ерли халкларни сиёсий жихатдан озод булиши йулидаги интилишларини куллаб-кувватладилар, чоризмнинг мустамлакачилик сиёсатини фош киладилар. Булар, табиийки, Марказий Осиё халклари манфаатларига ва ижтимоий тараккиёт жараёнларига мос эди. Иккинчи томондан, синфий курашга даъват этиш, зуравонлик ва емирувчилик мафкурасини ёйиш, мустамлакачилик тизимига буйсунишга чакириш, Марказий Осиёда социалистик гояларни сунъий равишда ёйиш минтаканинг табиий-тарихий ривожланиш жараёнига мутлако зид эди [11].

И.Муминов куконлик шоира Анбарнисо, Завкий, Аваз Утар, Айний, Тухтагул Сотилгоновларнинг илгор йулда турганликларини, демократик кайфиятда фаолият

April, 2022

452

курсатганликларини таъкидлайди. Олим бу шоирларнинг ижтимоий-сиёсий карашларига бахо бериб, улар «илгор демократик фикрии ривожлантирдилар ижтимоий-фалсафий фикр жахон маданияти билан мустахкам боглик холда вужудга келди ва ривожланди» [11, 289], Марказий Осиё халкларининг маданияти факатгина узига хос хусусиятларга эга булибгина колмай, балки у минтака халкларининг хаммаси учун умумий белгиларга хам эга булиб, «утмишнинг бой меросидан энг яхши томонларини узига камраб олган ва ижодий узлаштиргандирлар» [11], деган гоят кимматли фикрни асослаб берди.

Дархакикат, Марказий Осиёдаги ерли миллатларни умумий ягона маданий-тарихий кадрият, улардаги хаётий шароитнинг якинлиги ва тушунарлилиги, ердан, сувдан бир хилда фойдаланиш, ягона жугрофий макон, бу халклар учун тушунарли булган ягона туркий тил, бир хил анъаналар, расм-русмлар, ягона такдир, колаверса, бир хил ижтимоий ахвол бирлаштирган эди. Буюк олимнинг ушбу фикрлари хозирги Марказий Осиёдаги суверен, мустакил давлатларнинг уз иктисодий-ижтимоий, маънавий-ахлокий ривожланишида маълум даражада бир-бирига якинлашув аломатларининг куриниши билан, улар уртасида кон-кариндошларча муносабатларнинг мустахкамланиши билан янада якколрок исботланиб бормокда.

И.Муминов уз ижодий фаолиятининг катта кисмини шу минтакада яшаб утган ва истикомат килаётган халклар тарихини яратишга каратди. Унинг фаолияти «Самарканд тарихи», «Марказий Осиё ва ^озогистон халкларининг маданий курилиш тажрибаси», «Бухоро тарихи» каби йирик, салмокли асарларни яратиш, уларни тахрир килишда айникса яккол кузга ташланади. Ушбу китоблар, дарсликлар «коммунистик мафкура» исканжасида ёзилганлигига карамасдан, барибир жуда катта илмий кимматга эга. Улардан Марказий Осиё минтакасида, жумладан, Узбекистонда яшаётган халкларнинг холисона, хакконий тарихини яратишда, янгича сиёсий тафаккур асосида ёзишда кенг фойдаланиш мумкин булмокда [13].

Файласуф олимимиз Марказий Осиёдаги барча ижтимоий-сиёсий, маданий масалаларга нисбатан уз фикр ва карашларини баён этди. Шулар жумласига унинг жадидчилик масаласи хусусидаги фикрлари киради. И.Муминов жадидчилик харакати, асосан, миллий мустакиллик ва маърифат учун килинган харакат эканлигини таъкидлайди. Шу уринда Бехбудийнинг

April, 2022

453

«Кейинги ярим минг йил мобайнида биз, мусулмонлар, фан ва фалсафани ривожлантиришда анча оркада колдик. Бу давр ичида дунёнинг бошка мамлакатларида кандай узгаришлар булиб утганига, бу мамлакатлар халкларида дунёкараш узгарганлигига назар ташласангиз» деган кимматли фикрни келтириш жуда уринли, деб биламиз [13].

Жадидлар гояси буйича, асосан, одамлар уз амалий фаолиятларида эркин булишлари, ислом динига, унинг ахлокига хамиша амал килишлари, узига ва бошкаларга нисбатан муносабатда умумий осойишталикни ва узаро манфаатни максад килиб куйишлари лозим. Жадидлар мусулмонлар олдида турган 10 та фойдали вазифани илгари сурдилар:

1. Эътикод; 2. Ибодат килиш; 3. Шахсий гамхурлик; 4. Мехр-шафкат; 5. Х,амдустлик; 6. Савдо; 7. Дехкончилик; 8. Хунармандчилик иши; 9. Бошка фойдали касблар; 10. Маориф [13].

Жадидчилик харакати масаласига карашларимиз узгариб бораётган хозирги шароитда Туркистонда булган буржуа окими айни чогда прогрессив оким эди деган гояни янада конкретлаштириш ва унинг асл мохиятини очиб беришга харакат килиш нихоятда мухимдир. Шу уринда Бехбудий, Чулпон, Фитрат, Н.Туракулов каби прогрессив мутафаккирларнинг, жадидчилик харакати намояндаларининг ижоди, илмий меросини бошкатдан ва тамомила янгича методологик асосда урганиш жуда мухимдир. Уларнинг асарларини чоризмнинг мустамлакачилик сиёсатини фош этиш учун ва халкларнинг миллий узлигини танишдан иборат ижобий жараёндаги мухим, хал килувчи боскич ва омил сифатида урганиш факатгина хакикатга олиб борадики, бу тарихни холисона яратишнинг мухим шартларидан биридир. И.А.Каримов Шарк фалсафасига юксак бахо бериб, бундай деб айтади:«Ватанимиз азалдан башарият ва тафаккур хазинасига унутилмас хисса кушиб келган. Асрлар мобайнида халкимизнинг юксак маънавият, адолатпарварлик, маърифатпарварлик каби эзгу фазилатлари Шарк фалсафаси ва ислом динй таълимоти билан узвий равишда ривожланди. Ва уз навбатида бу фалсафий-ахлокий таълимотлар хам халкимиз дахосидан бахра олиб бойиб борди» [14, 9].

И.Муминов ижтимоий-сиёсий ва фалсафий тафаккур, этика, эстетика, дин тарихи, эркин фикр тарихига доир узининг куп асарларида диалектикани фан сифатида мохирона татбик этди ва унинг куп томонларини ёритиб берди [17, 20]. Х,ар кандай файласуф учун энг кийин нарса — бу диалектиканинг мураккаб

April, 2022

454

муаммоларини идрок килишдир. Чунки диалектикани узлаштириш учун олим кимё, физика, математика, табиатшунослик, жамиятшунослик, маданият ва бошка сохаларни билиши шарт. Масалан, барча файласуфлар Гегель диалектикасининг чукурлигини, унинг аклий негизини, табиат, жамият ва тафаккур тараккиётининг умумий конуниятларини мустахкам билмаган ва улардан уз илмий ишларида фойдалана олмаган вактда, И.Муминов барча фанлар асосини,- Гегель диалектикасини, Марказий Осиё мутафаккирлари диалектикасини жуда пухта билган олим эди. «Албатта, — деб ёзади И.Муминов,— инсон тафаккури узига хос хусусиятларга эгадир. Лекин, унинг асоси моддий дунёнинг уз диалектикасидадир. Гап шундаки, инсон уз тафаккури диалектикасини англаб, уни идрок килгачгина объектив диалектика конунларини билиши мумкин. Шунинг учун бу конунлардан унумли фойдаланиш ва уларни уз амалий хаётида окилона татбик этиш лозим» [18, 287]. Шуни таъкидлаш лозимки, И.Муминов уз асарларида диалектика конунларидан самарали фойдаланади.

Иброхим Муминов уз хаётини ана шу шарк фалсафасини урганишга, шу фалсафа билан халкимизни бахраманд килишга каратган олим эдики, унинг бу фазилати Узбекистонда курилаётган демократик жамият талабига мос келади. Чунки бу жамият шаркнинг юксак гояларига таянади.

И.Муминов ижтимоий ва гуманитар фанларнинг истеъдодли ташкилотчиси, Узбекистон Республикаси фалсафа мактабининг асосчиси эди.

Бугунги кунда И.Муминов шогирдлари мустакил Узбекистон Республикасининг олтиндан киммат захирасини ташкил этадилар. Зеро улар доно устозлари анъаналарини муносиб шогирдлар сифатида давом эттирмокдалар.

И.Муминовга давримизнинг алломаси деб бахо бериш ва унинг афзал томонларини таъкидлаш билан бирга, ундаги камчиликлардан хам куз юмиб булмайди. Собик Иттифокнинг барча файласуфлари учун характерли булган камчиликлар фалсафа муаммолари ва ижтимоий хаётни ёритишда марксизм -ленинизм назарияси ва синфийлик нуктаи назаридан ёндашишда куринган ва якка хокимлик тизимининг файласуфлар олдига куйган каттик талабдан келиб чиккан эди.

И.Муминовдек атокли файласуфнинг хаёти ва ижодини урганиш шуни курсатдики, унинг фалсафий коидалари, чикарган хулосалари хозирги файласуфларда

April, 2022

455

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-446-457

катта кизикиш уйготади ва хар бир файласуф учун намуна булиб хизмат килади. И.Муминов узбек миллати миллий манфаатини донолик билан химоя кила олган ва бу миллатга етарлича гамхурлик намуналарини курсатган уз даврининг энг нодир олимларидан бири эди. Биринчи президентимиз

И.А.Каримов бундай деб ёзди: «Республикамизда жахон фани ва техникаси, фалсафа ва хукук ютукларини эгаллаб олган ва шу билан бирга уз халкига якинликни саклаб колган кишилар жуда купдир. Бундай кишилар Узбекистоннинг XXI аср сари ташлаган кадамида бизларнинг кашшофларимиздир. Айни ушалар жамиятнинг энг ташаббускор негизини ташкил этади, бутун халкка ижобий таъсир курсатади, унинг кучига ишонч бахш этади» [15, 74-75]. Ушбу фикр И.Муминов ва унинг шогирдларига хам тула тааллуклидир.

Фойдланилган адабиётлар руйхати:

1. Муминов И.М. Танланган асарлар. III жилдлик. - I жилд. - Тошкент: Фан,

2. Шермухамедов С. Атокли философ олим ва йирик жамоат арбоби. -Тошкент: Узбекистон, 1983.

3. И.Муминов тугрисида хотиралар. - Тошкент: Фан, 1978.

4. Муминов И.М. Выдающиеся мыслители Средней Азии. - М.: Наука, 1966.

5. Туленов Ж. Кузга куринган фан ва жамоат арбоби. - Тошкент: Фан, 1978.

6. Муминов И.М. Хоразмлик буюк энциклопедист. - Тошкент: Фан, 1973.

7. Муминов И.М. Амир Темур Урта Осиё тарихида тутган урни ва роли. -Т.: Фан, 1993.

8. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан колсин. - Тошкент: Узбекистон,

9. Муминов И.М. Философская наука в Узбекистане за 40 лет // Объединенная сессия посвяшенная 40-летию Узбекской ССР и КП Узбекистана. Тезисы докладов. - Ташкент, 1965.

10. Муминов И.М. Узбекистонда ижтимоий-фалсафий тафаккурининг ривожланиши тарихидан XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошлари. - Тошкент: Узфанакаднашр, 1960 .

11. Методологические проблемы истории философии и общественной мысли. -М.: Наука, 1977.

12. Муминов И.М. Избранные произведения в четырех томах.

1969.

1994.

Т. 1-4. -Ташкент: Узбекистон, 1976.

April, 2022

13. Каримов И.А. Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболининг асосий тамойиллари. - Тошкент, Узбекистон, 1995.

14. Каримов И.А. Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули. - Тошкент: Узбекистон, 1992.

15. Рузматова Г.М. Узбекистонда Урта Осиё халклари фалсафий меросини урганиш тарихидан (1950-1980 йиллар). Дисс...ф.ф.номзодини олиш учун. -Тошкент, 1999.

16. Атокли олим ва жамоат арбоби. - Тошкент: Фан, 1978.

[18] Муминов И.М. Танланган асарлар. III жилдлик. - II жилд. - Тошкент: Фан, 1969.

17. Ruzmatova G. Eastern melodies in the text of Plato // International Journal of Recent Technology and Engineering. Vol. 8, Issue-2S6, July, (2019). -P. 444-448. IJRTE. ISSN: 2277-3878.

18. Ruzmatova G. Comparativist analysis of Representations about Will in View of Friedrich Nitzsche and Jalaliddin Rumi // International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 04, 2020. ISSN: 1475-7192. -P. 3215-3227.

19. Rakhimdjanova D.S. Features of the freedom issues in the Plot's philosophy. International Journal of Advanced Science and Technology. Vol. 28, No. 16. (2019), pp. 1560-1564. ISSN: 2005-4238 IJAST

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

20. Мухамеджанова Л.А. (2021). РОЛЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ. Вестник Евразийского национального университета имени Л. Н. Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение, (2 (135)), 123-133.

21.Lalikhon Mukhamedzhanova, THE EMERGENCE OF THE JADID MOVEMENT IN THE LATE XIX TH - EARLY XX TH CENTURIES AND THEIR SIGNIFICANCE AS A NATIONAL AWAKENING. Look to the past. 2021, Special issue 3, pp.32-46

® о

April, 20221 International Scientific Conference1

©

О

457

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.