Научная статья на тему 'АКАДЕМИК ИБРОҲИМ МЎМИНОВ: ДАВР ИНСОН ТАҚДИРИДА'

АКАДЕМИК ИБРОҲИМ МЎМИНОВ: ДАВР ИНСОН ТАҚДИРИДА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

278
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
академия / зиѐли / файласуф / сеъезд / миллатчи / халқпарвар / ҳақиқат / давлат арбоби / қатағон / фалсафий тафаккур тарихи / мустабид тузум / қатағон қурбонлари / фалсафа мактаби / сиѐсат / илмий салоҳият / сиѐсий маъруза / зиѐлилар съезди / мафкура.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Темур Аброр Ўғли Мўминов

Мақолада Тоталитар тузум даврида миллий зиѐли қатламга нисбатан қўлланилган қатағон сиѐсати ҳақида ѐзилган. ХХ аср зиѐли инсонлар бошига кўп оғир кунлар солган. Муаллиф, Ўрта Осиѐ халқларининг ижтимоий – сиѐсий, фалсафий тафаккури тарихи бўйича йирик олим, фан дарғаси, тарихчи, фаннинг йирик ташкилотчиси, таниқли давлат ва жамоат арбоби, ўзбек миллий Энциклопедияси асосчиси И.Мўминовнинг ҳаѐти ҳамда илмий фаолиятини ўша давр ижтимоий сиѐсий жараѐнлар тизимида таҳлил қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article examines the policy of repression against the national intelligentsia during the period of the totalitarian regime. The twentieth century brought many difficulties to the minds of educated people. The author analyzes the life and scientific activities of I. Muminov, a great scientist in the history of socio-political and philosophical thought of the peoples of Central Asia, a scientist, historian, great organizer of science, a prominent statesman and public figure. founder of the Uzbek National Encyclopedia.

Текст научной работы на тему «АКАДЕМИК ИБРОҲИМ МЎМИНОВ: ДАВР ИНСОН ТАҚДИРИДА»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

АКАДЕМИК ИБРОХИМ МУМИНОВ: ДАВР ИНСОН ТАВДИРИДА

Темур Аброр уFли Муминов

Узбекистон Миллий университети Тарих факультети таянч докторанти

temurmominov7@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Тоталитар тузум даврида миллий зиёли катламга нисбатан кулланилган катагон сиёсати хакида ёзилган. ХХ аср зиёли инсонлар бошига куп огир кунлар солган. Муаллиф, Урта Осиё халкларининг ижтимоий -сиёсий, фалсафий тафаккури тарихи буйича йирик олим, фан даргаси, тарихчи, фаннинг йирик ташкилотчиси, таникли давлат ва жамоат арбоби, узбек миллий Энциклопедияси асосчиси И.Муминовнинг хаёти хамда илмий фаолиятини уша давр ижтимоий сиёсий жараёнлар тизимида тахлил килади.

Калит сузлар: академия, зиёли, файласуф, сеъезд, миллатчи, халкпарвар, хакикат, давлат арбоби, катагон, фалсафий тафаккур тарихи, мустабид тузум, катагон курбонлари, фалсафа мактаби, сиёсат, илмий салохият, сиёсий маъруза, зиёлилар съезди, мафкура.

ACADEMICIAN IBRAGIM MUMINOV: A PERIOD IN THE DESTINY OF

HUMANITY

ABSTRACT

The article examines the policy of repression against the national intelligentsia during the period of the totalitarian regime. The twentieth century brought many difficulties to the minds of educated people. The author analyzes the life and scientific activities of I. Muminov, a great scientist in the history of socio-political and philosophical thought of the peoples of Central Asia, a scientist, historian, great organizer of science, a prominent statesman and public figure. founder of the Uzbek National Encyclopedia.

Keywords: academy, intellectual, philosopher, congress, nationalist, nationalist, truth, statesman, repression, history of philosophical thought, dictatorial regime, victims of repression, school of philosophy, politics, scientific potential, political discourse, congress of intellectuals, ideology.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

КИРИШ

Кейинги пайтларда йирик олим, фанимизнинг катта ташкилотчиси, республиканинг кузга куринган давлат ва жамоат арбоби, талантли устоз, Узбекистонда фалсафа мактабининг асосчиси, УзФА академиги, Беруний номидаги Узбекистон Республикаси Давлат мукофотининг лауреати, Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби, фалсафа фанлари доктори, профессор Иброхим Муминовнинг хаёти ва фаолиятига кизикиш яна кучайди.

Инсоният тарихи сахифаларини мудхиш тоталитар режим ,, катагонлари" билан тулдирган совет вокелигини атрофлича урганиш янгича нуктаи назардан давом этмокда. Аслида тарихий вокеликларини англаш, мушохада килиш доимо зарур. Бу жамиятда тарихий онгни мустахкамланишига туртки беради. Совет даврига , у давр кишилари фаолиятига бахо берганимизда, уларни кайта урганганимизда бугуннинг кузи, бугуннинг мезони билан ёндашмаслигимиз даврнинг мураккабликларини доимо ёдда тутишимиз , халкимиз тарихига катта хурмат билан карамогимиз лозим.

Хрзирги даврда барча сохаларда булаётган ислохотлар миллий меросимизни урганишга хам ижобий таъсир курсатди. 2021 йил Президентлик сайлови муносабати билан Ш.Мирзиёев Бухоро вилояти сайловчилари хузурида утказилган учрашувида зиддиятли шуро даври фанимиз ривожига катта хисса кушган забардаст олим Иброхим Муминов хакида хам алохида хурмат билан тухталиб утди.

Дунё бугун буюкларнинг таржимаи холини кайтадан кашф килмокда. Узбекистон тарихидаги улуг сиймоларнинг кечмишини урганиш хар качонгидан хам долзарб.

Иброхим Муминов ва Хдбиб Абдуллаев каби алломаларимиз хаётини тадкик этиш ХХ аср узбек фани тарихи сахифаларини янги маълумотлар билан бойитиши шубхасиз.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Академик Иброхим Муминов хаёти ва фаолиятини урганишда манба ва адабиётларни куйидагича тавсифлашни лозим топдик. Иброхим Муминов ва унинг даврини урганишда УзФА нинг архив фондлари (Ф-1) материаллари, олимнинг танланган асарлари туплами, "Узбекистон совет мустамлакачилиги даврида" китоби, Н.Каримовнинг 1937 - 38 йиллардаги "Катта кдргиннинг фожиаси окибатлари" асарларидан фойдаланилди. О.Файзуллаевнинг "ХХ аср

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

узбек зиёлилари",Ш.И.Хаитовнинг "Узбекистон фалсафа тарихи"китоби, М.Ахунова ва Б.Луниннинг ""История исторической науки в Узбекистане", Узбекистон миллий энциклопедияси, Саид Шермухамедовнинг "^омусий олим" рисолаларида академик И.Муминовнинг хам инсоний , хам илмий кирралари самимий ёритилган.

Бундан ташкари , Эдвард Оллвортнинг "Замонавий узбеклар", Ш.Эргашевнинг "Эрк истар кунгил", Ф.Раззоковнинг "Шароф Рашидов: Х,аёт ва мамот" китоби ва Г.Рашидова,Д.Комиловнинг "Шароф Рашидов: Инсон -давр кузгусида ва давр - инсон такдирида" деб номланган хотиралар уша даврга янгича муносабати билан алохида ажралиб туради. Н.А Мухитдиновнинг "Кремелда утган йилларим" мемуари куп тарихий вокеаларга ойдинлик киритишда мухим роль уйнади. Бир гурух тарихчи олимлар томонидан тайёрланган "Узбекистон тарихи (1917 - 1991 йиллар)" китоби хам бу давр тадкикотчиси учун мухим манбавий ахамиятга эга.

Муаллиф маколани ёзишда тарихийлик ва холислик методларидан фойдаланди. Мустабид тузум тарихини ёритишда хакконийлик бош мезон сифатида олинди. Табиийки, киёсий тахлил адабиётларни урганишда мухим омил булди.

МУ^ОКАМА

Тарихга назар ташласак такдирнинг залворли огир синовлари купрок халкнинг улуг фарзандлари, зиёлилари бошига тушганини курамиз. Зиёли инсонлар доимо хурфикрлилик ва хакикат учун бевосита ёки билвосита курашганлар.

Дунё ва узбек фалсафасида, тарихшунослигида зиёлилар масаласини урганиш, тадкик килиш доимо долзарб булиб келган.[1]

Халкимизнинг хассос шоири Эркин Вохидов зиёлилар хакида шундай ёзган эди: "Зиёли нур эгаси демакдир. Бу нур илм нури, одоб нури, юксак инсоний ахлок нури, теран маданият, олий тафаккур, мустахкам ички интизом, собит эътикод, салим рухият нуридир. Бу нур манбаи инсон калбида. К&лб гавхарини асраб - авайлаган инсон бахтиёр ва олижанобдир. У узининг хам, узгаларнинг хам кадр - кимматини билади. Зиёли инсонга манманлик бегона, уз халкини кандай иззат килса, бошка халкларни хам шундай хурмат кила олади, ички маданияти унчалик ривожланмай колган одамларга нисбатан кечиримли булади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

...Лекин бари - бир салкам бир аср мобайнида юритилган катагон сиёсати сунгида хам, зиёлилар бошида шунча тегирмон тоши юритилганидан кейин хам, халк тарихи, тили кадриятларини топташлар охирида хам уз калб зиёсини йукотмаган юртдошларим олдида бош эгаман"[2]

Дархакикат, бугун тарихимизнинг ана шундайин асл фарзандлари булмиш зиёлиларнинг чигал такдирини урганиш жадал бошланганини кутлаш керак.

ХХ аср узбек фани ривожида мухим роль уйнаган донишманд олим Иброхим Муминовнинг долгали хаёти ва фаолияти мустабид даврнинг хакгуй, халол инсонларга булган шафкатсиз сиёсатининг ёркин ифодаси эди.

Урта Осиё халкларининг ижтимоий - фалсафий тафаккури тарихи буйича йирик олим, тарихчи, узбек маданиятининг чукур билимдони, фанимизнинг йирик ташкилотчиси, таникли давлат ва жамоат арбоби И.Муминовнинг хаёти, хамда илмий фаолиятини ХХ аср ижтимоий сиёсий жараёнлар призмасида тахлил килиш оркасидан куп саволларга жавоб топилиши тайин.

Жорж Оруэлнинг "1984" романи ана шу жамиятнинг хакикий башарасини юксак бадиий махорат билан аёвсиз фош килган.[3]

Совет Иттифоки даврида таъкикда булган Жорж Оруэлнинг дунёга машхур романида вокеликнинг барча кирралари, хусусан одамлар онгини назорат килувчи тоталитар режим хакида санъаткорона хикоя килинади.

Жамиятни оркага тортадиган, бузадиган энг катта душман куркувдир. Мустабид шуро тузуми даврида зурлик, тазйик ва куркитиш Тизим сифатида шакллантирилди. Куркув салтанати мафкураси хар бир фукаронинг онг ва шуурини тизгинлаб олди. 2005 йил РКП(б)нинг 1929 - 1934 йилларда Урта Осиёдаги ички назорат буйича айгокчилик махфий хужжатлари нашр этилган. Шунда барча жадидларнинг ким билан сухбатда булгани, кандай яширин ташкилотлар тузганлиги хакида айгокчилик стенограммасида баён этилган [4] Элбек, Отажон Х,ошим, Фитрат ва Чулпон, Абдулла Кодирий каби зиёлилар гайриинсоний кийноклардан сунг отиб ташланган. Узининг фожей кисматини олдиндан сезган Абдурауф Фитрат "Абулфайзхон" драмасида: "^окимият кон билан сугориладиган бир дарахтдир, кон окиб турмаган ерда у куриб колади" -дея хасрат билан ёзган эди.

Коммунист рахбарлар Узбекистонда зиёлиларнинг 1926 йили булиб утган биринчи курултойидаёк хурфикрли шахсларни кузини остига ола бошлайди.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

Гарбнинг машхур тарихчиси Эдвард Оллворт узининг "Замонавий узбеклар" китобининг "Эски ва янги замонавийлик" дея номланувчи иккинчи кисмида шундай фактларни келтириб утади: "Зиёлиларнинг 1927 йили булиб утган иккинчи курултойида Александров деган кимса "Зиёлиларнинг мафкуравий курашдаги ошигич вазифалари" деган монологини укиб эшиттиради. Унда йуксилларга ёт мафкурага карши илм - фандан фойдаланиш; Шарк аёлларини озод килиш; зиёлиларни коммунистик партия рахбарлигида бирлаштириш, шуролар хокимиятини таргиб килиш сингари вазифалар куйилган эди. Уша даврдан бошлаб минтака тарихида зиёлиларни буйсундириш бошланди. Илгари жадидлар хокимиятга эътироз билдирган булса, энди хокимиятга карши чикиш энг хавфли машгулотга айланаётган зулматли ва хукуксиз давр бошланаётган эди"[5]

Таассуфки, шуролар давридаги "катта киргин"лар коммунистик партиянинг ХХ съездида кораланганлигига карамай совет давлати хам, кейин унинг вориси булмиш Россия Федерацияси рахбарияти хам бу сиёсатга расмий муносабатда хаспушлаш сезилади.

"1937 - 1938 йиллардаги Катта киргин Совет давлати тонгида Ленин бошлаб берган, кейин Сталин изчил давом эттирган катагон сиёсатининг авж нуктасидир. Тарихчиларнинг бир кисми Совет давлатининг бу гайриинсоний сиёсатини хокимият учун кураш натижаси, иккинчи кисми эса бошланажак Иккинчи Жахон уруши арафасидаги тарихий зарурат, деб хисоблайдилар. Бундан булак фикр ва карашлар хам йук эмас. Аммо мамлакат халкига карши каратилган бу киргиннинг келиб чикиш сабаблари кандай булмасин, у мохиятига кура, Совет давлатининг уз халкига нисбатан амалга оширган киргини - геноцидидир"[6]

Беломор - Болтик канали, Соловец лагери, Москва - Волга канали ва Колимдаги олтин конлари шахталарида айбсиз айбдорлар кафансиз кумилдилар. КПСС нинг ХХ съездида Н.С. Хрушчев "Шахсга сигиниш ва унинг окибатлари тугрисида"ги тарихий маърузасини килди. Ёпик мажлисда сузланган маъруза купчиликни саросимага солганди. Бу тарихий хакикатни тиклаш сари ташланган илк кадам эди. Афсуски, нохак катагон килинганларни реаблитация килиш ишлари охирига етмай колди. Бу жараёнлар хакида узбек халкининг асл фарзандларидан бири Нуриддин Мухитдинов узининг нихоятда фактик материалларга бой "Кремелда утган йилларим" китобида кимматли маълумотлар бериб утади. [7]

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

1985 йилда Шуролар давлатида бошланган кайта куриш сиёсати натижаси уларок тарихимиз сахифаларидаги " Ок дог"ларни тадкик этиш яна янгидан бошланди.

Давлат архивлари махсус фондлари, Давлат хавфсизлик комитетида сакланаётган архив хужжатлари кенг жамоатчиликка ошкор килинди. Масквада Д.Волкоганов, А.Солженицин, Э.Радзиниский китоблари кулма - кул укилди. Узбек матбуотида хам Наим Каримов, Мажид Хдсаний, Бегали Косимов, Ислом Турсунов, Шерали Турдиев, Ислом Усмонов, Кахрамон Ражабов, Эркин Юсупов, Набижон Бокий, Аброр Хидировларнинг маколалари чоп этилди. Катагоннинг сабаб окибатлари тахлил этила бошланди. Бирок кейинги сиёсий жараёнлар тулкинида бу масала яна тугал ечимини топмасдан колаверди. Мустакиллик даврида "Катагон курбонлари хотираси" музейи ва "Шахидлар хотираси" жамоат фондлари томонидан купгина савоб ишлар амалга оширилди. Мустабид даврда нохак катагон килинган улуг ёзувчимиз Абдулла Кодирийга "Мустакиллик ордени"нинг дастлабкиси такдим этилди. Чулпон, Фитратлар хам мустакил Узбекистоннинг орденлари билан такдирланди.

Х,ар бир давр тарихий шахсларга уз бахосини беради. Узбекистон президенти Ш.Мирзиёев бошлаган кенг камровли ислохотлар натижаси уларок тарихимиздаги адолатни кайта тиклаш ишлари бошланди. Жадид бобокалонларимизга эхтиром курсатилиб, давлат мукофотлари берилди.

Миллий истиклолчилик харакатлари етакчиларидан Иброхим Лакайнинг номи тула окланди. Бу ишлар жасоратга йугрилган харакатларнинг натижаси эди.

2021 йил Президентлик сайлови муносабати билан Ш.М.Мирзиёев Бухородаги сайловчилар билан утказилган учрашувида шуро даврида фанимиз ривожланишига катта хисса кушган забардаст олим Иброхим Муминов хакида алохида тухталиб, уларнинг номини абадийлаштириш хусусида уз фикрларини айтиб утгани айни тарихий адолатни карор топиши булди.

НАТИЖАЛАР

Кейинги йилларда совет даври тарихини урганишда бир томонлама нигилистик ёндашувлар хам кузга ташланди. Давр кандай булмасин тарихчи хис туйгуларга берилмасдан масалани комплекс урганиб хулосалар бермоги лозим.[8]

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

Узбекистон тарихининг Ш.Рашидов рахбарлик килган боскичи халкимиз орасида катта кизикиш уйготувчи ва айни пайтда, ута зиддиятли даврлардан бири. Халк орасида бу даврга нисбатан муносабат ута мураккаб, ёркин ва огир таасуротларга бой. Шу боис Ш.Рашидов даврини урганиш, унга купчиликни каноатлантирадиган объектив бахо бериш жуда мураккаб иш хали тарихчилар, сиёсатшунослар, файласуф олимлардан куп саъй харакат талаб килинади. Айни ана шу даврда И.Муминов фаннинг энг калтис ва нозик сохаси саналмиш ижтимоий гуманитар сохада фаолият курсатди.

,,...Бу давр тарихи - умумий маънода узбек халкининг ХХ аср мустакилликгача булган даври тарихи. Бу тарих - анъанавийлик билан модернизация, миллийлик билан большевикча байналмилаллик, исломий анъаналар билан коммунистик дахрийлик уртасидаги кураш тарихи. Бу кураш адабиёт ва санъатни, фан ва маорифни, миллий онг ва эътикодни, кундалик турмуш ва урф - одатларни, хуллас ижтимоий хаётнинг барча жабхаларини камраб олган ва бутун ХХ аср буйлаб давом этган чинакам кураш эди. Бу курашнинг энг буюк натижаси узбек халкининг узлигини, уз миллий гурурини саклаб колиши, Ватан деган мукаддас тушунчанинг халкимиз онгида чукур илдиз отиши ва албатта, Узбекистоннинг мустакилликка эришиши булди ". [9]

Дархакикат тоталитар тузум шароитида хам миллат такдири учун астойдил куюнган фидоий шахслар куп булган. Айникса, ижтимоий фанлар билан шугулланувчи зиёлилар гарданига бу пайитда огир юк тушган. Коммунистик мафкура бу фанларни уз ,, исканжасига" олиб куйганди. Бу соха олимларига ,,ривожланган социализм" ютукларини таргиб килиш юклатилган. Шу мавзудаги ,,илмий ишлар" рагбатлантирилган.

Кадимий тарихни урганиш аёвсизларча „феодал утмишга сажда килиш" деб кораланган.

УзКП(б) МК бюроси 1950 йил 1 сентябрда „Узбекистон ССР Фанлар академиясининг иши тугрисидаги масалани тинглаб, мазкур иш юзасидан кабул килинган карор"ида Республика Фанлар академиясининг гуманитар фанлар булими ва унинг институтлари ,,уз ишларини ВКП(б) МКнинг масалаларига доир карорига мувофик равишда кайта курмадилар", бу институтларга ,,сиёсий ишончга сазовор булмаган ва буржуа объективизми хамда космополитизм гоясини ташиб юрадиган кишилар жойлашиб олганлар"- деб курсатиб утди. [10]

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

1952 йил 21.22 февралда булиб утган УзКП(б) МКнинг Х Пленуми республикада ижодий ва илмий муассасалардаги ,,миллатчилар", ,,пантуркчилар", космополитларни "фош килиш" буйича жуда катта сафарбарлик эълон килди. Республиканинг биринчи рахбари А.Ниёзов нуткида Туроб Тула, Темур Фаттох (кейинчалик Узбекистон ССР мадхиясининг муаллифлари), Ойбек, Максуд Шайхзодаларнинг ,,буржуа миллатчилик карашларининг намоён булиши"да айбландилар.

Олимлар В.Зохидов ,,жиддий буржуа миллатчиликка огишда", тарихчи А.Бобохужаев пантуркизмни таргиб килишда иктисодчи О.Аминов эса буржуа миллатчилари билан алокада булганликда айбландилар.

Республика биринчи рахбарининг, айникса Узбекистон халклари тарихини ёритиш масаласидаги танкидлари жуда кескин ва шафкатсиз булган. Маърузада таъкидланишича, бир катор муаллифлар ,,Чор Россиясининг Шаркдаги боскинчилик сиёсати окибатларини характерлаб, масаланинг факат бир томонини - чоризм томонидан Узбекистон ва Урта Осиё халкларининг миллий жихатдан жабрланганлигини таъкидлаб курсатганлар, аммо Узбекистоннинг Россияга кушилганлиги (таъкид бизники Т.М) прогрессив ахамиятга эга булган вокеа эканини мутлако коникарсиз ёритганлар. Тарихчи олимлар ,,тарихнинг мана шу актуал масалаларини чукур ёритиб бериш урнига купинча узок давлатлардаги тарих ва маданиятни урганишга берилиб кетмокдалар". (11)

Пленумда ,,Узбекистон халклари тарихи" китобининг иккинчи жилдида Темур давлатининг маданияти ва ахамиятини ошириб курсатилганлиги ,,фош этилди". Бундан ташкари , 1898 йилда Мухаммад Али (Дукчи Эшон) бошчилигидаги кузголон тарихчилар ёзганидек, уз характери билан халк озодлик харакати эмас, балки реакцион феодал - миллатчилик харакати эди, дея коммунистик бахо берилди.

Авж отига минган комфирка тарихчи олимларни каттик танкид килиб, ,,Бизда тарих масалаларида яна бошка мухим камчиликлар хам бор. Узбекистон тарихи совет даври хакида бирорта хам йирик асар ёзилган эмас. ,, Узбекистон халклари тарихи"нинг совет даврига багишланган III жилди ва ,, Узбекистон КП(б) тарихи очерклари" жуда секин ёзилмокда.

Бизнинг тарихчиларимиз ВКП(б)нинг рахбарлик ва йул курсатувчилик ролини, Узбекистонни социалистик негизда узгартиришда буюк рус халки, ВКП(б) Марказий Комитети, улуг йулбошчиларимиз Ленин ва Сталин берган

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

гоят катта ёрдамини хар томонлама курсатиб беришга алохида эътибор килишлари керак" [12] дея олимларга тарихни кандай ёзиш кераклиги хакида махсус ,,курсатма" берилди.

Орадан куп утмай 1952 йил 17 мартда Узбекистон КП(б) МК бюросининг 1950 йил 1 сентябрдаги ,,УзССР Фанлар академиясининг иши тугрисида"ги карорининг коникарсиз бажарилаётгани хакида" карор кабул килинди.

Унда тарихчи А.Бобохужаев, файласуф В.Зохидов, адабиётшунос О.Усмонов, ёзувчи Ойбек, ХЁкубов ва бошкаларга огир айблар куйилди.

Мустабид тузумнинг консираган катагон тегирмони яна шиддат билан айлана бошлайди.

Узбекистондаги илм - фан учун ана шундай огир бир даврда унга етакчилик килиш Хдбиб Абдуллаевга юклатилди. У нихоятда зиёли, миллатпарвар шахс эди. 1958 йилда ХАбдуллаев СССР Фанлар Академиясининг мухбир аъзоси этиб сайланди. 1960 йилда СССР Министрлар Совети кошидаги Фан ва техника сохасида Ленин мукофотлари бериш комитетининг аъзоси, Франция Геология жамияти аъзоси, Буюк Британия Минерология жамияти хакикий аъзоси булди.

Уз даврида у Н.С.Хрушчёвнинг назарига тушганди. Хдбиб Абдуллаев билан узок вакт сухбатлашиб, Бу йигит менга Урта Осиёни кашф этди дея юксак бахо берганди.[13]

Шу йилларда Хабиб Абдуллаевнинг ёнида вице - президент сифатида фаолият юритган Иброхим Муминов у билан хаммаслак, хамфикр сифатида жуда куп савоб ишларни килдилар. Ана шу саъй - харакатнинг натижаси уларок куплаб ёшлар Москва, Ленинград каби шахарлардаги нуфузли институт ва университетларга талаба ва аспирант сифатида юборилган. Кейинрок ана шу ёшлар Фанлар академиясида шу пайтгача хукм суриб келган тургун бир вазиятни узгартириб юборди. Узбек фанининг номи жаранглай бошлади. Шахссизлик гирдобида шахс булиб яшаш нихоятда мушкул.

Узбек халкининг бу буюк икки фарзанди илм - фан учун куп ишлар килиши мумкин эди. Лекин, замона ,,зурлари" Р.Мельников,Зоя (Зухра) Рахимбобоева ва уларнинг бошка, шотирлари ХАбдуллаевни 49 ёшида умрини хазон килди. И.Муминов домла эса качадан -канча армонлари кунглида колиб 66 ёшда хаётдан куз юмишди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Таникли олим, академик Наим Каримов ёзувчи Р.Рауповнинг ХАбдуллаев хакидаги роман - хотира китобига сунги сузида шундай ёзади:

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

,,Шуниси ачинарлики, инсон канчалик юксакка кутарилса, унинг оёгидан тортувчи кимсалар шунчалик куп булади. Бундай кимсалар жамият тараккиётига туганок булиб турган унсурларга эмас, балки узининг улкан мехнати билан, илмий ва ижодий салохияти билан шу жамиятга фойда келтираётган шахсларга карши бирлашадилар. Хдбиб Абдуллаев яшаган замон эса бундай галамисларнинг хатти - харакати учун катта майдон яратибгина колмай, айни пайтда уларни уюштириб ва йуналтириб хам турди".[14]

1953 йил мартидан Сталиннинг улими билан дахшатли бир давр якун топди. Хрушчёв ,,оттепель"и (истилох ёзувчи Илья Эренбург томонидан биринчи истеъмолга киритилган) бошланди.

Н.С.Хрушчёвнинг ,,Шахсга сигиниш ва унинг окибатлари тугрисида"ги маърузаси КПССнинг ХХ съезд"нинг ёпик мажлисида тингланди. Маърузада тарихий адолатни тиклаш, партия сиёсатида шахсга сигиниш окибатларининг зарари хакида батафсил тухталиб утилди. Жамиятда аста - секинлик билан эврилишлар бошланди.

Ана шундай шароитда 1956 йил 10-13 октябрда Тошкентда Республика зиёлиларининг I съезди чакирилади. Мазкур съезд ташаббускорларидан булган Н.Мухитдинов уз хотираларида ёзади. ,, Уша даврда Республика ахолиси 8 миллионга якин кишини ташкил этган. Зиёлиларнинг сони тубандагича булган. Рассомлар уюшмаси 80 аъзо ва 25 аъзоликка номзоддан иборат. Композиторлар уюшмаси 26 аъзога эга эди. Ёзувчилар уюшмаси 100 дан зиёд таникли адиблар, шоирлар, драматургларни уз сафларида бирлаштирганди. Техник зиёлиларнинг ташкил топиши мухим мувоффакиятлардан хисобланарди. Уша йили бизда олий ва урта махсус маълумотга эга булган 125 минг киши ишларди. Шундай килиб, Узбекистон зиёлилари анчагина салмокли армияни ташкил этарди; унинг таркибида 25 минг мухандис ва техник, 10 минг агроном, заотехник, ирригатор, 24 минг шифокор, 60 мингдан зиёд укитувчи ва бир неча минг ижодий зиёли бор эди.

...Съездга 1200 делегат сайланди. Буларнинг сафларида Академиянинг 39 академиги ва мухбир аъзолари (И.Муминов съезднинг президиум аъзоси булган), 89 фан докторлари ва 165 фан номзодлари, 249 мухандис ва техниклар, 274 олий укув юртлари ва маориф ходимлари, 17 ёзувчи, 52 санъат арбоби, 108 шифокор - Узбекистонда яшовчи 20 дан зиёд вакиллари бор эди".[15]

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

Съездда асосий битта масала КПСС ХХ съезди ва Узбекистон зиёлиларининг вазифалари мухокама килинди. 40 дан зиёд киши сузга чикди. Республика зиёлиларига, бутун халкига Мурожаат кабул килинди.

Йигилишда нохак репрессияга учраган курбонлар хакида очик ахборот берилди. Н.Мухитдинов маърузаси буйича Марказкум Бюро аъзолари уртасида ихтилоф келиб чикди. Марказкум иккинчи котиби Р.Е.Мельников окланган шахсларнинг номларини ва оклаш жараёнининг бориши хакидаги жумлаларни умуман учириб ташлашни таклиф килган. Лекин Н.Мухитдинов уз фикрида колган.

Урушдан кейинги йилларда мамлакатда ва Узбекистонда, айникса, адабиёт ва санъат, маданият сохасида хаддан ошишлар булган. Миллатчи, аксилсоветчи сифатида шубха остига олинган йирик олимлар, шоирлар ва ёзувчилардан иборат 60 кишилик руйхат тузилгани, бу руйхатни кандай килиб бекор килинганлиги ва одамларни бухтон - тухматдан куткаришга муваффак булганлиги хакида Н.Мухитдинов кейинчалик хотираларида ёзади.

Давр узгараётган эди. 1952 йил УзКП(б) МКнинг Х Пленумидаги катагонлардан фаркли уларок, зиёлилар съездида хар бир халкнинг тарихи, унинг якин утмиши ва хозирги ахволини бахолашда янгича ёндашиладиган булди. ,, Минг йиллик тарихга, узига хос маданиятга эга умуминсоний кадриятнинг нуфузли кадимий бешикларидан бири булган, дунёга юзлаб мутафаккирлар, олимлар, шоирлар, ёзувчилар, давлат арбоблари, саркардалар ва бошка буюк шахсларни берган Урта Осиё халкларининг (бошка халклар каби) тарихини ёппасига ёмонлаш ва уни менсимасликни катъий даф килиш зарур булиб, энди буларнинг хаммасини кайтадан урганиш, уларнинг тарихдаги муносиб урнини кайтадан тиклаш керак эди, илло миллий ифтихорни тугри тараккий эттириш, энг аввало, ана шунга асосланади".[16]

Юкорида келтириб утган тарихий вокеаларни Иброхим Муминов бевосита иштирокчиси булган.

,,Давр - менинг такдиримда " деган ибора бор. И.Муминов ана шундай огир давр синовларига бардош бериб, илм - фанга халол хизмат килди. ХХ аср узбек фанида узига хос ном ва из колдирди.

Республикада фалсафа фанининг укитилиши хамда бу сохада илмий-тадкикотларнинг янги даври Иброхим Муминовдан бошланганини бугун купчилик эътироф этади, албатта.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

,, У киши дея ёзади профессор О.Файзуллаев, совет мафкураси хукмрон булган замонда миллий ифтихоримизни илмий равишда жахон микёсига кутаришни Узбекистон Фанлар академияси вице - президенти сифатида узининг асосий илмий ташкилотчилик вазифаси деб билди. Барча ижтимоий фанлар сохасида бу вазифани бажариш хар бир олим учун хам карз, хам фарз деб биларди. Бу ишлар осон кучмади, албатта. К&лгис иш ёмон натижаларга олиб бормаслиги учун устоз усталик билан, байналминалликни ривожлантириш учун, аввало, миллийликни бойитиш зарур, деган услубда иш олиб бордилар. У кишининг шогирдлари булган бизлар бу йулнинг нихоятда окилона эканлигини тушунар эдик ". [17]

Азим тогларнинг викори узокдан яхширок куринади, деганларидек И.Муминов домла яшаган даврдан канчалик узоклашмайлик улар колдирган мерос шунчайин улугворлик касб этиб бораверади. Домла умр мазмунини эл-юртга халол хизмат килишда деб билгани шубхасиз.

Умр узок яшаш билан эмас, балки мазмунли яшаш билан улчанади, абадиятга мухрланади.

Домла киска умри давомида миллат учун куп ишлар килишга улгурди.

1957 йилда унинг ташаббуси билан Тарих ва археология институтидаги Фалсафа ва хукук шуъбаси асосида Узбекистон Фанлар академияси хузурида фалсафа ва хукук булими очилади. 1958 йилда Узбекистон ФА хузуридаги Фалсафа ва хукук булими асосида Фалсафа ва хукук институти очилади. Бу институтнинг очилиши ва илмий йуналишни белгилашда унинг биринчи рахбари Иброхим Муминовнинг роли нихоятда катта булади.

1959 йилда „Узбекистонда прогрессив ижтимоий - фалсафий фикрлар тарихига доир материаллар" узбек тилида нашр этилади. Китобда Ибн Сино, Беруний, Умар Хдйём, Улугбек, Бедил каби мутафаккирлар асарларидан намуналар берилган.

Иброхим Муминов йирик олим сифатида Урта Осиё халклари тарихини сохталаштиришларга, бепсанд карашларга муросасиз кураш олиб борди. У бир илмий маколасида шундай ёзади: "...халкларимизнинг жахон маданиятини юксалтиришдаги улуг ролларини Гарб буржуа тарихчилари ва философлари инкор этиб, ёлгон ва уйдирма фикрлар ёйиб келмокдалар... Империализмнинг ёлланган карчолонлари "олимлик" никоби остида "назария" уйлаб чикиб, узбек, тожик, киргиз ва туркман халкларининг хатто мавжудлигини рад этган, уларни "колок кабилалар" деб эълон килган эдилар. Шу билан империализмнинг разил

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

малайлари бу халкларнинг тарихдаги катта ролини рад килишга уринган эдилар; холбуки халкларимиз инсоният учун жахонга номи кетган Форобий, Беруний, Ибн Сино, Улугбек, Навоий, Махтуикули сингари буюк сиймоларни етиштириб берган, ажойиб иншоотлар курган, сунъий сугориш асосидаги дехкончиликни, нафис хунармандчиликни хар тарафлама устирган кобилиятли халклардан эканлиги маълумдир.

ХУЛОСА

И.Муминов феноменининг энг мухим нукталаридан бири шубхасиз миллий тарихий меросга мухаббат ва уни бор буйи билан тиклаш булди. 1958 -1968 йилларда И.Муминовнинг бевосита рахбарлиги остида ва фаол иштирокида Абу Али Ибн Синонинг беш жилдлик ,,Тиб конунлари" китоби, Абу Райхон Берунийнинг ,, Кадимги халклардан колган ёдгорликлар", ,,Хиндистон" ва ,,Геодезия " асарлари, Хоразмий, Фаробий, Наршахий, Байхакий, Махмуд Кошгарий, Алишер Навоий каби мутафаккирларнинг асарлари чоп этилди.

1958 йилда Узбекистон ФА нашриёти И.Муминов, В.Зохидов, М.Хайруллаев, ХРасулов, А.Ортиков, Ж.Бобоев томонидан ёзилган узбек тилидаги биринчи фалсафа дарслигини босмадан чикарди.

Фан инсон рухини юксалтирадиган улуг йулдир. Домла И.Муминов узининг хаётидаги барча ютукларини, ташвишларини фандан айро билмас эди.

,,Синфий курашга асосланган жамиятида ,,холис " ижтимоий фан булиши мумкин эмас ". [18] Тарих фани партиявий булган ва шундай булиб колади -дея ,,дохий " Ленин ,,сабок " берган.

Марксча - ленинча методология бутун ижтимоий фанларни уз исканжасига олган бир шароитда И.Муминов тахрири остида ва иштирокида тарих ва адабиётшуносликка оид бир катор ишлар чоп этилди. Узбекистон тарихи буйича турт жилдли китоб, бир жилдли комусий нашр, икки жилдли „Самарканд тарихи " шулар жумласидандир.

Бу китоблар уша огир мафкуравий шароитда ёзилганига карамай, уз илмийлиги, фактик материалларга бойлиги билан хозирга кадар уз ахамиятини йукотмаган.

Фалсафа фанининг жамият хаётидаги урни бекиёс. Таассуфки, „совет -рус фалсафаси, фалсафий фикр йуналиши на факат Гарб ва Шарк фалсафасини бир - бирига карама - карши куйиш, балки барча фалсафий окимлар,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

мактабларни марксча -ленинча деб аталган фалсафага карама - карши куйиш билан тавсифланадики, бундай методология амалда фалсафий фикрлар тургунлигини баркарор килиб куйди ва асосан бир андоза доирасида (стандарт) файласуфлар авлодини тарбиялаб вояга етказди. Уша фалсафа большевистик мафкура дастёрига айланиб, узига хос мутаассиблик дини сифатида намоён булди. Бундай фалсафа намоёндаларининг купчилиги узлари буни хохламаган холда нафакат фалсафа фанида, шу билан бирга ижтимоий ва гуманитар фанларда акидапараст - харфхурлар ва фундаменталистлар сифатида майдонга чикдилар. Улар фалсафага компаративистлар (киёсловчилар) нинг уз вактида огохлантиришларига кулок солмадилар , ,,буржуа мафкурачилари " деб уларга тавкилаънат тошларини отишдан нарига ута олмадилар. Натижада илмийликдан узоклашиб, чинакам совет мафкураси югурдакларига айланиб колдилар.[19]

Шундай шароитда И.Муминов мавзуни мозийдан танлаб, кухна Шарк ижтимоий фалсафий фикрлар тарихини урганишга бел боглайди. Узидаги куп саволларга утмиш мутафаккир файласуфлар асарларидан жавоб излайди.

И.Муминов ,,Замон сенга бокмаса, сен замонга бок " деган узбек ота сузига амал килиб, миллий ифтихорларни урганишдек калтис иш ёмон натижаларга олиб бормаслиги учун усталик билан, дипломатик услубда иш олиб бордилар.

Домла Узбекистон, Урта Осиёда яшаб ижод килган олимларимиз меросини кенгрок урганиш максадида Самарканд, Душанбе, Москвада махсус илмий конференциялар ташкил этдилар.

Машхур донишмандлардан бири ,,Кишининг калби унинг килган ишларида акс этади " дея ёзган эди. Дархакикат, академик И.Муминов бир умр халк манфаати учун захмат чекди. Ундан катта бир илмий мактаб мерос колди. Академик Иброхим Муминов илмий меросида холислик, мантикийлик, толерантлик яккол кузга ташланади. "Айрим халклар эмас, бир халкни бошка халклардан имтиёзий устунлиги, истиснолиги эмас, балки барча халкларнинг тенг хукуклили, баробарлиги, тарихий шарт- шароити кузда тутилиши лозим. Гарб ва Шарк халкларининг хамжихатлиги, хамкорлиги, узаро таъсири алохида курсатилиб, уларни бир- бирига карама-карши куяётганлар кораланиши даркор. Х,ар бир халкнинг жахон маданияти ва философиясини яратишдаги узига хос хизматини такдирлаш, хар бир халк бошка халклар билан хамжихат, хамкор, хамтаъсир, хамнафасликдагина уз миллий маданияти, философик нуктаи

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

назарини вужудга келтириши ва тараккий эттиришга муяссар булиши зарур".[20] Домла Иброхим Муминовнинг мазкур фикрлари бугунги кунимиз учун хам васият янглиг жаранглайди.

REFERENCES

1. Лихачев Дмитрий. Избранные труды по русской и мировой культуре. Санк -Петербург, 2006.ст 370;

2. Хасанов Б. Национальная интеллегенция Узбекистана и исторические процессы 1917 - начала 50 годов Т,2000. Ст 170;

3. Гуломова М.Узбек зиёлиларининг камолоти. Т,1992;

4. Валиев А. Формирование и развития советский интеллегенции в Средней Азии.Т,1965;

5. Акилов К, Гулямова М. Советская интеллегенция Узбекистана в 2-х т,Т,1978;

6. Наука в Узбекистане в 2 х т, Т,Фан, 1974 т2.Общественные науки.

7. Кормилицын А. Очерки истории интеллегенции и процветительства Узбекистана с древнейших времен,Т.2003

8. Эркин Вохидов. Изтироб Тошкент,,Узбекистон " 1992, 80-81 бет. З.Жорж Оруэлл 1984, Т.2020

9. Шахноза Мадаева. Идентлик антропологияси . Тошкент„NOSШR", 2015. 145 бет.

10.The modern uzbeks. Edward A Allworth/ ( Эдворд Оллвортнинг ,,Замонавий узбеклар " китоби: ,,Эски ва янги замонавийлик (2-кисм). Инглиз тилидан Зайнаб Мухаммад Дуст таржимаси. Вестминстер университетининг халкаро муносабатлар буйича магистри, мустакил тахлилчи, Лондон, Буюк Британия, 2019./www.uzanalitics.com.

11.Наим Каримов.,,Катта киргин"нинг келиб чикиш сабаблари ва омиллари. Тошкент ,,Фан"2013, 67 бет

12.Нуритдин Мухитдинов Кремелда утган йилларим I китоб Тошкент „Узбекистон" 1995

13.Д.А.Алимова . История как история, история как наука .Т, ,,Узбекистан"2008. Т 1, стр 94.

14.Шухрат Эргашев. Эрк истар кунгил.Т, „Узбекистон" 2017, 6 бет

15.Узбекистон совет мустамлакачилига даврида.,Т, Шарк,2000, 513 бет

16. ,,Кизил Узбекистон". 1952, 24 февраль.

17. ,,Кизил Узбекистон". 1952, 24 февраль.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1214-1229

18. Нуритдин Мухитдинов Кремелда утган йилларим I китоб Тошкент ,,Узбекистон" 1995, 265 бет

19. Р.Раупов. Устун . Т, Фан ва технология нариёти, 2005, 235 бет.

20. Нуритдин Мухитдинов Кремелда утган йилларим I китоб Тошкент ,,Узбекистон" 1995, 267 бет

21. Нуритдин Мухитдинов Кремелда утган йилларим I китоб Тошкент ,,Узбекистон" 1995, 275 бет

22. Омонулла Файзуллаев . "Эл ардоклаган олим", Узбекистон овози газетаси.2003 , 23 октабр

23. В.И.Ленин Тула асарлар туплами .23 том 45 бет.

24.Иброхим Каримов . Маънавият, фалсафа ва хаёт.,,т, ,,Фан"2007,187 бет.

25. Ш.И.Хаитов"Узбекистон фалсафа тарихи".Тошкент "N0SHIR"2011, 438-439бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.