Научная статья на тему 'ИСЛОМ ФАЛСАФАСИДА ИЛМИЙ ВА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ФАОЛИЯТ МЕЗОНЛАРИНИНГ ФЕНОМЕНОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ'

ИСЛОМ ФАЛСАФАСИДА ИЛМИЙ ВА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ФАОЛИЯТ МЕЗОНЛАРИНИНГ ФЕНОМЕНОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

624
63
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ислом фалсфаси / илоҳиѐт / калом / илмий-интеллектуал савия / христиан цивилизацияси / ислом маданияти / уйғониш даври

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Илёсжон Сиддиков

Мақолада ислом фалсафасида илмий ва интеллектуал фаолият мезонларининг феноменологик аспектлари очиб берилган. Ўрта асрларда мусулмон халқлари тафаккурининг ривожланиши аввало икки асосий йўналишда: диний илмлар (улум нақлийа) ва дунѐвий илмларнинг (улум ақлийа) шаклланишига оид фикрлар юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИСЛОМ ФАЛСАФАСИДА ИЛМИЙ ВА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ФАОЛИЯТ МЕЗОНЛАРИНИНГ ФЕНОМЕНОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

ИСЛОМ ФАЛСАФАСИДА ИЛМИЙ ВА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ФАОЛИЯТ МЕЗОНЛАРИНИНГ ФЕНОМЕНОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ

Илёсжон Сиддиков

Фаргона давлат университети катта укитувчиси (PhD) alfargoniy.uz@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Маколада ислом фалсафасида илмий ва интеллектуал фаолият мезонларининг феноменологик аспектлари очиб берилган. Урта асрларда мусулмон халклари тафаккурининг ривожланиши аввало икки асосий йуналишда: диний илмлар (улум наклийа) ва дунёвий илмларнинг (улум аклийа) шаклланишига оид фикрлар юритилган.

Калит сузлар: ислом фалсфаси, илохиёт, калом, илмий-интеллектуал савия, христиан цивилизацияси, ислом маданияти, уйгониш даври

КИРИШ

Бугунги кунда Узбекистонда ислом таълимотларини шаклланиш ва ривожланиш жараёнларини тадкик этиш, ислом динининг тинч-осойишта хаётга, бошка халкларга хурмат, мехр-окибат курсатиб яшашга даъват этадиган асл инсонпарварлик мохиятини хар томонлама урганиш ва таргиб этишга катта ахамият берилмокда. Чунки "дунёдаги айрим кучлар исломга карши кайфиятни кучайтирган холда, ислом динини терроризм мафкураси билан боглашга уринаётганини минг афсус билан кайд этишга тугри келади. Бу омил ислом оламини янада жипслашишга чорлаётганлиги" хам унинг мазмун-мохиятини, фалсафий асосини чукуррок урганишни талаб этади. Ислом фалсафасини концептуал асосларини чукур урганиш, фалсафий мохиятини теран тахлил килиш турли адашишлар, карама-каршиликлар ва тушунмовчиликларни олдини олишга хизмат килади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДЛОГИЯ

Урта асрлар ислом таълимотлари, фани ва илмий-интеллектуал фаолияти ривожини урганган айрим хорижий ва махаллий тадкикотчиларнинг асарлари бизнинг тадкикот ишимиз учун назарий-методологик асос вазифасини утайди. Уларни куйидагича таснифлаш мумкин.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

Гарб шаркшунослари томонидан ёзилган асарлар, рисолалалр ва бошка илмий ишлар:

Машхур америкалик шаркшунос Жорж Сартоннинг "Фан тарихига кириш"[1] номли фундаментал тадкикоти киматли маълумотларни узида мужассам этгани барча мутахассисларга маълум. Асарда урта аср фани ривожига уз хиссасини кушган купгина олимлар ва таржимонлар ижодида кенг урин берилган.

Макс Мейерхофнинг "Фан ва табобат"[2] номли маколасида урта аср Шарк халклари фани ва табобати хакида чукур мулохазалар юритилди. Шунингдек, эронлик Саййид Насрнинг "Мусулмон фани ва цивилизацияси" китобида хам мусулмон халклари маданий тараккиётининг мухим жихатларига тухталиб утилади. Бошка бир инглиз олими Дональд Хилл IX аср пойтахт -Багдодда фан ва техникада юз берган мухим жараёнларни тахлил килса[3], италиялик шаркшунос Карло Наллино узининг урта аср фалаккиёт илми тарихига багишлаб Кохира университетида укиган маърузаларида [4]"Байт ал-хикма" ва унда фаолият олиб борган астрономларни эслаб утади . Бу оркали хам урта асрлар ислом маданияти, илми ва интеллектуал фаолиятининг ривожланиш анъаналарини урганиш мумкин.

Сунги йилларада яратилган "Аббосийлар давридаги араб адабиёти, дини, таълими ва фанининг Кембриж тарихи"[5] ва айникса, "Араб фанлари тарихи буйича энциклопедия"[6] китобларини мухим тадкикотлар сирасига киритиш мумкин. Уларда Шарк халклари ижтимоий хаётининг барча сохалари, хусусан, Аббосийлар давридаги фан ва маданият тарихига оид энг мухим масалалар уз ечимини топган.

Машхур шаркшунос Адам Мец узининг "Мусулмон ренессанси"[7] асари IX-X асрларда мусулмон Шаркида юз берган маданий ривожланишнинг тарихига багишланган. Бу асар IX-X асрлардаги Шарк фани ва маданиятини ёритувчи ноёб комус хисобланади. Унда ижтимоий хаётнинг барча сохалари: бошкарув, молия, конунлар, соликлар, шахар хаёти, сарой ва у ердаги аъёнлар, хунармандчилик, савдо-сотик каби масалалар билан бир каторда илмий ва маданий хаёт, дин, уламолар, адиблар, шеърият, наср, филология ва бошка мавзулар изчил ёритилган. Асарда муаллиф кузлаган асосий гоя - IX-X асрларнинг мусулмон Шаркидаги уйгониш даври эканини курсатишга интилиш дейиш мумкин; шунинг учун хам у уз асарини "Мусулмон ренессанси" деб атайди. Муаллифнинг таъкидлашича, Европадаги ренессанс хамда мусулмон мамлакатларидаги юксалишнинг умумий илдизи, юнон фани ютукларининг

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

кайта тикланиши булган. Адам Мецнинг китоби Шарк халклари ижтимоий хаётининг деярли барча кирраларини тарихий манбалар асосида ёритиб берувчи мухим фундаментал тадкикот хисобланади.

Ислом таълимотларини Шарк мамлакатларини узида урганилишига доир асарлар, рисолалар ва бошка изланишлар:

Ислом фалсафаси, илмий фаолиятига оид араб тилидаги изланишлар орасида Журжи Зайдоннинг "Ислом цивилизацияси тарихи", Хдсан Иброхим Хдсаннинг турт жилддан иборат "Исломнинг сиёсий, диний., мадний ва ижтимоий тарихи", Саид ад-Диюжийнинг "Байт ал-хикма", Ахмад фарид ар-Рифаъийнинг "Ал-Маъмун даври", Саид аш-Шаххат Заглулнинг "Сурёнийлар ва мусулмон маданияти", Кддрий Хдфиз туканинг "Риёзиёт ва фалаккиётга доир араб илмий мероси", Абд ал-Мунъим Можиднинг "Мусулмон цивилизациясининг урта асрлардаги тарихи", Мухаммад Абд ар-Рахмон Мархабанинг "Араб фани тарихи буйича туплам" ва Х,идр Ахмад Атоуллохнинг "Аббосийлар даврида "Байт ал-хикма"" китобларини алохида таъкидлаш лозим.

Юкорида келтирилган охирги асар "Байт ал-хикма"га багишланган тадкикотларнинг энг сунгиси ва салмоклиси хисобланади. Бунда муаллиф "Байт ал-хикма" хакида мухим маълумотларни жамлашга муяссар булагн. Шу билан бирга, асарда бир катор англашилмовчиликлар хам мавжуд: биринчи навбатда муаллифнинг "Байт ал-хикма"га бир мунча бурттириб бахо бергани, хусусан, унинг фаолият даврини бир далилсиз мугиллар истелосига кадар узайтирганини айтиб утиш зарур. Натижада Абу Райхон Беруний сингари бу марказга алокадор булмаган олимларга, у ерда ижод этган алломалар руйхатидан жой ажратилганлигини курамиз. Айни вактда бу мактабга узвий боглик булган Ахмад ал-Фаргоний эса руйхатдан тушиб колган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Урта асрлар ислом фалсафининг ривожида Багдодда фаолият юритган "Байт ал-хикма" фаолияти мухим урин тутган ва у ерда уша даврининг ривожланган илмлари, жумладан, фалсафа, табобат, риёзиёт, фалаккиёт, диний илмлар ва адабиёт билан шугулланиш ва асарларни таржима килиш учун кенг имкониятлар яратилган. У ерда жамланган китобларни араб тилига таржима килиш марказига айланади. Натижада бу ерда уз даврининг етук олимлари ва таржимонлари тупланади ва илмий фаолият билан шугулланади. Шу боис ушбу даргохнинг ислом оламидаги, араб-мусулмон илмий-интеллектуал ривожланишиги урни бекиёс хисобланади. Уша даврда бу масканда юнон

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

тилидаги, хинд ва форс тилидаги ноёб асарлар жамланиши билан бирга улар араб тилига таржима килиш ва муомалага киритиш йулга куйилганлиги билан хам ахамиятлидир. Шунингдек, машхур олим ва мутафаккирларнинг мазкур даргохга тупланиши ва илмий фаолият билан шугулланиши учун моддий ва маънавий рагбатлантирилиши, узаро илмий бахс-мунозара мухитини шаклланиши хам ислом фалсфасининг юксак даражада ривожланишига таъсир курсатади. Халифалар Ал-Мансур, Х,орун ар-Рашид, Ал-Маъмунлар илм-фан хомийлари сифатида кадимий кулёзмалар ва йирик мутафаккир-олимларни саройига жалб килган ва бу жараённи йиллар давомида куллаб-кувватлаб келган. Натижада Багдодда илмий-интеллектуал фаолият юритиш учун катта имкониятлар юзага келади. Шунингдек, Ал-Мансур даврида узга юртдаги олимлар Багдодга жалб килишга хам алохида эътибор картаилган. Унинг саройида Эрондан таклиф этилган турли соха вакиллари, табиблар, кимёгарлар, мухандислар ва географлар фаолият юритгган ва ислом диёрида илм-фан, илмий-интеллектуал фаолиятнинг ривожланишига хисса кушганлар. Таъкидлаш жоизки, таржималарни аник ва сифатли амалга ошириш учун дунёнинг бир канча давлатларидан хорижий тилларни мукаммал биладиган юкори малакали таржимонлар саройга таклиф килинади. Хукмдорлар таржимон ва уламоларнинг мехнатлари эвазига катта микдорда маош тулаганлар. Мисол учун, Ал-Маъмун хафтанинг хар сешанба куни энг яхши илмий ва адабий асар учун махсус мукофотлар инъом этган . Бунинг натижасида илм-фан, ижод билан шугулланиш энг даромадли ва мухтарам касбга айланади.

Юнон, хинд ва форс халкларининг илмий мероси ва фалсафсининг таржимачилик фаолиятини ривожланиши ортидан ислом диёрига кириб келгани ва бу ислом мутафаккирлари карашларига кучли таъсир курсатганлигини, илмий-интеллектуал фаолиятнинг мавзуси, методологиясини узгартириб юборганлигини куришимиз мумкин булади. Зеро, "ислом байроги остида ривожланган маданиятда юнон элементи билан бир каторда Эрон-Мовароуннахр элементи хам кучлилиги шубхасиздир. Хдтто купинча бу маданият "форс-ислом" уюшмаси сифатида кабул килинади. X аср бошларидан эса форс тили ислом мамлакатларида бадиий адабиёт, айникса, шеърият тилига айланади, унинг элементлари араб тилига хам кушилади". Бунга мисол тарикасида Мухаммад Закариё Розийнинг карашларини келтириш мумкин. У инсон ва жахон тугрисидаги уз фалсафий таълимотида дунё беш азалий ибтидодан ташкил топганлиги ва жисмларнинг атомлардан (булинмас

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

заррачалар) иборат эканлиги, рухларнинг кучиб юриши, яъни таносух акидаси хакида мулохаза юритадики, уни хинд фалсафасининг таъсирида шаклланган, деб хисоблаш мумкин. Жисмларнинг атомдан ташкил топганлиги хакидаги акида Розийдан ташкари, мусулмон мутакаллимлари уртасида хам ёйилган эди. Бу Арасту фалсафасига карама-карши куйилган санавият (дуализм) акидаси булиб, унга биноан жавхар (субстанция) ва ораз (акциденция) икки мустакил ибтидо сифатида талкин килинади. Санавият тез орада имон шартларидан бири сифатида майдонга чикди. Мусулмон мутакаллимлари факат бир истисно билангина модда, макон ва замон хакидаги атом назариясини кабул килдилар ва унинг асосида мустахкам калом коидасини ишлаб чикдиларки, унда мутлак хокимиятга эга булган ягона зот худо эди. Аммо акциденцияни мусулмон мутакаллимлари мавжудотлардан алохида олиб карадилар ва уни атом иплари сифатида таъриф этдилар. Улар тушунчасидаги ароз Ашъария таълимотидаги каби уз зотига кура, бокий равишда колишга кодир эмас эди.

Арабларнинг Эрон ва Х,инд маданияти билан танишуви VIII асрдаёк бошланиб, табобат ва сиёсат ва фалсафа фанларида уз аксини топган эди. Араб тилига таржима килинган биринчи китоблар орасида хинд олими Брахамагуптанинг астрономияга оид "Синхенто" (Синхед) асари мавжуд булиб, исломда астрономия илмини ривожига мухим хисса кушди. Аббосий халифалар булган Мансур ва Х,орун хукмронлиги даврида уларнинг ажамлик вазири Яхъё Бармакий ташаббуси билан бир канча бошка китоблар хам хинд тилидан арабчага угирилди.

Х,инд тафаккурининг арабларга таъсири хакида гап кетганда, Брахма фиркасини ва уни пайгамбарлик ва вахийга эхтиёжи йуклигини таъкидлайдилар. Мусулмончилик акидаларидан рационализм окими фиркасида хам шундай фикр мавжудки, акл осмоний кучлар ёрдамига мухтож булмаганлиги сабабли, вахийга хам унчалик зарурият сезмайди. Демак, ислом фалсафсида хам бугунги карашларга, ислом акидаларига илмига зид фикр ва карашлар хам мавжуд булган. Энг ахамиятлиси, бу даврда турли динлар, эътикодлар, карашлар, таълимотлар, йуналишлар эркин, бир-бири билан низолашмай, багрикенгликда яшаган, бир-бирининг илмини, фикр билдириш хукукини хурмат кила олган. Умуман олганда, жамиятда толерантлик ва токатли булиш юксак даражада ривожланган.

Х асрда мусулмон оламида шундай олимлар мавжуд эдиларки, илохиёт ва фалсафада Якин Шарк ва Марказий Осиё халкларининг илгариги меросини юнонлилар ва арабларникидан кам эмаслигини таъкидлар эдилар. Ана шундай

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

фикрлар баён этилган мухим мажмуа - "Жовидоне хирад" ("Абадий акл-заковат") номли китоб булиб, эронлик файласуф Мискавейхга тааллуклидир. Назарий тафаккурда эронликлар таъсири монийлик акидасида купрок намоён булган. Бу акида хакидаги бахслар, мулхид (динсиз) ва зиндик (эътикоди заиф), деб аталган айбловчи тушунчалар, монийликка карши каратилган эди. Натижада бахсли мавзуларда куплаб илохиётга ва фалсафага доир асарлар яратилди. Бу бахсларда тавхид акидаси сайкал топди.

Урта асрларда мусулмон халклари тафаккурининг ривожланиши аввало икки асосий йуналишда: диний илмлар (улум наклийа) ва дунёвий илмларнинг (улум аклийа) шаклланишида уз аксини топади. Машхур шаркшунос Ф.Роузентал урта асрлар мусулмон Шарки маданиятини "билим тантанаси" деб бахолайди. Бу бахо хакикатга якин, чунки ислом дини таркалган даврни исломдан аввалги, яъни жохиллия даври (араб. - билимсизлик холати, жахолат; бу ерда билимсизлик - ислом динидан бехабар маъносида) билан киёслашнинг узидаёк, ислом оркали мусулмонлар янги турдаги билимларга эга булганлари яккол кузга ташланади. Бу билимлар аввало илохиёт, каломда куйилган муаммоларни хал этилишида уз ифодасини топган. Фалсафий, хукукий ва билимнинг бошка сохалари илохий масалаларнинг хал этилиши жараёнида шаклланиб мустакил фанларга айланиб боради. Шу билан бирга билимнинг ривожланиш жараёнида, хозирги тил билан айтганда, методология, эпистемологиялар, яъни турли илмий усулларнинг ишлаб чикилиши хам ривожланди. Масалан, илм ат-тафсирда хам, мажозий-рамзий талкинларда хам аклга асосланган далиллар келтириш кабул килинган.

Арабларнинг ягона дин остида бирлашиб, уз ярим оролларидан ташкарига исломни ёйиш учун юриш бошлаганларида улар биринчи булиб Сурия ва Ирок худудларида кулга киритган нарсалардан энг мухими кадимги Сурия тилида сузлашувчи христиан ахолиси эди. Ана шу худудларда турли христианлик мазхаблари узларида Искандариядаги кадимги юнон таълимотини мужассамлаштирган эдилар. Уларнинг карашларини расмий христиан черковининг кудратли бошка йуналишлари бидъатда айблар эдилар. Ушбу аклиятни ташкил этган христиан мазхаблари ислом хокимиятининг хомийлигидан бахраманд булиб, улар яшайдиган худудлар уз-узини бошкарадиган ислом васийлигидаги жамоалар хисобланди. ^адимги христиан мазхабларидан табиблар, риёзидонлар (математиклар) ва астрономлар етишиб чикди. Табобат илм-фан ва илохиёт орасида богловчилик макомида турар эди. Негаки, кадимги христиан илохиётчилари инсон жисмини хам, рухини хам

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

даволашга тайёрланар эдилар. Искандарияда ижод килган буюк олим Гален тавсиясига кура, мантик фани табиблар тайёрлаш укув дастурининг мухим кисми хисобланар эди. Зеро, Расмий ислом, Куръон, хадислар илмини, унга интилишни таргиб этиш билан бир каторда дунёвий, хакикий илмни ривожлантириш, уни эгаллашни хам манъ этмайди. Америкалик шаркшунос олим Ф.Роузентал "Билим тантанаси" рисоласида шундай дейди: "Улар расмий илмни рад этмайдилар... аммо унга альтернатив булган илм аввалгисидан мохияти кам эмаслигини исботлашни истайдилар. Бу давр илм-фан даври эди... Куръондан бошлаб то шеъриятгача хаммаси махсус илмий фанлар методикаси билан сугорилган эди". Демак, илмий мушохадакорлик ва гоялар, карашлар ва таълимотлар кураши ислом фалсафсининг ривожлантирувчи куч булди.

Араблар томонидан босиб олинган христиан динига эътикод килувчи халкларда илмий-интеллектуал савия, салохият анча юкори булган. Турли тилларни, маданиятларнинг меросини узлаштиришган ва бу анъанани христиан мактаблари ворисийлик асосида келажак авлодга етказиш масъулиятини зиммаларига олган эди. Христиан укув юртлари уз укув режаларини икки кисмга булиб, уч соханинг биридан жиддий фаолиятга тайёрлайдиган оддий дастур тузган эдилар: астрономия, табобат ва илохиёт. Риёзиёт билан бир каторда мантик укув дастуридаги асосий мавзу хисобланиб, турли фан сохаларини бир-бирига боглашда мухим урин тутар эди. Кадимги Сурия файласуфлари мантик, риёзиёт, физика ва илохиёт буйича зур салохиятга эга эдилар. Ана шундай хар томонламалик натижасида Сурия ва Ирокдаги сурияли христианлар томонидан Арастунинг мантикка доир асарлари таржима килиниб, урганилар ва тахлил килинар эди. Арасту мантигининг кадимги Сурия тилидаги таржималари хакида куплаб маълумотлар мавжуд. Мантик табиблар тайёрлашда асосий урин тутишда давом этди ва шу сабабли IX-XII асрлар давомида араб тили жорий булган мамлакатларда мантик фани тараккий этди. Бундай табобат-фалсафий анъанага Абу Бакр Мухаммад Закариё Розий ва Ибн Синогина эмас, хатто XII асрда Испанияда ижод килган Маймонид хам дучор булиб, йигитлик чогида табобат машгулотларига тайёрланиш жараёнида мантик буйича хам узининг ягона асарини яратди.

Юнон мантигини арабларга утказишда катта воситачилик хизматини христиан мазхаби рухонийлари бажардилар. Уларнинг Багдоддаги укув юрти юнон мантиги матнларини арабчага таржима килувчилар биринчи авлодининг бешиги булди. Х,орун ар-Рашид ва унинг вазири Жаъфар ибн Бармакийнинг табиби булган Жибрил ибн Бактишу бу ерда тахсил олган, кейинчалик ушбу

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

укув юртининг бошлиги ва касалхонанинг бошкарувчиси булган эди . Демак, араб мантик илмининг ривожланишида хам христиан таржимачилик мактаби ва бу мактаб томонидан таржима килинган юнон мантик илми китоблари мухим роль уйнаган.

Уммавийлар даврида "ажнабий фанлар" деярли куллаб-кувватланмади, аммо Аббосийларнинг хокимиятга келиши билан хамма нарса узгарди. Аббосийлар сулоласининг иккинчи халифаси булган Ал-Мансур астрономияга жуда кизикканлиги сабабли, бу сохадаги юнонча асарларни урганишни куллаб-кувватлади. У 765 йили ошкозони касал булганлиги муносабати билан юнонлар табобатига хам алохида эътибор каратади. Аббосийлардан булган бешинчи халифа Хорун ар-Рашид бундай тадкикотларни куллаб-кувватлашда давом этди. Бу мантик илми тараккиёти учун жуда мухим эди. Ушбу сулоладан чиккан еттинчи халифа Ал-Маъмун юнонлар таълимотини узига хос зур ташаббус билан куллаб-кувватлар экан, айникса, юнон фалсафасига алохида рагбат курсатди. У машхур таржимон Хунайн ибн Исхокка таржима килган китоблари огирлигида олтин билан хак тулади. Маъмун томонидан ташкил этилган Байт ал-хикма узига хос илмий-текшириш институти булиб, юнон фани ва фалсафасига доир хужжатларни таржима килишга ихтисослашган эди. Биринчи булиб бу муассаса бошида насоро олими Яхъё ибн Масовай турган эдики, унинг ихтисоси табобатга доир асарларни таржима килиш эди. Хунайннинг угли Исхок ибн Хунайн уз отасининг ишларини давом эттирди.

Аслзода араб уругидан ва кудратли доираларда алокаси булган Якуб ибн Исхок ал-Киндий узини юнонча асарлар таржималарининг хомийси сифатида намоён килди. Уларни урганишда у фаол иштирок этиб, мантикка доир бир неча рисолалар ёзди. У Маъмун томонидан куллаб-кувватланиб, фалсафага доир асарларни юнончадан араб тилиги таржима килинишига эришди.

Аббосийлар хукмронлигининг биринчи асри давомида астрономия ва айникса табобат Багдоднинг ислом дунёсига куйилган биринчи кадамлари булиб, улар оркали юнон фани ва фалсафаси узининг голибона юришини бошлади. Бундай шароитда шаркий христиан олимлари томонидан такдим этилган мантик, бошка барча араб илмлари орасида марказий уринга куйилди. Юнон мантиги араб тилига Арастунинг "Органон" ига кирган биринчи китоблар таржимаси билан кириб келди. Байт ал-хикманинг биринчи даври охирида мантикка доир етти китобдан олтитасининг арабча таржимаси мавжуд эди. Арастунинг "Риторика" ("Илми балогат") асари хам араб тилига таржима килинган эди. Теодор араб тилига "Биринчи Аналитика"ни таржима килди.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

Унинг таржимаси Хунайн ибн Исхок томонидан текширилиб, шу холатда умум томонидан эътироф этилди. "Топика"нинг хам таржимаси мавжуд булиб, унинг таржимони Тимотеус сифатида берилган. Абдал Масих ибн Абдулла ибн Наим тахминан 830 йилда "Софистика"ни кадимги юнон тилидан араб тилига таржима ;илган .

Юкорида айтилган таржимонлар купинча кадимги Сурия тилидан арабчага сузма-суз таржима килар эдиларки, бундай усулни Хунайн ибн Исхок хакли равишда танкид килиб, уни бошкача, мазмунга эътибор берадиган усул билан алмаштирди. У юнон фалсафий матнларини арабча таржимасини тубдан узгартирди ва куйидаги янгиликларни киритди:

- юнон матнларининг тушунишга мувофикларини тугридан-тугри арабчага таржима килиш ёки уларнинг кадимги сурия тилига килинган таржималарини солиштирилгандан кейин, улар юзасидан янги арабча таржимага кул уриш;

- ишончли матнга эга булиш учун турли кулёзмаларни таккослаб куриш;

сузма-суз эмас, балки катта ифодалар мазмунига кура, матнларни

таржима килиш.

Энг яхши юнонча мантикка доир матнлар араблар тушунчасига етиб келганлиги ва бунинг натижасида юнон фани ва фалсафасига кизикиш ёйилганлиги туфайли Арасту мантигининг араб тилидаги равнаки бошланди. Бунда шархлар ва мустакил тадкикотлар мухим урин тутди. Бундай ишларни Абу Исхок ал-Киндий бошлаб берди. Хунайн хам, унинг угли хам мантик буйича мустакил асарлар яратмадилар. Бу жихатдан ал-Киндийнинг биринчи издоши Собит ибн Курра булиб, у Байт ал-хикмада у билан хамкасблик килар эди. У араб тилида уша вактда мавжуд булган мантикка доир барча асарларга шархлар ёзди.

ХУЛОСА

Хулоса килганда, илк урта асрларда ислом маданияти ва фалсафсининг шаклланиши ва узининг ривожланиш чуккисига чикишида Гарб маданияти, юнон илмий мероси ва христиан дунёкарашининг таъсири юкори булган булса, урта асрларнинг иккинчи ва учинчи даврида шарк маданияти ва илм-фан ютуклари гарб оламига кучли таъсир курсатади. Умуман олганда, Европага арабларнинг маданий сохадаги таъсирининг мухим бир кисми Эрон, Хиндистон, Хитойнинг маданий ютукларини, бинобарин, синтезлашган ва такомиллашган куринишида улар томонидан европаликларга етказиб берилиши

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

саналади. Пиреней тогларидан то Тибет тогларига кадар чузилиб кетган араб-мусулмон олами Европа гарби ва Осиё шарки уртасида табиий бир воситачи булгандай гуё. Лотин тилига таржима килинган Али ат-Табарий, Хунайн июн Исхок ар-Розий ва айникса, Абу Райхон ал-Берунийнинг асарлари, шунингдек, купгина араб муаллифларининг китобларида коида тарикасида Эрон, Хиндистон ва бошка турли мамлакатлар олимларининг ютуклари арабларнинг узлари очган кашфиётлар билан бирикиб кетган холда такдим этилган эди. Шундай булса-да, кайсидир хинд, эрон ва бошка илмий асарлар бошида араб тилига, кейин эса лотин тилига таржима килинган холлар хам кам эмасдир.

Ислом динининг кенг ёйилиши, йиллар утиб мусулмонларнинг бошка дин ва маданиятлар билан юзлашиши натижасида янги ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг шаклланиши ижтимоий-иктисодий вазиятни, муносабатларни узгартириб юборади ва бу узгаришларни тушунтириш учун Куръон ва хадислардаги далиллар билан бир каторда аклий далилларга олдингидан хам купрок эхтиёж пайдо булади. Бу эса ислом дунёсининг интеллектуал фаоллашишига таъсир курсатади.

Мусулмон Испаниясида яшаб ижод этган куплаб файласуфлар ислом фалсафий фикр ривожини янги погонага кутардилар ва уларнинг фалсафий мероси туфайли христиан цивилизацияси билан ислом маданияти уртасида багрикенглик, мулокот ва муносабат урнатилди. Бир бирини тушуниш, англаш ва урганиш зарурати юзага келди. Испания мусулмонларининг асарларидан, карашларидан гарбча дунёкараш ва исломий коидалар асносида янгича таълимотларнинг яралишини куриш мумкин.

Фалсафа илми соф илмий-интеллектуал фаолият булгани учун дастлаб ислом дини томонидан инкор килинган булсада, кейинчалик аклий ва мантикий мухшохадакорликнинг усиши, илмий бахсларнинг ривожланиб бориши билан фалсафа илмига эхтиёж юзага келди. Бундан урта асрлар ислом уйгониш даврининг юзага келишини ислом таълимоти билан фалсафанинг синтезлашуви хосиласи эканлиги келиб чикади.

Урта асрлар ислом маданий-маърифий уйгониши даврида метафизика (илк, бошлангич асос ва унинг куп дунёларга муносабати, мавжудлик-номавжудлик модуслари ва улар уртасидаги муносабат, сабаблилик), билиш назарияси (билиш шакллари, хиссий, аклий ва интуитив билиш), инсон хакидаги таълимот (инсон харакат ва билиш кобилиятига эга булган мавжудот сифатида, инсоннинг дунё ва илк негизга (бошлангич асосга) амалий-билиш тарзидаги муносабати) каби илмларнинг ривожланиши ва бу илмлар асосида

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

илмий мунозаралар мухитининг шаклланиши иасосида ижтимоий дунёкараш хам узгариб борганлигини куриш мумкин.

Ислом цивилизациясининг гоявий-тафаккурий тараккиёти бир-бири билан мукобил булган учта мухим окимлар - шариат, тасаввуф ва рационализм таъсирида ривожланиб борганлиги ва уларнинг узаро уйгунликда ривожланиши, бир-бирини тулдириши ислом интеллектуал ривожланишини янги боскичга олиб чикади.

Исломнинг кенг таркалиши катта худудларда илгаридан мавжуд хукукий меъёрларнинг исломлаштирилишини такозо этди. Исломнинг янги худудларга ёйилиши билан у ёки бу тарзда янги диний эътикодлар, янги маданиятлар, одатларга дуч келинди. Ислом динининг ёйилиши уни бошка динлар билан тукнашишга олиб келди. Бу хол, узи билан бирга янги масалалар, талабларни юзага чикарди. Мусулмонлар янги сиёсий тизимга асосланган уз хокимиятларини ёяр эканлар, турли одатлар ва анъаналарга эга халклар билан мураккаб муносабатларга киришдилар. Улар каршисида исломга янги халкларнинг кириши оркали юзага келган муаммолар кундаланг була бошлади. Бу эса ислом таълимотларини тушунтириб берувчи олимларга талабни ошириб юборди, умуман, ислом акидаларини химоя кила оладиган кучли интеллект сохибларига эхтиёжни юзага келтиради.

Ислом фалсафаси сурияликлар, араблар, эронликлар, туркий халклар, барбарлар ва бошка миллат вакиллари иштирок этган мураккаб фикрий жараён хосиласи хисобланади.

Мусулмон фани ва маданиятининг ривожига таъсир курсатган асосий омиллардан бири, хорижий мамлакатлардаги турли-туман асарларни аввалига жамлаш, таржима килиш, сунгра урганиб, уларга ижодий ёндашиш эканлиги келиб чикади. Ислом маданияти узидан олдинги тамаддунлар меросини шунчаки кейинги авлодга етказувчи булмасдан, балки уларни тулдирувчи, хатоларини тузатувчи ва янада мукаммлалаштириб берувчилик вазифасини хам бажарди.

Урта асрлада юнон, хинд ва форс халкларининг илмий мероси ва фалсафсининг таржимачилик фаолиятини ривожланиши ортидан ислом дунёсига кириб келгани ва бу ислом мутафаккирлари карашларига кучли таъсир курсатганлигини, илмий-интеллектуал фаолиятнинг мавзуси, методологиясини узгартириб юборганлигини куриш мумкин.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Илк урта асрларда ислом маданиятининг ривожланиш чуккисига чикишида Гарб маданияти, юнон илмий мероси ва христиан дунёкарашининг

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-382-393

Tatcupu WKopn 6ynraH 6ynca, ypTa acpnapHHHr hkkhhhh Ba yHHHHH gaBpuga mapK MagaHH^ra Ba HHM-^aH roryKgapu rap6 onaMHra Kynnu Tatcup KypcarraHnuru Kenn6 HHKagu.

REFERENCES

1. Sarton G. Introduction to the History of Science. Vol. I-III. Baltimore, 1927.

2. Meyerhof M. Science and Medicine/The legasy of Islam. Edited by Thomas Arnold and Alfred Guillaume, Oxford, 1931. -P. 311-356

3. Donald R. Hill. Sciense and techynology in ninth - centure Baghdad// Sciense in Western and Eastern Civilization in Corolingian Times, Birkhaser Merlag Basel, 1992. -P. 485-502

4. HarnuHO P. Hhm a-^anaK Ba Tapuxu HHg an-apa6 $H-n-KypyH an-Bycra. PyMa.1911.

5. The Cambridge history of Arabic Literature, Religion, Learning and Science in the Abbacid Period. Cambridge, 1990.

6. Encyclopedia of the History of Arabic Science / Ed. R.Rushdi. London, 1996.

7. Мец A. MycyntMaHCKHH peHeccaHC. -MocKBa.: HayKa. 1973.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.