Научная статья на тему 'CОҲИБҚИРОН АМИР ТЕМУР – МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТ МЕЪМОРИ'

CОҲИБҚИРОН АМИР ТЕМУР – МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТ МЕЪМОРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

908
75
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Амир Темур / маънавий жасорат / “Темур тузуклари” / ЮНЕСКО / маданият / маънавият / фан ва маърифат / маънавий мерос / “Бобурнома” / миллий ва умуминсоний қадриятлар / тарихий манбалар / обидалар / инсоний фазилатлар / Мовароуннаҳр / Хуросон / Хоразм / Эрон / Ироқ / Озарбай / Ҳиндистон / Самарқанд / Бухоро / Шаҳрисабз

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Рухсора Ходиевна Рузиева

Мазкур мақолада буюк соҳибқирон Амир Темурнинг маънавият ва маърифат меъмори сифатида мамлакатда олиб борган ижтимоий, иқтисодий, сиѐсий, маънавий йўналишлардаги фаолияти илмий-фалсафий таҳлил қилинади. Маърифатпарвар ҳукмдорнинг оқил мутафаккирлар, забардаст шоирлар, йирик уламоларнинг илм-маърифат йўлидаги фаолиятларига ҳам моддий, ҳам маънавий жиҳатдан ҳомийлик қилиб, мамлакатда илм-фан равнақ топишида улкан ҳисса қўшганлиги асосланиб, бугунги ѐшларимиз тарбиясидаги аҳамияти кўрсатилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «CОҲИБҚИРОН АМИР ТЕМУР – МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТ МЕЪМОРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-213-219

СОХИБЦИРОН АМИР ТЕМУР - МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТ

МЕЪМОРИ

Рухсора Ходиевна Рузиева

Узбекистан Миллий университети профессори, фалсафа фанлари доктори

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада буюк сохибкирон Амир Темурнинг маънавият ва маърифат меъмори сифатида мамлакатда олиб борган ижтимоий, иктисодий, сиёсий, маънавий йуналишлардаги фаолияти илмий-фалсафий тахлил килинади. Маърифатпарвар хукмдорнинг окил мутафаккирлар, забардаст шоирлар, йирик уламоларнинг илм-маърифат йулидаги фаолиятларига хам моддий, хам маънавий жихатдан хомийлик килиб, мамлакатда илм-фан равнак топишида улкан хисса кушганлиги асосланиб, бугунги ёшларимиз тарбиясидаги ахамияти курсатилади.

Калит сузлар: Амир Темур, маънавий жасорат, "Темур тузуклари", ЮНЕСКО, маданият, маънавият, фан ва маърифат, маънавий мерос, "Бобурнома", миллий ва умуминсоний кадриятлар, тарихий манбалар, обидалар, инсоний фазилатлар, Мовароуннахр, Хуросон, Хоразм, Эрон, Ирок, Озарбай, Х,индистон, Самарканд, Бухоро, Шахрисабз.

Бизнинг тарихимизда Амир Темурдек улуF сиймо бор экан, унинг колдирган мероси, панду угитлари бугунги хаётимизга хамоханг экан, олдимизда турган бугунги муаммоларни ечишда бизга кул келаётган экан, бизнинг бу меросни урганмасдан, таърифламасдан, тарFибот килмасдан хаккимиз йук.

Ислом Каримов

КИРИШ

Маълумки, хар бир халкнинг уз тарихи, урф-одати ва шу халкнинг маданий ва маънавий хаётида учмас из колдирган олиму фузалолари, давлат арбоблари, алломалари бор. Халкнинг уз тарихини билишга, узлигини англаб етишга интилиши юксак маънавий жасорат натижаси, шу билан биргаликда, бугуннинг алохида эътибор каратмок лозим булган долзарб вазифаларидандир. Агарда халкимиз тарихига чукуррок назар ташласак, хакикатдан хам узининг бой моддий ва маънавий мероси билан жахон цивилизациясига улкан хисса

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-213-219

кушиб, дунё тамаддуни бешикларидан бири булганига амин буламиз. Бу эса уз урнида халкимизга, айникса, ёшларимизга улкан Fypyp ва ифтихор баFишлайди.

Мана шундай буюк зотлардан бири Марказий Осиё халкларининг ижтимоий-маънавий тараккиётига улкан хисса кушган улуF давлат арбоби, фан ва маданият хомийси, «Темур тузуклари» ва «Зафар йули» каби асарлар муаллифи - сохибкирон Амир Темурдир. У маърифатпарвар хукмдор сифатида пойтахт Самаркандда замонасининг етук табиблари, окил мутафаккирлари, забардаст шоирлари, йирик уламоларини туплаб, уларнинг илм-маърифат йулидаги фаолиятларига хам моддий, хам маънавий жихатдан хомийлик килиб, мамлакатда илм-фан равнак топишида улкан хисса кушди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Умрининг куп кисми юришларда утган Амир Темур качон она юртга кайтса, фукароларнинг фаровонлигини уйлаб, омборхона, шифохона, мадрасалар курдирган. Юртдаги фаровонликни химоя килиш максадида Самарканд шахри деворларини мустахкамлаб, диний ва дунёвий билимлар ривожига алохида ахамият берган. Сохибкирон Амир Темур нафакат марказлашган давлат тузиб, гузал бинолар барпо этган, балки мамлакатда иктисод, маданият, фан, адабиёт ва санъатнинг усишига хам замин яратган. Марказий Осиё замини бу даврда илм-фан, адабиёт, санъат сохаларида камолот боскичига кутарилган эди. Темурийлар давлатининг кудрати айникса, меъморчиликда яна бир бор уз ифодасини топди. Оксарой пештокида битилган «Кудратимизни курмок истасанг - биноларимизга бок!» деган ёзув Темур давлатининг сиёсий вазифасини хам англатар эди. Амир Темур замонасининг етук хукмдори, тасаввуф илмининг билимдони, етук хукукшунос, харбий стратегиянинг асосчиларидан эканлигини унинг уз кули билан ёзган «Темур тузуклари», «Таржимаи хол», «Васият» ва бошка асарларидан хам билса булади. Бу асарлар бугунги кун муаммоларини ечишда катта ахамиятга эга. Ана шундай тарихий асарлардан бири бу - миллий давлатчилигимиз тарихида чукур из колдирган, хозирги кунда хам уз ахамиятини йукотмаган Амир Темурнинг эски узбек тилида ёзиб колдирган "Тузуки Темурий" яъни "Темур тузуклари" асаридир. «Амир Темурнинг хаёт сирларини англаб етишда, - дейди Президентимиз Ш.Мирзиёев, - бебахо кулланма булмиш ушбу китобда ифода этилган FOя ва карашлари нафакат уз даври, балки бугунги ва келгуси авлодлар учун хам мухим ахамият касб этади. Бинобарин, бу буюк ва бетакрор сиймога

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-213-219

хар бир масалада узокни кузлаб, юрт манфаати, халк фаровонлигини уйлаб иш тутиш билан боFлик ибратли фазилатлар хос булган».

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Темур ва темурийлар даврида яратилган юксак маданиятни ЮНЕСКО ташкилоти хам бир неча бор эътироф этганлиги - Темурийлар Ренессансини халкаро микёсда тан олинганлигини яккол исботлаб турибди. ЮНЕСКОнинг собик бош директори Федерико Майорнинг испан элчиси Клавихо асарларидан таъсирланиб, уша даврда яратилган меъморчилик, шеърият, техник ва илмий топкирлик - ушбу маданиятга афсонавий жахонгир Амир Темурнинг таъсири туFрисидаги айтган сузлари бежиз эмас.

Сохибкирон Мовароуннахр, Хуросон, Хоразмдан ташкари Эрон, Ирок, Озарбайжонни хамда Х,индистоннинг Шимолий кисмини уз ичига олган буюк давлатга асос солиб, унда 35 йил хукмронлик килди. Бу даврда Самарканд, Бухоро, Шахрисабз каби шахарлар гуллаб яшнади. Илм-фан, савдо-сотикка эътибор кучайиши билан биргаликда меъморчилик ва хунармандчилик хам ривожланди. Сохибкирон "Адолат ва инсоф билан Тангрининг яратган бандаларини узимдан рози килдим. Гунохкорга хам, бегунохга хам рахм килиб, хакконият юзасидан хукм чикардим. Хайр-эхсон ишларим билан одамлар кунглидан жой олдим", "Очик юзлилик, рахм-шафкат билан халкни узимга ром килдим. Адолат билан иш юритиб, жабр-зулмдан узокрокда булишга интилдим", дея килган ишларини эътироф этади.

Буюк сиймо Амир Темурнинг ижтимоий-сиёсий хаётига баFишланган асарлар, айникса, тарихчилар Ибн Арабшохнинг «Ажойиб ал-макдур фи ахбори Таймур», Низомиддин Шомийнинг «Зафарнома», Х,офизу Абрунинг «Зубдат ат -таворих» ва Абдураззок Самаркандийнинг «Матлаас - саъдайн» каби асарлари уша давр кадриятларини бугунги кунда тула англаб етиш учун катта ахамиятга моликдир.

Айникса, Салохиддин Тошкандий узининг «Жангномаи Амир Темур Курагон» яъни «Темурнома» асарида Амир Темурни адолатпарвар хукмдор сифатида таърифлайди. У «Темур тузуклари» китоби туFрисида шундай дейди: «Бу узга жанг китобларидек эмас, чунки мунда аклга далолат киладиган хикмат сузлари купдур».

«Темур тузуклари» хакида суз кетар экан, бу асар оркали биз сохибкироннинг канчалик дахо эканлигини, салтанатини кандай йуллар билан

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-213-219

барпо этиб, ривожлантирганини, бутун оламга машхур килганини гувохи буламиз.

Аслида, Амир Темур фаолиятига кизиккан хар бир тадкикотчи унинг Fаройиб шахс, илохий куч-кудрат эгаси, акл-заковатли улуF инсон эканлигига тан бермай иложи йук. Ундаги истеъдод, мамлакатнинг тараккий этишига хомийлик, ватанпарварлик, адолатлилик, халкига Fамхурлик, катъий интизом бир-бири билан кушилиб, уЙFунлашиб кетганини куриш мумкин.

"Бобурни улуF бобокалони Амур Темурнинг илк тадкикотчи ва тарFиботчиларидан бири деб бахолаш мумкин. Уттиздан ортик тарихий маълумотлар, лавхаю тасвирлар асосида Амир Темур ва Бобурнинг узаро муштарак томонларининг айрим жихатларини адиб Х.Султонов "Бобур" номли бадиасида махорат билан ёритиб берган булса, "Бобур энциклопедия"сида берилган "Амир Темур" маколасида хам "Бобурнома"нинг сахифаларидаги маълумотлар кисман акс этган. Бобуршунос олим Саидбек Хдсанов томонидан Порсо Шамсиев, Содик Мирзаев ва Эйже Мано нашрлари асосида кайта нашрга тайёрланган "Бобурнома"нинг 2002 йилги нашрида илмий-танкидий матн асосида тузилган "Кишилар номлари" курсаткичида Бобур уз асарда Темурбек деб ёзганидек, Темурбек номи билан ундан ортик маълумот санаб курсатилган".

Жамиятнинг маънавий янгиланиши даврида дунё тан олган буюк саркарда Амир Темур фаолияти хакикат кузгуси оркали урганилмокда, унинг хаёти ва фаолиятини тахлил килиш оркали шундай улуF аждодимизга нисбатан фахр ва ифтихор хисси ёшларимиз калбига синндирилмокда. Ytcyf олим И.Муминов узининг «Амир Темурнинг Марказий Осиё тарихида тутган урни ва роли» асарида ёзишича, у олим ва уламолар кенгашида шундай дейди: «Илм ва диннинг машхур кишилари уз маслахатлари билан подшоларга ёрдам бериб келганлар. Сизлар эса менга нисбатан бундай килмаяпсизлар. Менинг максадим мамлакатда адолат урнатиш, тартиб ва тинчликни мустахкамлаш, фукаронинг тинчлигини таъминлаш, фукаронинг турмушини яхшилаш, юртимизда курилишни кучайтириш, давлатимизни ривожлантиришдир. Сизлар бу ишларни амалга оширишда менга маслахатларингиз билан кумаклашишингиз керак. Мамлакатнинг ахволи, девоннинг суистеъмол килинганлиги ва килинаётганлиги, оддий одамларнинг жойлардаги хокимлар томонидан кисиб куйилиши каби холлар Сизларга хаммадан кура аёндир. Шулар хакида маълумот берсангизлар, бу каби адолатсиз ишларни бартараф

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-213-219

этувчи хамда шариат ва конунларга мувофик чора-тадбирларни айтсангизлар яхши булурди».

Амир Темурнинг диний ва дунёвий ишларга эътибор берганини, унинг саройида хизмат килган Мавлоно Абдужаббор Хоразмий, Мавлоно Шамсиддин Мунший, Хужа Афзал, Мавлоно Алоуддин Коший, Жалол Х,аким ва бошка куплаб олимлар мисолида кузатиш мумкин. "Айнан Амир Темур ва унинг авлодларининг саъй-харакатлари билан Самарканд уз даврининг энг гузал ва обод шахрига, том маънода ер юзининг сайкалига айланган. Дунёнинг энг катта ва бой кутубхоналари, машхур дорулфунунлар - расадхона ва мадрасалар, улуF алломалар мана шу заминда фаолият курсатган".

Юкоридагилардан маълумки, буюк бобомиз Амир Темур фан ва маърифатнинг буюк хомийси булган. Биринчи Президентимиз И.Каримов айтганидек, «... тенгсиз азму шижоат, мардлик ва донишмандлик рамзи булган бу мумтоз сиймо буюк салтанат барпо этиб, давлатчилик борасида узидан хам амалий, хам назарий мерос колдирди, илму фан, маданият, бунёдкорлик, дин ва маънавият ривожига кенг йул очди».

Шуни алохида таъкидлаш лозимки, "Буюк бобокалонимиз Сохибкирон Амир Темур шахсини урганган куплаб тадкикотчилар орасида франциялик машхур олим Люсьен Керен номи алохида ахамиятга эга. Узининг сунгги 40 йиллик умрини темурийлар даврини урганишга баFишлаган бу инсон илмий изланишлари натижасида буюк Амир Темур хакида куплаб янги маълумотларни топди ва уларни европаликларга танитишда катта хисса кушди". Шунингдек, кейинги йилларда Англия, Франция, Германия, Америка Кушма Штатларидаги тадкикотчилар унинг хаёти ва фаолиятига баFишлаб китоблар ёзиб, уз тилларида чоп этдилар. Англиялик шаркшунос олима Х,ильда Хукхэм, германиялик Ганс Роберт Рёмер, француз Жан Поль Рокс, америкалик Жон Вудс ва Беатриса Манс шулар жумласидан. Хорижлик драматург ва артистлар уз театрларининг сахналарида Амир Темурнинг ёркин образини яратдилар. Франциялик хайкалтарошлар унинг хайкалини олтиндан куйиб, музейларда намойиш килдилар. Бундай юксак эътирофу, эътиборлар Узбекистон ёшларига улкан ифтихор ва Fурур баFишлайди.

Хулоса килиб айтганда, бекиёс салохият сохиби булган бу улуF зот адолатга асосланган кудратли давлат барпо этди ва уни окиллик билан бошкарди. Буни нафакат бизнинг халкимиз, балки дунё хамжамияти хам эътироф этаётгани хакикатдир. Амир Темурнинг юрт равнаки йулидаги шижоати, юртпарварлиги, маърифатпарварлиги, колдирган маънавий ва

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-213-219

маданий мероси бугунги кун ёшларининг тарбияси, баркамол шахс сифатида шаклланишида катта ахамиятга эга. «Миллатнинг дардларига дармон булмок»ни буюк шараф деб билган буюк бобокалонимиз адолат байроFини баланд кутариб, умуминсоний кадриятлар тарихида узининг салмокли урнига эга булди. Жахонгиршох барпо этган давлат равнак топиб, иктисод, савдо, маданият, илм ва фан ривожланиб, бутун дунёга узини куз-куз килди. Бугунги кунда хам Амир Темур ва унинг авлодлари колдириб кетган улкан мерос, энг аввало, тарихий сабоклар халкимизнинг нафакат калбини, балки йулини хам ёритиб турибди. Не-не мадрасаю масжидлар, олий кошоналар курган, не-не олиму фузалоларнинг бошини силаган, Куръони Каримни ёд билган Aмир Темур уз даврида миллат дардига дармон булди.

Айтиш мумкинки, шахс маънавияти шаклланишида Темур ва темурийлар даври маданий кадриятлари алохида ахамиятга эгадир. Маънавият ва маърифат меъмори сифатида жахон тарихи, жумладан, Туркистон тарихи олдида у буюк зотнинг хизматлари бенихоя катта.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, бобомиз Амир Темур ва темурийлар хукмронлик килган Турон даври миллий ва умуминсоний кадриятлари тарихий манбалар, обидалар, инсоний фазилатларнинг шаклланишида уз ифодасини топди. Темур ва темурийлар даврида бугунги кунда хам дунё халклари томонидан эътироф этилаётган, кадриятларга асосланган буюк маданий юксалиш руй берди. Амир Темур ва унинг авлодлари мероси бугунги янги Узбекистоннинг миллий маънавий юксалиши жараёнларида ёшларимизда ватанни севиш ва ардоклаш, катталарга хурмат-эътибор, адолатли булиш, туFри сузлик, инсонпарварлик каби фазилатларни шакллантириб, баркамол инсон булиб етишишларида мухим ахамият касб этади.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Нияти улуF халкнинг иши хам улуF, хаёти ёруF ва келажаги фаровон булади. Тошкент, Узбекистон, НМИУ, 2019. 253-бет.

2. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т., «Маънавият», 2008. 44-45-бетлар.

3. Темур тузуклари. http://www.temurtuzuklari.uz.

4. Амир Темур угитлари. Тошкент: "Узбекистон", 2007. 5-бет.

5. «Темурнома». Т. Чулпон. 1990 йил. 6-7-бетлар.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-213-219

6. Захириддин Мухаммад Бобур энциклопедияси. Тошкент: Шарк, 2014. 118-133-бетлар.

7. Ражабова Б. Алишер Навоий ижодида Амир Темурга оид маълумотлар // Узбек тили ва адабиёти, 2016, 1-сон. 42-48-бетлар.

8. Ражабова Б. Амир Темурнинг илк тадкикотчиси. ("Бобурнома" мисолида). https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/adabiyot/burobiya-rajabova-amir-temurning-ilk-tadqiqotchisi-boburnoma-misolida/

9. Муминов И. «Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва роли» Т., «Фан», 1993 йил. 22-23-бетлар.

10. Элмуродов Б. Калбдаги Амир Темур ёхуд Люсьен Кереннинг учмас хакикатлари. https://hidoyat.uz/1628. 18 yanvar, 2019.

11. Рузиева Р.Х. Хдётбахш маънавий кадриятлар. Тошкент: Алишер Навоий нашриёти, 2016. 54-55-бетлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.