Научная статья на тему 'Соҳибқирон Амир Темур илмии меросидаги нотиқликсанъати'

Соҳибқирон Амир Темур илмии меросидаги нотиқликсанъати Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
727
165
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
илмий мерос / ҳарбий хизматчи / профессионал кўникма / маънавият / маърифат / ёшлар / мутафаккир / тарбия / таълим / фахр / давлат / жамият / қадриятларга содиқлик / диний бағрикенглик / миллатлараро тотувлик / академическое превосходство / военная служба / профессиональные навыки / духовность / просвещение / молодежь / мыслитель / образование / гордость / государство / общество / ценности / религиозная терпимость / межэтническая гармония

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Тўлаганов Шуҳрат Ғайратович

Мақолада Амир Темур давлатининг ҳарбий тизими орқали бугунги кунда ҳам буюк аждодларимизнинг ҳаёти ва фаолиятидаги ёрқин мисолларни тарғиб қилиш, ҳарбий хизматчиларга жасурлик ва мардлик ҳисларини сингдириш, фахр ва ифтихор туйғусини ошириш, ҳарбий хизматчиларнинг ҳаётий ва профессионал кўникмаларини илм-маърифат асосида қалби ва онгига сингдириш борасидаги муаммолар илмий таҳлил этилган. Шунингдек, ёшларни ҳарбий ватанпарварлик руҳида тарбиялаш концепциясининг қабул қилинганлиги, армия ва халқ бирлигини таъминлаш борасидаги маҳаллий давлат ҳокимияти органлари билан ҳамкорликдаги ишларнинг кучайтирилгани миллий армиямиз сафларини мустаҳкам ирода, фаол фуқаролик позициясига эга бўлган ёшлар билан тўлдириб бориш имконини бераётганлиги тўғрисида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ РИТОРИКИ ВЕЛИКОГО ПОЛКОВОДЦА АМИРА ТЕМУРА

В статье обоснована значимость военной системы Амира Темура, которая в настоящее время используется для пропаганды выдающихся примеров жизни и деятельности наших великих предков, воплощения мужества и героизма военнослужащих, гордости и смелости, воспитания жизненных и профессиональных навыков военнослужащих. Проблемы были научно проанализированы. В статье также обсуждается вопрос принятия концепции воспитания молодежи в духе патриотизма, активизации совместной работы с местными властями в целях обеспечения единства армии и нации, позволяющего пополнять ряды национальной армии людьми с сильной волей и активной гражданской позицией.

Текст научной работы на тему «Соҳибқирон Амир Темур илмии меросидаги нотиқликсанъати»

Тулаганов Шух,рат fайратович,

Узбекистон Республикаси Миллий гвардияси Харбий-техника институти «Педагогика ва психология» кафедраси мустак,ил тадк,ик,отчиси

СО^ИБКИРОН АМИР ТЕМУР ИЛМИИ МЕРОСИДАГИ НОТИКЛИК САНЪАТИ

УДК: 378: 37.01

ТУЛАГАНОВ Ш.¥. СОЦИБЦИРОН АМИР ТЕМУР ИЛМИЙ МЕРОСИДАГИ НОТИ^ЛИК САНЪАТИ

Мак,олада Амир Темур давлатининг х,арбий тизими орк,али бугунги кунда х,ам буюк аждод-ларимизнинг х,аёти ва фаолиятидаги ёрк,ин мисолларни тарFиб к,илиш, х,арбий хизматчиларга жасурлик ва мардлик х,исларини сингдириш, фахр ва ифтихор туЙFусини ошириш, х,арбий хиз-матчиларнинг х,аётий ва профессионал куникмаларини илм-маърифат асосида к,алби ва онгига сингдириш борасидаги муаммолар илмий тах,лил этилган. Шунингдек, ёшларни х,арбий ватан-парварлик рух,ида тарбиялаш концепциясининг кабул килинганлиги, армия ва халк, бирлигини таъминлаш борасидаги мах,аллий давлат х,окимияти органлари билан х,амкорликдаги ишлар-нинг кучайтирилгани миллий армиямиз сафларини мустах,кам ирода, фаол фукаролик позиция-сига эга булган ёшлар билан тулдириб бориш имконини бераётганлиги туFрисида фикр юри-тилган.

Таянч суз ва тушунчалар: илмий мерос, х,арбий хизматчи, профессионал куникма, маъ-навият, маърифат, ёшлар, мутафаккир, тарбия, таълим, фахр, давлат, жамият, кадриятларга содиклик, диний баFрикенглик, миллатлараро тотувлик.

ТУЛАГАНОВ Ш.Г. НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ РИТОРИКИ ВЕЛИКОГО ПОЛКОВОДЦА АМИРА ТЕМУРА

В статье обоснована значимость военной системы Амира Темура, которая в настоящее время используется для пропаганды выдающихся примеров жизни и деятельности наших великих предков, воплощения мужества и героизма военнослужащих, гордости и смелости, воспитания жизненных и профессиональных навыков военнослужащих. Проблемы были научно проанализированы. В статье также обсуждается вопрос принятия концепции воспитания молодежи в духе патриотизма, активизации совместной работы с местными властями в целях обеспечения единства армии и нации, позволяющего пополнять ряды национальной армии людьми с сильной волей и активной гражданской позицией.

Ключевые слова и понятия: академическое превосходство, военная служба, профессиональные навыки, духовность, просвещение, молодежь, мыслитель, образование, гордость, государство, общество, ценности, религиозная терпимость, межэтническая гармония.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

TOLAGANOV SH.G. NOTIFICATION IN SCIENTIFIC SCIENTIFIC SCIENTIFIC RESEARCH CENTER

In this article, the military system of Amir Temur is currently used to promote examples of life and activity of our great outstanding ancestors, embody courage and courage of servicemen, pride, nurture the vital and professional skills of servicemen in the heart and mind. Problems were scientifically analyzed. The article also discusses the adoption of the concept of young people educating in the spirit of patriotism, intensifying joint work with local authorities in order to ensure the unity of the army and the unity of the nation, allowing the national army to fill the ranks with strong will and active citizenship.

Keywords: academic excellence, military service, professional skills, spirituality, enlightenment, youth, thinker, education, education, pride, state, society, values, religious tolerance, interethnic harmony.

Y36eKucmoH Pecny6nuKacu Munnuu гвардипси mu3UMUHU maKOMunnawmupuw, унuнг ca0napuHu nyxma %ap6uu mauep-гapnuк Ba мaнговap waunuK dapamacu rn^opu 6ymaH Mymaxac-cucnap 6unaH myndupuw uynuda кенг KynaMnu ucnoqomnapHu aMama owupuwa anoquda э^mu6оp 6yгyнгu кyннuнг don3ap6 MyaMMonapudaH 6upu cu0amuda %apanadu.

Республика Миллий гвардия тизимини юкори даражада жанговар тайёргарликка эга малакали мутахассислар билан таъмин-лаш х,арбий ислох,отларнинг мух,им йуналиш-ларидан биридир. Зеро, пухта назарий билим ва амалий тайёргарликка эга, нутк маданияти ва нотиклик санъатига эга мутахассислар-нинг салох,ияти Узбекистон Республикасининг мустакил давлат сифатида х,ар жих,атдан тараккий этиши, мудофаа кудратини оши-ришда х,ал килувчи омил саналади.

Шарк мутафаккирларининг маънавий мада-ният сох,асига кушган улушлари них,оятда бой булиб, мазмунан кадриятларнинг барча йуна-лишларини камраб олганлиги билан тавсиф-ланади. Мустакиллигимизнинг дастлабки кун-лариданок аждодларимиз томонидан куп аср-лар мобайнида яратиб келинган Fоят улкан, бебах,о маънавий-маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кутарилгани усиб келаётган ёш авлодни маънавий-ахлокий фазилатларини шакллантириш, тарбияни кенг куламда олиб боришда катта ах,амият касб этади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 августдаги «Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмоний баркамол этиб тарбия-лаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жих,атидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК.-3907-сон каро-рида ёшларнинг буш вактини мазмунли таш-

кил этиш жойларда турли ижодий ва таълим тугараклари фаолиятини яхшилаш, оммавий ахборот воситалари, кино, театр ва мусика санъатида ёшлар уртасида халкимиз маъна-вияти, миллий истиклол Fоясини тарFиб килиш, бугунги ислохотларнинг мохиятини ёритишга каратилган тизимли ишларни таш-кил этиш масалалари чукур тахлил этилган1. Бу, албатта, биринчи навбатда, харбий хиз-матчиларнинг маънавий-ахлокий фазилатла-рини шакллантириш замирида юксак маъна-виятли, катъий хаётий позиция, кенг дунё-карашга эга булган фидойи ва ватанпарвар ёшларни тарбиялаш, ёшларни ёт Fоялар таъ-сиридан химоя килиш, уларни миллий ва уму-минсоний кадриятларга содиклик, нотиклик санъати сирларини чукур эгаллаш, диний баFрикенглик ва миллатлараро тотувлик рухида тарбиялашни такозо этади.

Тарихий манбалар тахлилидан бизга маъ-лумки, маънавият инсоннинг кон-кони, суяк-суягига она сути, ота намунаси, оила тарбияси, ажлодлар угити, Ватан туЙFуси, Алпомишу, Тумарислари билан синган. Жамият хаётидаги Fоявий, мафкуравий, маърифий, маданий, ахлокий карашларни узида мужассам этган

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 августдаги «Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихатидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-3907-сон карори.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

маънавият тушунчаси тарихий хотира ва маъ-навий мерос, мукаддас динимиз, халк оFзаки ижоди, асрлар давомида шаклланган хулк,-атвор, хатти-харакатлар, x1ис-туЙFу ва кишилар уртасидаги узаро реал муносабатлар тизи-мини ифода этади.

Ёшларни харбий ватанпарварлик рухида тарбиялаш концепциясининг кабул килин-ганлиги, армия ва халк бирлигини таъминлаш борасидаги махаллий давлат хокимияти органлари билан хамкорликдаги ишларнинг кучайтирилгани миллий армиямиз сафларини мустахкам ирода, фаол фукаролик позиция-сига эга булган ёшлар билан тулдириб бориш имконини бермокда1. Бугунги кунда буюк аждодларимизнинг хаёти ва фаолиятидаги ёркин мисолларни тарFиб килиш оркали харбий хизматчиларга жасурлик ва мардлик хисларини сингдириш, фахр ва ифтихор туй-Fусини ошириш Шарк мутафаккирларининг маънавий-маърифий карашлари замирида «Ватан - мукаддас, уни химоя килиш шарафли бурчдир!» деган Fоя ётишини калбан х,ис килиш долзарб масалалардан биридир.

Кишилик жамияти пайдо булибдики, суз ва нуткдан фойдаланиш, унинг имкониятлари доирасида фикр етказиш ва кабул килишнинг турли усуллари шаклланган. Нотиклик, воиз-лик ана шундай санъат турларидан биридир. «Риторика», «ораторлик», «хатоба» номлари билан хам юритилувчи ушбу санъат хар бир даврда уша замоннинг мафкурасига хизмат килиб келган. Шу маънода, нотикликни икки томони хам кесувчи курол, яъни дудама хан-жарга ухшатишади. Бир томонида адолат турса, иккинчи томонида адоват. Ким ундан кандай фойдаланишига боFлик. Бу санъатдан буюк бобокалонларимиз - Амир Темур, хазрат Навоий, Мирзо Бобурлар хам максадли фой-даланган.

Тарихий-тадрижий манбалар тахлили шуни курсатадики, энг кадимги даврларданок, харбий хизматчиларнинг хаётий ва профессионал куникмаларини илм-маърифат асосида калби ва онгига сингдириш борасидаги муам-молар жамиятнинг энг илFор кишилари, олим-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил

4 августдаги «Узбекистон Республикаси Куролли Куч-лари харбий хизматчиларининг маънавий-маърифий савиясини ошириш тизимини тубдан такомиллаштириш туFрисида»ги ПК-3898-сон к,арори.

лар, буюк алломалар ва донишмандларни кизиктириб келган. Шарк мутафаккирлари Имом Ал-Бухорий, Абу Наср Форобий, Абдурахмон Жомий, Абу Райхон Беруний, Абу Али Ибн Сино, Юсуф Хос Хожиб, Кайковус ва ХШ-Х1Х асрларда Амир Темур, Алишер Навоий, Ахмад Дониш, Абдурауф Фитрат, Абдулла Авлоний каби мутафаккирлар уз асарларида баркамол авлод тарбиясига доир мухим фикр-лар баён этганлар. Харбий хизматчиларда азалий кадриятларимиз ва анъаналаримизга асосланган дунёкарашни шакллантириш, одоб-ахлок ва Ватан химояси шарафли ва мукаддас бурч эканлиги хакидаги кимматли фикрлар хозирги давр учун хам катта ахамиятга эга.

Мукаддас манбамиз «Авесто»да хам жис-моний ва мехнатсеварлик таълимидан назарда тутилган асосий максад болаларни жанговар харбий иш ва мехнатсеварликка тайёрлаш, жисмонан забардаст килиб тарбиялашдан иборат булган.

«Авесто»да олFа сурилган йигитларни жанговар харбий иш ва Ватан химоясига тайёр-лаш мазмунини куйидагича изохлаш мумкин:

- харбий хизматчиларни илмли булишга даъват этиш, диннинг асл мазмун-мохиятини теран очиб бериш оркали уларга эзгулик ва рахмдиллик анъаналарини сингдириш, халоллик ва поклик, мустакил фикр ва соFлом турмуш тарзи асосида тарбиялаш;

- йигитлик ^урури, эътикод, ватанпарварлик хиссини шакллантиришга эътиборнинг кучлилиги;

- оила ва ватан олдидаги бурч ва вазифа-ларнинг устунлигига эришиш;

- жисмоний ва маънавий соFломлик сари интилиш;

- ёвузлик, ёмонлик, куркоклик, хоинлик, жисмонан нимжонлик, иродасизликка карши маънавий баркамолликни шакллантириш.

Маълумки, дунёнинг энг тараккий этган давлатлари харбий укув юртларида Амир Темур давлатининг харбий тизими чукур ургатилган. Унинг харбий тизимни шаклланти-ришдан кузлаган асосий максади, аввало, мамлакатни ички ва ташки хавфлардан химоя-лаш, минтакалардаги тартибсизликларни олдини олиш, адолат, тинчлик ва баркарорликни урнатиш, ички тартиб-инти-зомга риоя этиш, инсонпарварлик Fояларини

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

таркатиш, конун устуворлигига эришиш, мам-лакатларни тараккиёт йулига солиш, зуравон давлатлар ва тудаларнинг Fаразли мак-садларига йул куймаслик эди. Ана шундан келиб чикиб, сохибкирон бобомизнинг тарих олдидаги хизматлари бенихоя катталиги, Она замини, халки, миллатини накадар ардоклаб, юксак бахо берганлигини, халк орасида машхур булган панд-насихатлар, накл ривоят-лар ва угитларининг тарбиявий ахамияти ва унинг давлат ишларини бошкаришда нотиклик маданиятини алохида эътироф этсак уринли-дир, албатта. «Салтанат ишларида турт нарсага амал килгин, яъни: 1) кенгаш; 2) машварату маслахат; 3) катъий карор, тадбиркорлик, хушёрлик; 4) эхтиёткорлик. Чунки кенгаш ва машваратсиз салтанатни барча килган ишлари ва айтган гаплари нотуFри булган жохил одамга киёс килиш мумкин; унинг айтган сузлари ва килган ишлари бошга пушаймон-лик ва надомат келтиргай. Шундай экан, салтанатни бошкаришда машварату маслахат ва тадбиркорлик билан иш юритгин, токи оки-батда надомат чекиб, пушаймон булма-гайсан», «Давлат ишларининг туккиз улуши кенгаш, тадбир ва машварат, колган бир улуши эса килич билан бажо келтирилур», «Ишбилармон мардлик ва шижоат сохиби, азми катъий, тадбиркор ва хушёр бир киши минг-минглаб тадбирсиз, локайд кишилардан яхшидир».

Амир Темур угитлари, сохибкироннинг харбий сохадаги бетакрор мероси «Бизким -мулки Турон, Амири Туркистонмиз. Бизким -миллатларнинг энг кадими ва энг улуги Турк-нинг бош буFинимиз»1 деган сермазмун ундовлари харбий хизматчиларнинг маъна-вий-маърифий салохиятини тарбиялаш жараё-нида узига булган ишонч, миллати ва халкига булган чукур хурмат, фикр эркинлигини кафо-латлаб бериши билан бирга, узгалар фикрини тинглаш, эшитиш ва айтишга имконият яра-тади. Хар бир киши узи яшаётган жамият мам-лакат ёки давлатнинг максади, уни ифода эта-диган Fояларини билиши, аник тасаввур этиши лозим. Шундагина, бу максадлар унинг онг ва тафаккуридан жой олади. Ёки шунчаки жой олиб колмасдан, аста-секин унга нисбатан

1 Амир Темур угитлари. - Т.: «Навруз», 1992; «Узбекистон», 2007 й. -5-б.

ишонч, эътикод пайдо булади. Ишонч, эътикод шундайки, усиз инсон уз йули, максад ва ман-фаатларини кура олмайди. У канча мустахкам булса, бундай Fоя ёки максад йулида узини баFишлашни макбул куради, ундан чекиниш холларини эса кабул кила олмайди.

Амир Темурнинг харбий санъатини урганиб чикканимизда унинг хос навкарларидан таш-кари:

1) понтончилар (кучма куприклар куриш билан шуFулланувчилар) ва кемачилар;

2) нафтандозлар (олов ирFитувчилар);

3) камал килиш техникалари ва тош отувчи куроллар билан ишлашни биладиган жангчи-лар;

4) тик кояликларга чика оладиган, тоFли ерларда буладиган жангларга куниккан, тоF ахолисидан ташкил топган махсус пиёда кисмлари хам булганлигини курамиз.

Суз мулкининг султони буюк бобокалони-миз Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис» асарида «Темур Курагон — агарчи назм айтмокка илтифот килмайдурлар, аммо назм ва насрни андок хуб махал ва мавкеъда укибдурларким, анингдек бир байт у^они минг яхши байт айтконича бор». Яъни, Амир Темур узи шеър ёзмаган булса-да, лекин шеъ-рий ва насрий асарлардан шунча куп ёд олган ва уларни шундай яхши укир эканки, бунга хамма койил колар экан. Бундай кобилият эса факат билимдон, нозиктаъб инсонларда булади» деб ёзадилар.

Ибн Арабшохнинг Амир Темур тарихида такдир ажойиботлари китобида «Темур баланд буйли, кадимий пахлавонлардай улкан коматли, елкалари кенг, боши шерникидай катта, бармоклари йуFон, оку кизил тиник юзли, йуFон овозли, икки кузи бамисоли икки ёник шамдай оловли, бадани пишик, худди тош мисоли каттик, улимдан куркмайдиган изтиробсиз вазмин одам эди» дея тасвирлан-ган. Айтиш мумкинки, Ибн Арабшохнинг: «... йуFон овозли, вазмин одам эди», деб таъ-риф беришида Амир Темурнинг нотиклик санъатига урFу берилган.

Хакикатан хам нотик учун вазминлик ва тингловчиларга залвор билан етиб борадиган овоз жуда мухим. Сохибкирон Амир Темур бобомизда нотик учун керакли булган барча сифатлар жамулжам булган. Миллий гвардия курсантларига таълим жараёнида айнан Амир

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

Тeмypнинг нйтиклигини иcбoтлoвчи Низймид-дин Шймийнинг «Зaфapнoмa» acapидa aкc эт^н мeтoдик xapaктepдaги Foя вa к1apaшлapгa тaянилиши пeдaгoгик axaмиятгa эгa. Мaзкyp acapнинг Амиp Тeмyp xaкидa ёзил^н мaнбa-лapдaн фapкли тймйни шyндaки, yндa Сoxибкиpoннинг aйтгaн вa cyзлaгaн нyтклapи жyдa кeнг ypин йл^н. БУ x1oлaт эca Амиp Тeмypнинг yткиp нйтиклиги, нyткидa opтикчa cyз вa ибopaлapгa ypин бepмaгaнлиги, xap биp cyзни УЗ oxaнги билaн, иxчaм вa лyндa xaмдa ^«ин xoлaтдa aйтa йлиш мaxopaтини нaмoён этaди. Аcapдa Амиp Тeмyp cyзлaгaн нyтклapидa aник мaкcaд, peжa кyздa тyтилгaни ёpкин кypингaнлигини Низймиддин Шймийнинг «Сox1ибкиpoн xaзpaт мeнгa: Шу ycлyбдa ёзил-гaн, тaшбex вa мyбoлaFaлap билaн opo бepил-гaн китoблapдa кyзлaнгaн мaкcaдлap Уpтaдa йукйлиб кeтaди. Агap cyз к°идa-кoнyнидaн нacибaдop бyлгaнлapдaн биpoнтacи мaъни-cини фaxмлaб к°л^ к°лap, aммo к°л^н Унтacи, бaлки юзтacи унинг мaзмyнини билиш-дaн, мaкcaдгa eтишдaн йжиз».

Айтиш мумкинки, acap мyтoлaacи opкaли кypcaнтлap Амиp Тeмyp cyзнинг кyдpaтини тepaн x^c этгaн yтa билимдйн, cyз cex1pини aнглaгaн, нйтиклик caнъaтини мyкaммaл бил-гaн, cyз билaн aмaлгa йшиши мумкин бyлгaн xap нeники aнглaб eтгaн юкcaк мaънaвият эгacи бул^нлигини билиб oлaдилap.

Шу нyктaи нaзapдaн кapaгaндa, бугунги зaмoн pивoжи, ёшлap дyнёкapaши жaдaл pивoжлaнгaн вa юк^к тapaккий этгaн тexнo-лoгиялap дaвpидa нйтикликнинг ypни бeкиёc. Жaxoн микёcидa xaлк кaлби вa йнги учун кecкин вa шaфкaтcиз кypaш кeтaётгaн биp пaйтдa бу жapaёнгa кapши чyкyp билим вa мaъpифaт билaн жaвoб бepa йлиш, вйизлик мaxopaти opкaли фикp eткaзиш aйникca у^б кeлaётгaн ёш aвлoд нaзapидa xapбийлap нйтиклик caнъaтини эгaллaшни дaвpнинг узи тaлaб килиб тypибди. Чунки бapчa жaбxaдa бутун жaмoaни oлдингa бoшлaш, вaтaнпap-вapлик xиccини yЙFoтиш вa инcoндaги aйpим иллaтлapни йyкoтишдa xapбийлap нйтиклик caнъaтининг caмapacи бeбaxoдиp. Xapбийлap нйтиклик caнъaти тyFpиcидa гaп кeтгaндa, yлapнинг нутки тaъcиpчaн булиши, ayди-тopияни уз opтидaн эpгaштиpиб ^a йлиши учун нимaлapгa эътибop кapaтиш лйзим, дeгaн тaбиий caвoл тyFилaди.

Адaбиётлap тaxлили шуни кypcaтaдики, нуткнинг тaъcиpи икки xил oмилгa, яъни нутк cифaтлapи вa тexникacигa бoFликдиp. Нуткнинг тyFpилиги, aниклиги, мaнтикийлиги, гофлиги, тaъcиpлилиги, жуялиги, бййлиги, ифoдaвийлиги, coддaлиги, киcкaлигини тaлaб этувчи oмиллap унинг cифaтини тaшкил этaди. Xap иккaлacини aмaлдa тyлa вa шиpин кУллaй билмaгaн нйтик «фикpини oммaгa eткaзa oлишгa эpишa oлмaйди». Бyндaй вaктлapдa нутк пaйтидa нйтик билaн тинглoвчилap Уpтa-cидa биp-биpини тушуниши вa якинлик aнчa жйнли булиши лйзим. Узини тутиши, xapa^ тepи, cyзлaш мaнepacи, фикp юpитиш ycy-лими, ^й^ биpи бyлишидaн кaтъи нaзap, тинглйвчи уни ёктиpиб кйлиши ^pa^ Дeмaк, нoтикдa фикpлaш caнъaти 6OP, лeкин oммa эътибopини тopтиш иктидopи йук. 3epo, мaшxypлap куп, лeкин yлapнинг мaнзyp вa мaкбyллapи ^м. Бyюклap куп бyлгaн, лeкин yлapнинг cyюклилapи кaм. Кypиниб тypиб-дики, иншннинг cyюк булиши бaъзaн нутк^ xaм чaмбapчac бoFлик, дeб yйлaймaн. Яxши нутк - ютук мaнбaи.

Тaълим жapaёнидa xapбий xизмaтчилapгa Тeмyp тyзyклapидa кyпpoк бoшкapиш тapтиби, Koнyнлapгa aмaл килишгa «Куч - aдoлaтдa» мaмлaкaтни йдиллик билaн бoшкapиш, кaepдa кйнун xyкмpoн бyлca y epдa aдoлaт билaн иш кypилиши, к°нун^злик кyфp вa зйлимликни тyFдиpиши, к°нун oлдидa бapчa тeнглиги, «Шep йигитни нoмyc yлдиpap», «Адoвaт эмac, aдoлaт eнгaди», «Биp кaлимa шиpин cyз килични кингa киpитap», «Биp тaёкни cиндиpмoк мумкин, куп тaёкни букиб бyлмac», «Бoтиp жaнгдa билинap, дйнй мaшвapaтдa», «Бoшинггa килич кeлca-дa, pocr cyзлa», кaби пaнд-нacиxaтлapи дacтypyлaмaл булиб xизмaт Kилaди. Буюк бoбoкaлoнимиз cyнгги вacияти «УFиллapим, миллaтнинг дapдигa дapмoн булмйк - вaзифaнгиздиp, зaифaлapни ^инг, йyкcиллapни бoйлap зyлмигa тaшлaмaнг. Адй-лaт вa йзйдлик - дacтypингиз, paxбapингиз yлcyн», дeгaн тaъкидлapи бугунги кyндa xap-бий xизмaтчилap тapбияcидa ycтyвop axaмият кacб этaди, уни xa^ paвишдa yкиб-ypгaнишгa yндaйди.

Бу ^би oкилoнa фикpлap бизгa, баба^ла-нимиздaн к°л^н ушбу acapлapни укиш вa yлapдaги yгитлapгa pиoя килиш xap биp

ЗAMOНAВИИ TAЪЛИM I COВPЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

харбий хизматчининг бурчи саналади, деган хулосага имкон беради.

Амир Темур ёшларнинг келажаги, тарбияси хакида суз юритар экан, бу масалада у аввало фарзандга яхши исм куйилиши, у исм шу одамнинг юриш-туриши, келажагига мос булиши, хар бир одам уз исмининг маъноси нимани англатишини билиши ва шунга узини мослаштириб юриши лозимлигини кайд этади1.

Амир Сохибкироннинг ёш йигитлик чоFи амакиси амир Хожи Барлос Хуросонга жунашга карор килади. Амир Сохибкирон унга шундай дейди: «Сиз Хуросон томонга боришга азм килибсиз! Вилоят ва мамлакат хокимсиз ва бошликсиз колиб, унга фитнаю футур йул топгай ва зарар етгай. Агар маслахат курсангиз, мен уз вилоятимга бориб, у жойдан подшох хизматига юзланай, унинг амирлари ва вазирларини курай, токи вилоят хароб булмасин» (Н.Шомий «Зафарнома»). Сохибкироннинг бу сузлари Хожи Барлосга таъсир этиб, маслахатга мувофиклигини билди ва унинг гапларини туFри деб топди. Эътибор берилса, Амир Темур сузларида бирорта ортикча, уринсиз суз учрамайди. Улар бар-часи акл оловида тобланиб, пишиб етилиб, нутк оркали намоён булмокда. Фикр аник, тушунарли, лунда ва таъсирчан. Сохибкирон эл-юртни уйлаб, унинг тинчлигини таъминлаш хакида каЙFурмокда.

Амир Темурнинг халкпарвар, юртпарвар зот эканликларини унинг мана бу сузлари хам тасдиклайди. МаFлубиятга учраган Амир Хусайн Амир Сохибкиронга: «Уз хонадонинг ва элингни сувдан утказ!» — деб буюради. Амир Сохибкирон жавоб беради: Эл-юрт, якин кишилар сувдан кечиш максадида жунаб кетдилар. Аммо бундан нима фойда? Ахир, вилоят вайрон булди-ку, яшашу тирикчилик одамлар учун аччик кечмокда, шахарлар харобага айланди. Маслахат шулки, сиз сало-мат жунайберинг! Мен яна бир неча кун туриб, лашкар туплайман ва бу душманлар билан яна бир бор жанг киламан», — деди. Унинг бу нуткидан ботирлик ва довюраклик балкиб турибди.

1 Амир Темур угитлари. - Т.: «Навруз», 1992; «Узбекистон», 2007 й. -4, 24-б.

Амир Сохибкирон кайси юртга борса, у ерда тартиб ва осойишталик урнатиш йулини тутган. У зот Туфлис мавзеига борганида амирлари ва аркони давлатини йиFиб, шундай нутк сузлайди: «Мен шу замонда вокеъ булган ходисаю харобликлар, фитнаю фасод боиси-дан вужудга келган ажойиб холатлар ва Fаройиб ишларни курмокдамен; конун-коидалар издан чиккан.

Подшохлик расм-русуми йуколган. Албатта, кудратли подшохлар булмаганидан кейин мамлакат ахволига ташвиш ва паришонлик йул топиши таажжубким, утмиш подшохлар ва собик маликларнинг тутган сиёсати ва хокимияти устидадир. Уларнинг шунчалик улуFворлиги, комронлиги ва жахондорлиги була туриб. гуржий жамоалари кандай килиб шу дамгача сакланиб, мамлакат ва салтанатни бошкарганлар». Эътиборлиси шундаки, Амир Сохибкирон нотикликда хам, жасурликда хам уз тингловчиларига ибрат ролини утаган. Унинг нуткидан бирон сузни олиб ташлаш кийин. Хамма сузлар уз урнида максад нишо-нига бехато тегмокда. Бундай нуткни тингла-ган амиру уламолар, аркони давлат Амир Сохибкирон максаду муродини чукур англаб, унга ишониши, эргашиши табиий эди.

Сохибкирон бобомизнинг куйидаги нуткида хайрли ишларга даъват мужассам: «Номдор подшохлар кудратининг фойдаси, адолатшиор маликлар Fамхурлигининг манфаати хайрли ишларни шойиъ килиш ва яхшиликларни ёйишдир. Хозирда биз утмиш подшохлардан колган асарларни назорат киляпмиз. Бирок, албатта, биздан хам бирор ёдгорлик колиши лозимки, замон утиши билан бизнинг номи-миз уша ёдгорликда сакланиб колсин ва унинг ажру савоби беандоза булсин»2.

Хазрат Сохибкирон нуткидаги бу даъваткор куч мустакил юртимизда бенихоя кадр топиб, юртбошимиз саъй-харакати билан обод булаётган шахар ва кишлокларимиз киёфасида намоён булаётгани рост.

Амир Сохибкироннинг сузга бенихоя эъти-бори у улуF зотнинг саркардалик ва давлатни бошкариш санъатида ёркин из колдирган.

Амир Темур бобомизнинг бу борадаги узига хос услубини чукур урганиш, суз, нотикликка шунчалар масъулият билан

2 Уша жойда, 318-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

ёндашганларидан ибрат олиш баркамол авлодни тарбиялаш жараёнида алохида аха-мият касб этади. У, айникса, мамлакатнинг келажаги булмиш ёшларнинг харбий санъат сирларини билиши, чавандозлик махоратини эгаллаш, жисмоний бакувват, маънавияти юксак булиши, ижтимоий хаётига хам эътибор берган.

Буюк Темур «Салтанат тунини кийгач, уз тушагимда рохатда ухлаш хузур-халовотидан воз кечдим. Ун икки ёшимдан турли диёр-ларни кездим, ранжу мехнат тортдим. Хар хил тадбирлар кулладим, (Fаним) кисмларини син-дирдим. Амирлар ва сипохийларнинг исёнла-рини курдим, улардан аччик сузлар эшиттим. Лекин сабру бардош билан узимни эшитмаган-курмаганга солиб, уларни тинчитдим. Килич кутариб жанг майдонига отилдим ва шу тарика дунёда ном чикардим»1 ёшларни мард ва жасур, ватанпарвар, курол ва куролсиз жанг кила оладиган, эпчил, чаккон, кул, оёк кучи билан йикитиш махоратини эгаллаган Ватан химоячиларини маънавий камолотга етказишга мухим ахамият касб этади.

Амир Темур даврида кураш, отда юриш санъати, купкари, от пойгаси, ёй ва камондан отиш, ов, чавгон уйини сингари оммавий машFулотлар ва уйинлар кушинлар ва халк орасида кенг таркалган У уFил болаларни харбий санъат сирларини ургатиш учун мах-сус устозлар тайинлаган. Бунда факат кушин-дагиларни эмас, балки умумхалкни хам харбий ва жисмоний тарбиялаш жараёнига эътибор каратган.

Бундан ташкари, фарзандлари ва набира-ларига колдирган йул-йуриFида ун икки нар-сани шиор килиб, шундай дейди: «Сайийдлар, уламо, машойих, окилу донолар, мухаддислар, тарихчиларни сара, эътиборли одамлар хисоблаб, иззату-хурматларини урнига куй-дим. Шижоатли кишиларни дуст тутардим, чунки Тангри таоло жасур кишиларни ардок-лайди. Уламо билан сухбатда булдим ва пок ниятли, тоза калбли кишиларга талпиндим, уларнинг химматларидан улуш тилаб, муборак нафаслари билан дуо-фотиха беришларини

1 Михаил Иванин. Икки буюк саркарда. Чингизхон ва Амир Темур харбий санъати, стратегия ва тактикаси. - Т.: «Янги аср авлоди». -4-б.

илтимос килдим»2. Амир Темурнинг тажри-баси нафакат замонавий аскарлар тайёр-лашда, балки ёшларни мард, жасур, кучли, чаккон, эпчил килиб тарбиялашда хам мухим ахамият касб этади.

Амир Темур фаолиятини урганиш жараёнида гувохи булдикки, фарзандни тулаконли камол топтириш учун унга жисмоний, аклий ва маънавий тарбиядан иборат куп таркибли тарбия бериш билан бир каторда мантик фикр, яъни одамларни ишонтириш, уларни нотик фикрларини кабул килиши учун нутк санъати сирларини эгаллаш мухим ахамият касб этади. Нотиклик санъати хакида фикр билдирганда айтиш жоизки, тингловчилар диккатини жалб этиш, фикрнинг туFрилигига ишонтириш билан боFлик хар кандай ахборот узатиш жараёни бир-бири билан узаро боFлик исботланиши керак булган фикр, фикрнинг туFрилигини исботловчи асос, далиллар урта-сидаги алокани курсатувчи мантикий боFла-нишга эътибор бериш мухим. Фикрлашнинг мантикийлигини таъминлашда бу омиллар борасида шаклланган коидаларга риоя этиш мухим ахамиятга эга.

Интеллектуал салохиятлик бугунги кун ёшлари дунёкарашини шакллантиришда нотиклик санъатининг ахамияти узгача. Айтиш жоизки, нафакат миллий гвардия ёки харбий соха вакиллари, балки бошкарув тизими, ижро, назорат органлари ходимлари, куйингки, халк билан бевосита ишлайдиган барча тизим вакиллари, тадбиркорлик билан шугулланаётганлар, жамоатчилик учун хам нихоятда ахамиятли булиб колмокда. Биз бу борада Харбий техника институтида купгина амалий ишларни амалга ошириб келмокдамиз. Жумладан, «Амир Темур набиралари» рукни остида факультатив укув курслари ташкил килиниб, харбий хизматчи офицер ва педагог кадрлар томонидан таълим жараёни ташкил этилмокда.

Хакикатан хам суз инсоният ривожидаги кудратли воситадир, чунки суз тузади, суз бузади, олкиш хам, кар*иш хам суздан, обод килгувчи хам, барбод этгувчи хам суз. Бунёд-кор Fоялар хам суз билан, бузFунчи вайрон-кор Fоялар хам суз таъсирида. Суз кудрати, мохияти, хосияти ва саховатини англамайди-

2 Уша жойда, 70-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

ган инсон булмайди, балки уни англата олмай-диганлар булади. Нотиклик авваламбор ишон-тириш санъати. Бугун Узбекистон Республи-каси Миллий гвардия Харбий техника инсти-тутида нутк маданияти ва нотиклик санъати фан сифатида укитилади. Таълим ва муло-котнинг калити нутк билан, тарбия ва муома-ланинг калити хулк билан экан, Миллий гвардия соха хизматчиларининг, тингловчилари-нинг нутки хаммага тушунарли ва урнак були-шига эришишимиз лозим.

Бунинг учун эса:

- миллий меросимиз дурдона асарларидан ёшларни нафакат харбий-ватанпарварлик рухида тарбиялашда, балки уларни харбий касбга йуналтириш чоFида окилона фойдала-ниш;

- нотиклик санъати сирларини иннова-цион Fоялар ва бугунги замон талаби асосида ёшлар калбига сингдириш;

- оммавий ахборот воситалари оркали Ватан мудофаасини таъминлаш йулида фао-лият юритаётган харбийларимиз хаётини замон талабларига хос тарбиявий усул ва воситалар оркали ёритиш.

Харбий кисм, булинма, кушин ва округ рахбари (бошлиFи)нинг, шунингдек, харбий

жамоа якдиллиги ва умумий максад йулида фаолият олиб боришларида харбий хизматчи уртасида нотиклик маданиятини шаклланти-риш, укув-жанговар топшириклар берилганда харбий хизматчи шахсини хурмат килиш, унинг шахсий-психологик кобилиятларини инобатга олиш, жамоа харбий анъаналарини хурмат килиш, тарбиявий таъсир курсатиш замирида маънавий-маърифий ишлар бирли-гини таъминлаш мухим ижтимоий педагогик ахамият касб этади.

Шундай килиб, Амир Темур илмий меро-сида, ёшлар тарбияси муаммолари ва уларни ечиш йуллари, шакл ва методларига алохида эътибор берилган булиб, бугунги кун тарбия тизимида хам уз кимматини йукотмаганлиги билан мухим ахамиятга эгадир.

Хулоса килиб айтганда, мазкур манбаларда харбий хизматчиларнинг маънавий дунёсини бойитиш борасида илгари сурилган ва хаётий тажрибаларда синалган тарбия мазмуни, угитлари, панд-насихатлари бугунги даврда хам ёш авлод, хусусан, харбий хизматчилар-нинг маънавий-маърифий ишлар самарадор-лигини оширишга якиндан ёрдам беради.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 августдаги «Ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихатидан янги боскичга кутариш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК.-3907-сон карори.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 4 августдаги «Узбекистон Республикаси Куролли Кучлари харбий хизматчиларининг маънавий-маърифий савия-сини ошириш тизимини тубдан такомиллаштириш туFрисида»ги ПК-3898-сон карори.

3. Амир Темур угитлари. - Т.: «Навруз», 1992.

4. Михаил Иванин. Икки буюк саркарда. Чингизхон ва Амир Темур харбий санъати, стратегияси ва тактикаси. - https://www.google.com/

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.