Научная статья на тему 'СОҲИБҚИРОН АМИР ТЕМУР ФАТҲЛАРИДА ҲАРБИЙ ТАКТИКА ВА ИСЛОМИЙ ҚАДРИЯТЛАР МУТАНОСИБЛИГИ'

СОҲИБҚИРОН АМИР ТЕМУР ФАТҲЛАРИДА ҲАРБИЙ ТАКТИКА ВА ИСЛОМИЙ ҚАДРИЯТЛАР МУТАНОСИБЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

1255
105
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Соҳибқирон / Амир Темур / “Темур тузуклари” / Қуръони карим / Ҳадиси шариф / ислом / исломий қадриятлар / дин / иймон / эътиқод / Sahibkiran / Amir Temur / “Temur's rules” / Holy Quran / Hadith / Islam / Islamic values / religion / faith / belief.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Жаъфар Холмўминов

Ушбу мақолада Амир Темур ҳарбий ҳаракатларида тактика ва стратегия сифатида қўлланилган исломий қадриятлар ва ғоялардан бир нечтасига қисқача тўхталиб ўтамиз

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RELATIONSHIP OF MILITARY TACTICS AND ISLAMIC VALUES IN THE CONQUEST OF SAHIBKIRAN AMIR TEMUR

Below we briefly review some of the Islamic values and ideas used as tactics and strategies in Amir Temur's military operations

Текст научной работы на тему «СОҲИБҚИРОН АМИР ТЕМУР ФАТҲЛАРИДА ҲАРБИЙ ТАКТИКА ВА ИСЛОМИЙ ҚАДРИЯТЛАР МУТАНОСИБЛИГИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

СОХИБ^ИРОН АМИР ТЕМУР ФАТХЛАРИДА ХАРБИЙ ТАКТИКА ВА ИСЛОМИЙ КАДРИЯТЛАР МУТАНОСИБЛИГИ

Жаъфар Холмуминов

Тошкент давлат шаркшунослик университети доценти Фалсафа фанлари доктори (DSc)

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Амир Темур харбий харакатларида тактика ва стратегия сифатида кулланилган исломий кадриятлар ва гоялардан бир нечтасига кискача тухталиб утамиз.

Калит сузлар: Сохибкирон, Амир Темур, "Темур тузуклари", Куръони карим, Хддиси шариф, ислом, исломий кадриятлар, дин, иймон, эътикод.

RELATIONSHIP OF MILITARY TACTICS AND ISLAMIC VALUES IN THE CONQUEST OF SAHIBKIRAN AMIR TEMUR

ABSTRACT

Below we briefly review some of the Islamic values and ideas used as tactics and strategies in Amir Temur's military operations.

Keywords: Sahibkiran, Amir Temur, "Temur's rules", Holy Quran, Hadith, Islam, Islamic values, religion, faith, belief.

КИРИШ

Амир Темур ислом Пайгамбари Мухаммад (сав)нинг "Барча амалларингиз ниятларингиз билан богликдир", мазмунидаги хадиси шарифига ихлос ва эътикод билан караган. Шунинг учун булса керак, у хар бир ишда, жумладан, харбий харакатлардан олдин холис ният килишни хает тарзига айлантирган, кунглида тугилган эзгу ниятларини амалга ошириш учун катъий карорлар чикарган. Жумладан, у "Темур тузуклари"нинг "Туглук Темурхон билан учрашганимдан сунг кунглимга келган биринчи кенгашим" кисмида бу хакда шундай дейди: "Туглук Темурхон (саркардалари) Беккичик, Хржибек арканут, Улуг Туг Темур керайит ва Жетанинг бошка амирларидан уч фавж (Фавж - харбий булинма, катталиги турлича булган) тузиб, Мовароуннахр мамлакатини талон-тарож килиш учун юборгани, уша фавж кушин Хузор деган жойга келиб тушгани хакидаги хабар менинг кулогимга етди. Шунда Туглук

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

Темурхонни бориб куришдан илгари бу очкуз амирларни мол-дунё билан махлиё этиб, Мовароуннахр вилоятини катлу горатдан куткариб колишга карор килдим"

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Амир Темур хар бир харбий юришидан олдин узокни кузлаб, чукур тафаккур килишга катта эътибор каратган. У узининг "Темур тузуклари"да буни "Кенгаш" деб атайди. "Кенгаш" Амир Темур талкинида икки маънони англатган: 1.Мустакил фикрлаш ва карор кабул килиш: уз-узи билан маслахатлашиш. 2.Бошкалар билан маслахатлашиш.

Амир Темур кенгаш - тафаккур килиш ва мушохада юритиш натижаси кандай булишини катъият ва тугри карорга келиш билан боглайди: "Сипохни иккилантирадиган (турумсиз) кенгашни эшитишдан сакланардим" Унинг нигохида, хукмдор ёки саркардада бу уч фазилат - тафаккур (кенгаш), катъият ва катъий карор уйгунлик касб этиши зарур.

Узокни кузлаб, пухта уйлаб иш тутиш Амир Темур харбий стратегиясининг асосини ташкил этган. Вазиятни урганиб, тахлил килиш ва тугри карорга келиш унинг купгина харбий харакатлари зафар билан якун топишига сабаб булган. Жумладан, "Салтанатимни мустахкамлаш учун килган унинчи кенгашим"да шундай дейди: "Кушинимнинг жангга хозирлиги хакидаги хабар Бадахшон шохларига етгач, урушга тайёргарлик кура бошладилар. Узимча мушохада килиб, душман лашкар туплам улгурмасдан бурун эпчиллик, уддабуронлик билан зарба бериб, уларни тузитиб юбормокчи булдим. (Шунинг учун) юриш килиб, Талликонга (Талликон - хозирги Афгонистоннинг шимолидаги кадимги шахар. Утмишда Тохаристон давлатининг пойтахти. Урта асрларда яна иккита Талликон мавжуд булган: улардан бири - Х,иротдан гарброкда, иккинчиси - Каспийдан жануби-гарбда жойлашган эди) етиб келдим.

Талликонга келганимдан Бадахшон шохлари хабардор булгач, тинч йул тутиб, менга мулозим булишни ихтиёр килдилар. Куллаган тадбиримдан кунглим тулди ва хато килмаганимни англадим. Менинг салтанатим бутун Бадахшон вилоятига ёйилди. Бадахшон сипохларининг аксарияти тамом хизматимда булишни ихтиёр этдилар".

Амир Темур "Тузуклар"нинг "Жета ва Илёс Хожа лашкарига шикаст етказиш хакида килган ун учинчи кенгашим"ида хар бир жангдан олдин пухта уйлаб, тафаккур килиб ва уз-узи билан маслахатлашиб, катъий ва тугри карор

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

чикарганлиги хакида гапиради: "Шу пайт карасам, Илёс Хожа уз амирлари билан отланиб, фавж-фавж булиб кетаётибди. Амирларим ва сипохийларим уларнинг кетидан кувиш максадида мендан буйрук беришимни илтимос килдилар. Мен уйлаб туриб, то ганимнинг максади маълум булгунча таъкиб этишни бир оз кечиктиришни маслахат курдим (узим билан маслахатлашиб, маъкул курдим - Ж.Х.). (Тахминан) турт фарсанг ерга бориб тухтаганларидан кейин, уларнинг максадларини тушундим. Ниятлари - бизни тогдан тушириб, яланг ерда жанг килиш экан" Жета ва Илёс Хожа кушини билан булган жанг Амир Темурнинг нихоятда тактикавий харакат килишини, энг огир ва мураккаб вазиятларда нихоятда пухта уйлаб куриб, тугри ва катъий карор чикара олиш кобилиятига эга булганлигини курсатади. Унинг ана шундай кобилиятга эга булганлиги туфайли у купгина тенгсиз ва аёвсиз жангларда (Амир Темур сипохийлари сон жихатидан душман кушинига нисбатан камчиликни ташкил этган холларда), жумладан, Жета ва Илёсхожа кушинларига карши олиб борган жангида хам галаба козонган.

"Темур тузуклари"нинг "Жета ва Илёс Хожа лашкарига шикаст етказиш хакида килган ун учинчи кенгашим"ида Амир Хусайн билан булган жанг тафсилоти хам баён этилади. Унда Амир Темур ва Амир Хусайн урталарида юзага келган зиддиятнинг асосий сабаби куйидагича изохланади: "Амир Хусайн салтанатим азимати ва шон-шавкатининг кучайганини кургач, унда хасад томирлари (каттикрок) ура бошлади. Кдсам билан килган ахд-паймонларини бузиб, менга карши исён тугини кутарди. Мен унинг олдига куп марта (лутф-мархаматлар курсатиб) бордим, у булса асло кошимга келмади. Бунинг устига сиртидан такаллуфлар билдириб, аслида хийла-найранг ишлатиб, мендан карши калъасини олиб куйди. Карши калъасини куриклаб туриш учун кургонбеги амир Мусо бошчилигида етти минг отлик аскар тайинлади. Кейинрок у ерга яна кушимча беш минг аскар юборди. Бу билан кифояланмай, мени улдирмокчи булди". Ана шундай вазиятда Амир Темур унга карши жанг килишдан бошка чора колмаганини тушуниб, кушин тузади. Унинг кул остидаги амирлари Карши калъасини тортиб олиш учун жангга ундаган чогларида вазиятни тахлил килиб, пухта уйлаб, режа ишлаб чикади. Бу хакда шундай дейди: ""Карши калъасини олиш режаларини туза бошладим. Улар айтгандай уруш билан олсам, бунинг хатарли томонлари куплиги кунглимдан утди. Узимча: "Мабодо калъани жанг билан олмокчи булсам, ганим лашкарининг ёмон кузидан кушинимга зарар етса-чи?" - деб уйладим. Сунгра жанг килиш фикридан вактинча воз кечдим ва бошка тадбирни куллашга

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

киришдим". Амир Темур тенгсиз жангда аскарларни курбон килмаслик ва унчалик катта булмаган кушин билан галаба козониш максадида харбий хийла ишлатади. Кайд этиш лозим, Амир Темур купгина урушларда харбий хийлалар ишлатгатишни режалаштирган ва уларни муваффакиятли амалга оширган: "Хуросон томонга юзланиб, бу билан Карши калъаси бекларининг хотирини жам килмокчи булдим. Кейин эса лашкарим билан (яширинча) оркага кайтиб, тунда тусатдан калъага хужум килиб, у ерни босиб олишни режаладим. Хуллас, бу ердан кучиб, Хуросонга караб йулга тушдим" Харбий хийла - бу жахон жанг санъати тарихида бор булган хакикат. Ундан тарихда Амир Темургача ном козонган барча машхур лашкарбошилар ва кумондонлар фойдаланганлар. Энг мухими, харбий хийла ислом Пайгамбари Мухаммад (сав) томонидан хам бир неча уринда унумли кулланилган. Масалан, сахоба Салмон Форсий таклифи билан тузилган ва Мухаммад (сав) томонидан маъкулланган "хандак" режаси ислом тарихида "Хандак жанги" номи билан машхур. Амир Темур хам уз навбатида ёгийлар ва ракиблари устидан галаба козониш хамда аскарларини камрок талофат билан жангдан олиб чикиш учун ана шундай режалар - харбий хийлалар тузиб турган ва купинча максадга эришганлиги "Темур тузуклари"дан хам, бошка тарихий манбалардан хам маълум.

"Темур тузуклари" ва барча тарихий манбаларда келтирилган маълумотлар Амир Темурнинг тафаккур сохиби эканлигини исботлайди. Хар бир масалани чукур идрок этиб, пухта уйлаб ва тахлил килиб, узи билан машварат килиб, сунг бир катъий карорга келиш - Амир Темурнинг улуг фазилатларидан бири булган. Унинг ботиний - интуитив билиш кобилияти хам юксак булган ва купинча, энг мураккаб вазиятларда, масалан, "Мени кулга туширмокчи булган Амир Хусайннинг макру хийласидан кутулиш учун килган кенгашим"да келтирганидек, Амир Хусайн "дустлик ва кариндошликни риоя килишдан булак ниятим йук", "агар сенга айтган гапларимга хилоф бирон иш тутиш ниятим булса ва уртадаги ахд-паймонимни бузиб сенга ёмонлик килсам, шу ушлаган Куръон - Худонинг китоби мени урсин", деб Куръон билан касам ичгандан сунг хам Амир Темурни хийла билан улдирмокчи булганида Амир Темур бир томондан уни мусулмон деб билгани учун унинг касамига ишонганини, иккинчи томондан, унинг уз ваъдасига вафо килмаслигини билганини, шунинг учун олдиндан эхтиёт чораларини курганини айтади. Бу ерда хам Сохибкироннинг интуицияси панд бермайди: Амир Хусайн унга тузок куяди, аммо уз тузогига узи тушади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

Сохибкирон хар бир ишни, жумладан, хар бир юришдан олдин машварат килиш заруратини ислом пайгамбари Мухаммад (сав) хадислари билан боглайди: "Яна тажрибамдан утмишким, гарчи ишнинг кандай якунланиши такдир пардаси оркасида яширин булса хам, акли расо ва хушёр кишилардан кенгашу тадбир истаб, фикрларини билмок лозимдир. (Шунинг учун) пайгамбаримиз Мухаммад саллоллоху алайхи васаллам (унга Тангрининг мархаматлари ва саломлари булсин) айтганларидек, хар бир ишни килишга киришар эканман, аввало обдан уйлаб, (амирларим билан) кенгашдим.

Маслахатчилар ва кенгаш ахли йигилганда, олдимиздаги ишларнинг яхши-ёмон, фойдаю зиён томонлари, уларни амалга ошириш, оширмаслик хакида суз очиб (улардан) фикр сурар эдим. Сузларини эшитгач, ишнинг хар икки томонини мушохада килиб, фойда-зиёнларини кунглимдан кечирардим; унинг хатарли томонларига купрок эътибор назари билан карардим; кайси бир ишда икки хатар мавжуд булса, уни (бажаришдан) воз кечардим ва бир хатарлик ишни ихтиёр этардим. Чунончи, шунга кура Туглук Темурхонга Туглук Темурхон - Мугулистон хони (1348 - 1362). Мугулистон ёки Жета -Чигатой улуси парчаланиши натижасида унинг Мовароуннахрдан шаркдаги кисми, яъни Шаркий Туркистон ва Еттисув ерларини уз ичига олган давлат. Хон 1360 - 1361 йиллар бахорида Мовароуннахрга икки марта юриш килиб, Кашкадарё вохасигача етган. 1362 йили вафот этган (изохлар А. Ахмедовнинки) тугри йул курсатганман. Унинг амирлари Дашти Жетада (Еттисувда Чу дарёси атрофидаги даштлик - А.А.) исён тугларини кутарганларида, мендан маслахат суради. Унга шундай дедим: "Агар ганимни синдириш учун бир фавж аскар юборсанг, олдингда икки хатар бордир, агар узинг олиб борсанг, бир хатар мавжуд". У менинг маслахатимга кириб, Дашт томон узи бориб эди, мен айтгандек булди".

Шунингдек, Амир Темур пирлар - муршиди комиллар, устозларнинг маслахатлари ва угитларига амал килишни мухим омил деб билган ва бунга узи хам катъий амал килган: "Пирмиз менга ёзмишларким: "Абулмансур (Абулмансур (лугавий маъноси: зафар, галаба козонувчи) - уламо ва машойихлар тарафидан Амир Темурга берилган фахрли ном) Темур, салтанат ишларида турт нарсага амал килгин, яъни: 1) (узинг билан) кенгаш; 2) (бошкалар билан) машварату маслахат айла; 3) хушёрлигу мулохазакорлик билан катъий карор чикар; 4) эхтиёткор бул. Чунки кенгаш ва машваратсиз салтанатни барча килган ишларию айтган гаплари хато булган жохил кимсага киёслаш мумкин; унинг сузлари ва килмишлари бошга пушаймонлик ила

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

надомат келтиргай. Шундай экан, салтанатни бошкаришда машварату маслахат ва тадбир билан иш юритгин, токи окибатда надомат чекиб, пушаймон булмагайсан".

Яна бир жойда шундай дейди: "...Чингизхон авлодидан булмиш Туглук Темурхон Мовароуннахр мулкини босиб олиш касдида кушин тортиб (вокеа 1360 йилнинг бахорида содир булган), Хужанд сувидан кечиб утгач, менга, амир Х,ожи Барлос (Амир Х,ожи Барлос - нуфузли барлос бекларидан. Кеш ва унга тобеъ ерлар хокими. Шарафиддин Али Яздий "Зафарнома"сида келтирилишича, Амир Темурнинг амакиси булган ва 1361 йили Хуросоннинг Жувайн мавзесида улдирилган - А.А.) ва амир Боязид Жалойир (Хужанд вилоятининг амири. 1361 йили Туглук Темурхоннинг буйругига кура катл этилган - А.А.) номига ёрлик жунатиб, унинг хузурига боришимизни талаб килган эди. Улар мен билан кенгашдилар: "Уз эл-улусимиз билан Хуросонга кетайликми ёки Туглук Темурхоннинг кошига борайликми?" Мен уларга бундай йул курсатдим: "Туглук Темурхоннинг хузурига борсангиз икки фойда, бир зиён бордир. Хуросон томонга утиб кетишнинг эса икки зиёни, бир фойдаси бордир".

Улар менинг кенгашимга кирмадилар ва Хуросон томонга кетдилар (бу вокеа 1361 йилда содир булди - А.А.). Мен хам Хуросонга ёки булмаса Туглук Темурхоннинг кошига бориш-бормаслигимни билмай иккиланиб колдим. Шу хол асносида пиримдан маслахат сураб хат ёзган эдим, ушбу мазмунда жавоб ёзиб юборибдилар: "Туртинчи халифадан (бу ерда хазрати Али ибн Абу Толиб (656- 661), Мухаммад пайгамбарнинг амакиваччаси ва куёви назарда тутилган -А.А.), унга Тангрининг караму мархамати булсин, бир киши сурабдики, осмон - камон, ер - камон ипи, ходисалар ук-ёй булса, инсонлар ул ук-ёйларга нишон булса, отгучи (эса) - буюк ва кудратли Худойи таоло булса, одамлар каерга кочадилар?" Халифа жавоб килиб: "Одамлар Тангрининг кошига кочсунлар", -дебди. Шунга ухшаш сен хам хозир Туглук Темурхоннинг олдига кочгил ва кулидаги ук-ёйини тортиб олгил".

Бу жавоб келиши билан кунглим кутарилиб, юрагим бундан кувват олди ва Туглук Темурхон олдига боришга ахд килдим".

& Л ¿j

"Албатта, бунда (Куръонда) ибодат килувчилар кавми учун хушхабар бордир".

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

"Биз уни (Куръонни) мана шундай баён этувчи оятлар шаклида нозил килдик. Аллох узи ирода этган кишиларни хидоятга йуллагай"

Амир Темур одатда хар бир кенгашдан сунг Куръони каримга мурожаат килган. Унинг узи бу хакда шундай дейди: "Лекин бирон ишни килмокчи булсам, кенгашиб олгач, кейин Куръондан фол очардим ва Куръон хукми билан иш килур эдим. Туглук Темурхон олдига боришдан аввал Куръонни очсам, "Сураи Юсуф" чикди ва Куръони мажид хукмига амал килдим".

Кенгаш килиш ва карор чикаришдан кейин Амир Темур Куръони карим оятларидан рухий мадад олган. Бу хакда "Лашкаримни иттифокка келтириш учун килган шн иккинчи кенгашим"да шундай дейди: "Лашкардан кунглим тинчигач, Илёс Хожага карши жангга хозирлик кура бошладим. Уни даф этиш ва (у билан) кай йусинда уруш олиб боришим хакида кенгашдим, ганимлар хабар топиб улгурмасдан, чапдастлик билан уларнинг устига куккисдан боскин килишга карор бердим. Бу хусусда Куръони мажиддан фол очиб карасам, ушбу ояти карима чикди: "Канчадан-канча кичкина гурухлар Оллохнинг изни билан катта гурухлар устидан галаба козонган".

Ушбу башоратни топганимдан кейин лашкаримни тартибга келтирдим. Уни етти фавжга булиб, йулга тушдим. Тонг ёриша бошлаганда (Илёс Хожанинг) хировули булмиш Туглук Сулдуз ва Кайхусравга етишдим. Икки хамла билан уларни енгдим ва (уларни) Илёс Хожа жойлашган Пули сангингача кувиб бордим".

Жангдан олдин ибодат, дуо ва муножот килиш Намоз (салот) ислом динига 5 та фарзнинг биринчисидир. Куръони каримнинг куплаб ояти карималарида мусулмонлар намоз укишга буюрилган. Жумладан:

ùgA^t ¿Ь VI Sj^ l^Sjj S^lj ljl^lj

(Аллохдан) сабр ва намоз ила ёрдам сурангизлар. Дархакикат, у (намоз) огир ишдир. Илло, итоатли (хокисор) кишиларга (огир) эмас".

Ёки:

¿ЦДО ¿Д Ijüjlj lßj S^l

"Намозни баркамол укингиз, закот берингиз ва рукуъ килувчилар (намозхонлар) билан бирга рукуъ килингиз (намоз укингиз)!"

Сохибкирон хар бир жангдан олдин Аллохга топиниб, тоат-ибодат килиб, чин дилдан узи ва лашкари хакига дуо килишни одатий холга айлантирган. Бу хакда жумладан, шундай дейди: "Эртасига отланиб, дарани

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

айлана бошладим. Унинг уртасида багоят хушхаво бир тепалик бор экан, уша баландликка чикдим. Лашкарлар ул тепаликни куршаб жойлашдилар. Уша кеча жума туни эди, тонг отгунча (худодан мадад сураб) ухламай чикдим. Тонг отгач, бомдод намозини утадим, сунг кулимни дуога очган эдим, кузларим ёшланиб, юрагим бушашди. Тангри таолога ёлвориб, мени бу сарсонликдан куткаришини тиладим".

Амир Темур куйидаги ояти каримага ишонган ва унга катъий амл килганлиги унинг бутун фаолиятида, жумладан, жанг олдидан яккол кузга ташланади:

¿^дИвЛ «^J 4} ^¿¿J ^l^jJ ^ß-^ (L)j

"Айтинг: «Албатта, намозим, ибодатим ва хаёту мамотим оламлар Рабби булмиш Аллох учундир".

Амир Темур дуонинг кудратига, унинг кабул булишига каттик ишонган ва уни ибодатнинг асосий унсурларидан бири деб билган. Бу хакда унинг узи шундай дейди:

"Дуо тамом булганича хам йук эдики, узокдан бир туда одам куринди. Улар тепаликни ёнлаб утиб кетмокда эдилар. Отланиб, уларнинг кимлигини билиш максадида оркаларидан бордим. (Карасам) хаммаси булиб етмиш отлик экан. Улардан сурадим:

- Баходирлар, ким буласизлар?

Улар жавоб килдилар: - Амир Темурнинг навкарларимиз".

Амир Темур "Тузуклар"нинг "Жета ва Илёс Хожа лашкарига шикаст етказиш хакида килган ун учинчи кенгашим"ида Илёс Хожа билан буладиган жангдан олдин Аллохдан мадад сурагани хакида шундай дейди: "Мен туни билан тог устида ухламай Тангри таоло даргохига илтижо килиб, ундан ожизу мухтож бандасига мадад беришини тилаш ва пайгамбаримиз Мухаммад саллаллоху алайхи васаллам, унинг якинлари ва сахобаларига саловот айтиш билан машгул булдим". Кузатилишича, Амир Темурнинг аксарият дуо ва муножотлари мустажоб булган экан. Бу жангда хам унинг дуолари ижобат булганини куйидагича тасвирлайди: "Ярим уйку ва ярим уйгоклик орасида кулогимга аллакимнинг: "Темур, фатху зафар сенга ёр булади!" - деган овози эшитилди". Айнан шу ходисанинг давомида Амир Темурнинг хар бир жанг олдидан намозини адо этгани хам маълум булади: "Тонг отиб, ёруг тушгач, намозни жамоат билан укидим".

Ийкон (катъий ишонч) ва таваккул

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

Аллохнинг мададига катъий ишонч Амир Темурнинг хар бир жанг бошланишида асосий меъёр булиб хизмат килган. Амир Темур Куръонни яхши билган, барча ишларда мадад ва галаба Аллохдан эканлиги куйидаги ояти каримада собит этилганлигига каттик ишонган:

jjjÜl it Vj jlaStt lij ^ f^Jjl ^ Vj lij

"Буни (мададни) Аллох сизларга хушхабар булиши ва дилларингиз у билан таскин топиши учун берди. Fалаба эса, факат Аллох хузуридадирки, У Азиз ва Хдкимдир"

Бу хакда унинг узи шундай дейди: "... амир Мусо ва Малик баходир ун икки минг отлик аскар билан устимга бостириб келиб, мени Карши калъасида камал килдилар. Мен тангрининг мададию иноятига ишониб, тадбиркорлик ва эхтиёткорлик ишлатган холда калъадан чикиб, кулай фурсатларда бир неча марта жангга кирдим. Пировардида шу икки юз кирк уч йигитим билан ун икки минг отлик ганим лашкарини маглубиятга учратдим ва уларни бир неча фарсанг (тахм. 6 км га тенг масофа - А.А.) ергача кувиб бордим".

Энг огир вазиятлардан хаёт ва мамотини, инон-ихтиёрини Аллохга топшириш, яъни Унга таваккул килиш Амир Темурнинг хаётий принципларидан бири булган. Бунга унинг тузукларидан хам, тарихчиларнинг маълумотларидан хам куплаб мисоллар келтириш мумкин. Куръони каримни яхши билган Сохибкирон, табиийки, бу хакда куйидаги ояти карима хукмига амал килган:

^'.ll ^>11 ¿О JA J ¿Jl j AJIC JA VI Я1| V ^^ ¿$1 IjljS ¿11

"Бас, (шунда хам) юз угирсалар, (уларга) айтинг: «Менга Аллох кифоядир. Ундан узга илох йукдир. Унга таваккул килдим. У буюк Аршнинг парвардигоридир!".

5.Сабр

"Сабр" мухим исломий тушунчалардан бири булиб, у хакда Куръони каримда куплаб оятлар мавжуд.

^Ic. Vj ö_JJüiil '¿^-Lallj ^ILalb IjjjAjLiIj

"(Аллохдан) сабр ва намоз ила ёрдам сурангизлар. Дархакикат, у (намоз) огир ишдир. Илло, итоатли (хокисор) кишиларга (огир) эмас".

Ёки:

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

jULäj ¿a^&Liihj ¿äiiülj ¿зай} ¿¡M^lj ¿gjt^l

"(Улар) сабрли, садокатли, итоатли, саховатли ва сахар чогларида Аллохдан магфират сурайдиган кишилар эди".

Ёки:

Oij ÜLLali ^ulillj Ii ¿jjL^lj ffcjl jSJ Ü] ¿«ill

"Улар Аллох зикр килинганида диллари куркувга fALUajJ

тушадиган, узларига етган балоларга сабр киладиган, намозни баркамол адо этадиган ва Биз ризк килиб берган нарсалардан эхсон киладиган зотлардир".

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Куйидаги ояти каримада хам буюрилади:

¿¿j^^jL^all gi ¿j] SÜ^lj 1j nl ljuit ¿jjll L$J1 LJ

"Эй, имон келтирганлар! Сабр ва намоз билан (Мендан) ёрдам сурангиз! Албатта, Аллох сабр килувчилар билан биргадир"

"Сабр" Хадиси шарифда хам жуда куп келган. Шунингдек, "сабр" тасаввуф таълимотининг рухий-маънавий такомил боскичлари -макомотларидан бешинчи маком хисобланади. Хадиси шарифда келтирилишича, Паймбар (сав)дан "Иймон нима?", - деб сураганларида "Сабр", - деб жавоб берган эканлар.

Амир Темур сабр тушунчасига алохида ургу беради. У бу тушунчани хаётининг барча жабхаларида доимий тарзда ишлатади ва бошкаларни хам сабрга килишга чакиради. Айникса, давлат ишларини бошкаришда сабрнинг урни алохида эканлигини уктиради: "Яна шуни билгилким, салтанат ишларининг бир кисми сабру токат билан булгай"

Амир Темур сабр тушунчасини кенгаш, тугри тадбир, цатьий жазм, эутиёткорлик ва узоцни уйлаш тушунчалари билан ёнма-ён куяди: "Ишларимнинг барини кенгаш билан юргизиб, уни битиришда тугри тадбир куллар эдим. Бир ишга киришмай туриб, ундан чикиш йулларини уйлаб куяр эим. Уни тугри тадбир, катъий жазм, сабр-чидам курсатиб, эхтиёткорлик билан узогини уйлаб, ортини эсдан чикармаган холда охиригача етказардим" Сабр-чидам тушунчаси кенгаш, тугри тадбир, цатьий жазм, эхтиёткорлик ва узоцни уйлаш тушунчалари билан бирга Амир Темур харбий юришларида мухим категорияларни ташкил этади ва шундан келиб чикккан холда Сохибкироннинг узига хос жанг тактикаси манзарасини гавдалантиради.

"Салтанатни тиклаш йулидаги туккизинчи кенгашим"да Амир Темурнинг энг огир вазиятларда хам сабр килгани ва кийинчиликларни сабр-бардош билан енггани хакида суз боради: "Менинг келганим хакидаги хабар

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

Илёс Хожага етгач, Беккичикнинг иниси Алачун баходирни катта кушин билан устимга юборди. Коровулларим гафлат уйкусида колган эканлар, уларнинг ёнидан утиб, билдирмай, тун коронгусида тусатдан устимга хужум килиб келдилар.

Кароргохим уч томони сув билан уралган ярим оролда жойлашганди. Ярим орол ташкарисида курилган бир неча чодир Жета лашкари томонидан талон-торож килинди. Омон колган аскарлар ярим оролга кучиб утдилар. Мен булсам жангга шайланиб, тезлик билан ярим оролнинг кириш кисмига бордим. Душман мендан курккани сабабли урушга ботиниб киролмади. Ун кунгача шу ярим оролда турдим. Сунг у ердан чикиб, сув буйларида олачуклар (шу номли шолча туридан ясалган капа ёки чодар - А.А.) тиктириб, Жета лашкарининг каршисида бир ой давомида кузатиб турдим. Охири ганимни куркув босим, оркасига кайтиб кетди. Мен сувдан утиб, уларнинг манзилига тушдим ва душман оркасидан таъкиб килиш учун бир фавж аскар жунатдим".

"Темур тузуклари"нинг "Салтанатимни мустахкамлаш учун килган унинчи кенгашим" кисмида яна Амир Темурнинг сабр-бардошини мушохада этамиз: "Кундузга етиб боргач, бурулдай (бу ерда жалойир кабиласига карашли эл хакида суз юритилмокда - А.А.) элининг сардорлари менга келиб кушилмагунларича уша ерда кутиб турдим".

Тасаввуф таълимотида Айюб (а) макоми "Сабр" макоми деб аталади. Бундай караш купгина тасаввуф тарикатлари учун муштарак хисобланади. Амир Темур эса тасаввуф пирларига узгача ихлос билан караган. Айникса, Хожагон тарикати улуглари Амир Темур учун нихоятда кадрли булган. Амир Темурнинг Яссавия тарикатига хам ихлоси баланд булганлиги хакида далиллар мавжуд.

Бунинг асосий сабаби бир томондан

"... Яссавия таълимоти узининг мустахкам интизоми, пок исломий-мазхабий, ирфоний-тасаввуфий гоялари билан Туркистон халкларини мугуллар зулми ва истибдодига карши жипслаштириб тарбиялаб борган" лигида булса, иккинчи томондан, Амир Темур Хожа Ахмад Яссавийнинг (1166-1167 йилда вафот этган) авлиёлик мартабасидан маънавий, рухий озик, куч олиб келганлигидадир.

Шукр

Аллохнинг берган неъматлари ва яхши кунларига шукр килиш мукаддас ислом динининг мухим кадриятларидан хисобланади. Бу хакда Куръони каримнинг куплаб ояти карималарида суз боради. Жумладан:

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

Vj ^ ljj^lj ^jj^l

"Бас, Мени ёд этингиз, (Мен хам) сизларни ёд этурман*. Менга шукр килингиз, ношукрчилик килмангиз!"

Куйидаги ояти каримада неъматлар ва муваффакиятлар шукрона килувчи кишиларга берилиши хакида суз боради:

¿¿Ц 6-$ Ljjjj ¿i ¿¿¡fe ¿i f ljljte H^j ^

"Бизларнинг ичимиздан (келиб-келиб) Аллох ушаларга неъмат ато этибдими?!» - дейишлари учун уларнинг баъзиларини баъзилари билан ана шундай имтихон килдик. Шукр килувчилар (ким экани)ни Аллох билувчирок эмасми?!"

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хар бир берган неъматига шукр килиш, неъматларни зиёда айлаши ва ношукрлик килиш куфрга олиб боришини Амир Темур яхши тушунган. Шунинг учун хам у хар бир галаба, хар бир яхши хабар, хар бир берган неъматига шукр килишни канда килмаган. Буни унинг тузукларида хам, унга оид тарихий асарларда хам курамиз. Жумладан, Амир Темур Гармсирни уз тасарруфига олгач, Балх сархадидаги тогларда туриб, Мовароуннахр мулкини забт этиш максадида уша ерда кушин туплашга киришади. Огир ва мураккаб вазиятда турган булса хам Аллохга шукрона келтиради. Бу хакда узи шундай дейди: "...бу ердан отланиб чикиб (карасам), мен билан факат кирк отлик кишигина колган экан. Лекин уларнинг бариси аслзода, амирзода, насли пок йигитлар эди. Шундайин азаматлар бу огир кунларда нима учундир мендек олтину молсиз, озик-овкатсиз бир кишига хамрох булиб, итоат килиб юрганлари учун Тангри таолога шукрлар айтдим. Узимча: "Оллох таолонинг мен билан киларлик улуг ишлари куп булса керакким, узим каби йигитларни менга буйсундирмиш", - деб уйладим".

Хайру саховат ва э^сон. Силаи ра^м

Банданинг уз якинлари, кариндош-уруглари, дусту биродарлари, куни-кушнилари, кул остидаги кишилар, бева-бечоралар, етим-есирлар, мухтожлар ва толиби илмларга хайру эхсон килиши исломнинг энг гузал кадриятларидан

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

саналади. Бу хакда Куръони каримда, айникса, "Бакара" сурасида куплаб оятлар мавжуд. Жумладан:

üjäiS f^JJ S^Lall (j^j ^ЗД üj^. jy-

"улар гайбий хабарларга (пайгамбарим Мухаммад келтирган хабарларга) имон келтирадиган, намозни баркамол укийдиган ва Биз ризк килиб берган нарсалардан (садака ва) эхсон киладиганлардир"

Амир Темур ёшлигидан хайру саховат килишни хуш курган. Бу гузал одат умр буйи уни тарк этмаган. Жумладан, уруш арафасида ночор холда турган пайтида уни куллаб-кувватлаш ва у билан ёнма-ён жанг килишга келган дустлари - саркардаларга узининг кимматбахо нарсаларини хадя этади: "Улар отларининг жиловини буриб, мени дархол хузурларига келтиришни буюрдилар. Улар уч фавж эканлар. Биринчи фавжнинг садори -Туглук Хожа Барлос, иккинчисиники - амир Сайфиддин, учинчисиники -Тутак баходир экан. Мени таниган захотлари узларидан кетаёзиб, отдан тушдилар. Тиз уриб, узангимни упдилар. Мен хам отдан тушиб, хар бири билан кучоклашиб куришдим. Мандилимни Туглук Хожанинг бошига куйдим. Жуда нозик ишланган, олтин билан зийнатланган камаримни эса амир Сайфиддиннинг белига богладим. Чопонимни Тутак баходирга кийдирдим. Уларнинг кунгли юмшаб, багоят таъсирландилар. Мен хам каттик таъсирландим. Пайтида жамоат билан намозни адо этдик".

Амир Темур силаи рахм, хайру эхсон, садака ва сахийлик килишни мусулмончиликнинг асосий белгиларидан бири деб билган ва шунга катъий амал килган. У бу ишни харбий характлардан олдин килишни саркардалари ва аскарларини рухлантириш, уларнинг узига нисбатан ишончини козониш шартларидан бири деб билган.

"Темур тузуклари"нинг "Салтанатимни мустахкамлаш учун килган унинчи кенгашим" кисмида яна Амир Темурнинг сахийлик фазилатини мушохада этамиз: "Кундузга етиб боргач, бурулда элининг сардорлари менга келиб кушилмагунларича уша ерда кутиб турдим. Келишгач, уларнинг хар бирига фахрли хилъатлар кийгизиб, кунгилларини овладим".

Тушни таъбир этиш

Исломда туш пайгамбарликнинг кирк олти жузидан бири хисобланади. Куръони каримнинг "Юсуф" ва "Ва-с-саффот" сураларида илохий тушлар хакида суз боради. Абу Абдуллох Мухаммад Ибн Исмоил Ал-Бухорийнинг "Хддис" китобида бир булим тушга багишланган. Исломда туш, асосан, учга

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

булинади: Оллох хамда малоиклар томонидан нозил буладиган ва шайтон васвасаси туфайли юз берадиган тушлар.

Буюк мутакаллим ва мутасаввиф Имом Газзолий "Туш ва уйку оламида гайбни билмак жаноби Хдкдинг санъати ажойиботларидандир, одам угли фитратининг гаройиботларидандир", деб тушга юкори бахо беради. Маълумки, исломга кадар хам тушга гайб оламининг бир муъжизаси сифатида караш мавжуд булган. Тушга рухлар ва узга олам билан мулокот килиш воситаси сифатида ёндашилган. Бу тушнинг сирли, илохий эканлиги билан хам изохланади.

Х.Бобобеков "Темур киссаси"нинг суз бошида бу масалаларга ахамият каратиб, "Амир Темурнинг курган тушлари ва уларни шархлаб, режаларига таккослаб куриш, куплаб тушлари тугри булиб чикиши хакида кизикарли маълумотлар бор..." дейди.

Куръондан фол очиш ва тушларни таъбир этиш Сохибкироннинг у ёки бу хатти-харакатига рухан ёрдам берар ва узига нисбатан ишончнинг ортишига хизмат килар эди. Булар жанг пайтида нафакат узига, балки бутун кушинига ишонч ва куч-кувват багишларди. Бундай рухий мадад жанг олдидан жуда катта омил хисобланади. Туш таъбрлари Амир Темурнинг жангларда енгилмай доимо голиб чикишининг мухим сабабларидан бири сифатида каралмоги лозим.

Сохибкирон курган тушларидан биринг таъбирини шундай ифодалайди: "Шом устига черик чеккан пайтимда Миср, Шом ва Истамбул лашкари хаммаси жам булиб келган эдилар. Менинг амирларим кошимга келиб: "Уч лашкар билан урушмоц уч лашкар цушинларини цочиришга анча куч керакдир ", - дедилар. Ва мен намоз укишга машгул булиб, уйкуга кетдим. Тушимда курсам бир токка чиккан эмишман. Уша тогнинг тепасига чиксам, ок-кора булутлар, гард-губорлар атрофимни ураб олган эмиш. Шу пайт курдимки, ёмгир ёгиб, уша гард-губорни босди. By тушумни уламо шундай таъбир килди: "Уша тог Шом диёридир, оц ва цора булут Миср ва Шом лашкаридир, гард-губор уларнинг исёнидир ва ёмгир цатралари Амир лашкаридирки. улар Миср ва Шом цушинларини цаурига олиб, исён ва гавголарини бостиради ". Шундан сунг мен уша курган тушумга суяниб юлдузлар каби лашкарим билан ой каби Шом диёрини таслим килишга жунадим. Сунг Миср ва Шом лашкарини кочириб, зафар козониб, голиб булиб кайтдим."

Амир Темур яна бир тушининг таъбирини шундай хотирлайди: "Шунда менинг хам кунглимда ислом гайрати жуш уриб, узини Жета лашкарининг

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

амирлар бошлиги санайдиган Бекжекка мактуб юбордимки, Мухаммад расулуллохнинг хонадони ва фарзандларини халос этиб, мусулмонларнинг аёл ва фарзандларини озод этгин, деб. Менинг сузим унга таъсир этмади. Илёсхожага айтдим, унинг сузини хам кулокка олмадилар. Шундан сунг узим отланиб, уша етмиш саидзодани Жета лашкарининг туткунидан озод этдим. Бу нусрат таъсиридан эдики, кечаси тушимда ^азрати Рисолатпанох саллаллоху алайхи васалламни курдим. Менга мархамат ва мехрибонлик курсатиб, башоратлар бердилар. Улар тугрисида олдинрок зикр этилганди. Бу башоратлардан илхомланиб, Мухаммад саллаллоху алайхи вассаллам хонадони ва сахобаларининг иззат-икром килишда каттик жидду-жахд курсатдим ва мажлис ва махфилимни саййидлар хузури билан мунаввар килдим. Шунда пирим менга дедики: "Хар турар жойки, унда саййид булмаса ва хар давлатхонагаки, саййид ва уламо кириб-чикмаса, у юрт ва давлатхонада хайру баракот ва поклик булмайди"

Имом Газзолий рост ва ёлгон тушлар хакида шундай дейди: "Солих ва содик кишиларнинг тушлари рост тушдир. Ёлгончи кимсанинг туши алок-чалок, куркинчли ва ёлгон тушдир. Фасод ва гунохга ботган кишиларнинг калби хам корайиб кетади. Шубхасиз, бундай кишиларнинг курган тушлари хам хатарлидир" Шубхасиз, Сохибкирон Амир Темур Хдк ва хакикат йулидаги инсон, калби Куръон ва ислом нури билан мунаввар булган солих ва содик зот сифатида тушлари гайбий башоратлардан иборат булган ва шунинг учун хам доимо вокейлик билан уйгунлик касб этган.

ХУЛОСА

Юкоридаги мисоллар ва тахлиллардан куйидаги хулосаларга келиш мумкин:

1. Сохибкирон Амир Темур ислом кадриятлари турмуш ва тафаккур тарзига айланган мухитда тарбия топган.

2. Кучли кувваи хофизага эга булган Амир Темур, болалигидан Куръони карим ва Хддиси шарифларни ёдлаган ва умрининг охиригача уларга риоя килган.

3. Амир Темур нафакат давлат ва сиёсат ишларини юритишда, шунингдек, харбий юришлари ва жангларда ишлатган харбий тактикаларида хам Куръони карим ва Хддиси шариф курсатмаларидан унумли фойдаланган.

4. Амир Темур харбий харакатлар жараёнида хам имкони борича исломий кадриятларга риоя килган.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-538-553

5. Амир Темур футухотида юксак харбий тактика - жанг санъати ва исломий кадриятлар уйгунлик касб этган. REFERENCES

1. Ал-Бухорий, Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил. Хддис. - Тошкент: Комуслар бош тахририяти, 1992. IV- том.

2. Мукимов З. Амир Темур Тузуклари. - Самарканд: Самарканд давлат университети, 2008.

3. Темур тузуклари. - Тошкент: "Узбекистон", 2011.

4. "Темур киссаси" . Суз боши. Х.Бобобеков. - Тошкент: "Фан"., 2004.

5. Усмон О. Вахдат шаробин ичдим... (Яссавия тарикати). //Мулокот, 1991, №6.

6. Куръони карим.

7. Куръони Карим. Узбекча изохли таржима. / Таржима ва изохлар муаллифи Алоуддин Мансур. - Тошкент: Чулпон, 1992.

8. Куръони карим маъноларининг таржимаси. / Таржима ва изохлар муаллифи: Абдулазиз Мансур. - Тошкент: Тошкент ислом университети, 2001.

9. imam Gazali. ihya u 'UlumiM-din (Terc. A.Serdaroglu). Cild I. - Istanbul: Bedir yayinleri, 1975.

10. Süleyman, Uludag. Tasavvuf Terimleri Sozlügü. - istanbul: Marifet yayini, 1991.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.