Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУР АХЛОҚ ФАЛСАФАСИНИНГ УМУМНАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ'

АМИР ТЕМУР АХЛОҚ ФАЛСАФАСИНИНГ УМУМНАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

338
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахлоқий идеал / мерос / фазилат / ахлоқ / ўгитлар / юрт тақдири / адолат / ватанпарварлик / moral ideal / heritage / virtue / ethics / fertilizers / destiny of the country / justice / patriotism

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Дўсмурод Хидирович Худойқулов

Мақолада Амир Темур фазилатларининг тарбиявий аҳамияти, унинг ахлоқ фалсафасида ватанпарварлик, садоқат, масъулиятлилик ва маърифатпарварлик ғояларининг тарихий асосларининг илмий таҳлилига доир мулоҳазалар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENERAL ISSUES OF AMIR TEMUR'S PHILOSOPHY OF ETHICS

The article describes the educational significance of the qualities of Amir Temur, the scientific analysis of the historical foundations of the ideas of patriotism, loyalty, responsibility and enlightenment in his moral philosophy

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУР АХЛОҚ ФАЛСАФАСИНИНГ УМУМНАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ»

АМИР ТЕМУР АХЛОК ФАЛСАФАСИНИНГ УМУМНАЗАРИЙ

МАСАЛАЛАРИ

Дусмурод Хидирович Худойцулов

Узбекистан Республикаси Давлат божхона кумитасининг Божхона институти Маънавият ва ёшлар тарбияси Маркази инспектори

АННОТАЦИЯ

Маколада Амир Темур фазилатларининг тарбиявий ахамияти, унинг ахлок фалсафасида ватанпарварлик, садокат, масъулиятлилик ва маърифатпарварлик FOяларининг тарихий асосларининг илмий тахлилига доир мулохазалар баён этилган.

Калит сузлар: ахлокий идеал, мерос, фазилат, ахлок, угитлар, юрт такдири, адолат, ватанпарварлик.

GENERAL ISSUES OF AMIR TEMUR'S PHILOSOPHY OF ETHICS

Dosmurod Khidirovich Khudoikulov

State Customs Committee of the Republic of Uzbekistan Inspector of the Center for Spirituality and Youth Education of the Customs Institute

ABSTRACT

The article describes the educational significance of the qualities of Amir Temur, the scientific analysis of the historical foundations of the ideas of patriotism, loyalty, responsibility and enlightenment in his moral philosophy.

Keywords: moral ideal, heritage, virtue, ethics, fertilizers, destiny of the country, justice, patriotism.

КИРИШ

Тарихий шахслар характеридаги ибратли кирраларни урганиш, тарихий вокеалар хамда буюк шахслар хаётидаги даврлар синовидан утган, машхур тарихий сиймоларнинг фаолиятини тадкик этиш хар кайси даврда хам ахамиятли булган. Чунончи, Сохибкирон Амир Темур фалсафасини тарихийлик принципи асосида обьектив урганиши миллий фалсафа ривожи учун зарур илмий хулосалар беради.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 3 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мустакиллик йилларида узбек олимлари жиддий таджик этишга киришган Амир Темур сиймоси жахон олимлари томонидан муайян даражада урганилган булиб, бу борада куплаб тадкикотлар яратилган. Х,озирга кадар узбекистонлик темуршунослар асосан Кастилия киролининг элчиси Руи Гонсалес де Клавихонинг "Самаркандга Амир Темур саройига саёхат кундалиги" номли асарида баён этилган маълумотлар билан чекланилган. Бирок, Л. Лянгленинг "Темур хаёти", Люсьен Кереннинг "Темурланг" (Париж, 1978), Жон Пол Рокснинг "Темурланг" (Париж, 1991), америкалик шаркшунос олимлар Беатрица Форбес Манзнинг "Темур давлатининг бошкарилиши ва маъмурий тузилиши" (Кембриж, 1989) ва Жон Вудснинг "Темурийлар сулоласи" (Блюмингон, 1990) каби асарлар хорижлик олимларнинг темуршунослик йуналишидаги мухим манбалар сифатида бахолаш мумкин." [1]

Таъкидлаш зарурки, собик Иттифок даврида узининг адолатли фикрлари билан Амир Темур хаёти ва фаолиятига объектив ёндашиш кераклигини, тарихий хакикатни аник ва туFри бахолаш шартлигини айтган академик Иброхим Муминовнинг 1968 йилда нашр этилган "Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва роли" рисоласидан кейин узбек матбуотида узок вактгача Амир Темур сиймосининг ижобий томонларини очувчи фикрлар кузга ташланмади. Олим уз асарида Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва ролини туFри курсатиб, унинг шахсига объектив ёндашди. [2]

Ахлокий идеал муаммоларини ижтимоий фалсафа конуниятлари асосида тадкик этган А.Р.Самадов хар бир кишининг ахлокий идеали, такдири, эътикоди, дунёкараши ва вокеликка муносабати келажакка ишонч туЙFуси билан белгилайди ва "агар ахлокий идеалнинг ижтимоий-фалсафий мохияти пировард окибатда комил инсон хакидаги тасаввур ва тушунча, эзгулик, яхшилик ва олийжаноблик сингари фазилатлар билан улчанадиган булса, биринчи буFинида соFлом авлодни вояга етказиш, иккинчи буFини баркамол инсон тарбияси, учинчи буFин комил инсонни шакллантиришга каратилган коплекс чора тадбирлардан иборатдир. [3] - деган фикрни илгари суради. Сохибкирон Амир Темурнинг хизмати ижтимоий идеалнинг мазмунини тулдиради. Шу боис Амир Темур ахлокий идеалига булган эхтиромнинг умумназарий мохиятида "Амир Темурни англаш - узлигимизни англаш демакдир" - деган FOя мужассам. Шу боис Узбекистоннинг Биринчи Президенти Ислом Каримов "Бизнинг тарихимизда Амир Темурдай улуF сиймо бор экан, унинг колдирган мероси, панду угитлари бугунги хаётимизга хамоханг экан, олдимизда турган бугунги

муаммоларни ечишда бизга кул келаётган экан, бизнинг бу меросни урганмасдан, таърифламасдан, тарFибот килмасдан хаккимиз йук." [4] - деган даъватида ахлок фалсафаси кенг ва бой шахснинг фаолиятини чукур ва кенг урганишни назарда тутган эди. К,олаверса, бу даъватнинг максади илмий жамоатчилик томонидан асосланган, далилланган ва эътироф этилган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Амир Темурнинг кайси фазилатлари биз учун керак, зарур ва шарт эканлигини илмий асослаш, буюк аждодимизнинг ахлоки ва маънавий меросини урганишнинг зарурияти билан боFлик умумназарий масалалар куйидаги жихатларни назарда тутиш лозим:

Биринчидан - Амир Темур кудратли давлатга асос солган хукмдор. Агар давлати кудрати булмаганда маънавий мерос хам, обидалар хам, тарихий ёдгорликлар хам булмасди. Узбекистоннинг мустакиллигини мустахкамлашда бу омил жуда мухим ва Амир Темур биз учун буюк давлат асосчиси сифатида кадрли булиши зарур. Чунки, Амир Темур уз давлатини акл-заковат ва хукукий асос билан идора этган, десак, адолатдан булади. Зеро, "Давлат ишларининг туккиз улушини кенгаш, тадбир ва машварат, колган бир улушини килич билан амалга оширдим", деган сузлари бунинг ёркин далилидир.

Иккинчидан, Амир Темур бундан 600 йил аввалок хеч кандай давлатнинг кушнилари билан узаро алока тузмасдан, хамкорликсиз истикболи булмаслигини теран ва яхши англаган. Шу сабабли, у Европа ва Осиёни боFлашга хизмат килган улкан ишларни амалга оширган. Амир Темур барпо этган ягона иктисодий-савдо майдонида бугунги кун учун хам, бугунги замон учун хам ибратли булган вазият мавжуд эди. Амир Темурнинг мана бу сузлари бунга далилдир: "...Салтанатимнинг у четидан бу четигача бирор болакай бошида бир лаган тилла кутариб утадиган булса, бир донасига хам зарар етмайдиган тартиб-интизом урнатдим." [5].

Учинчидан, хар кандай жамият тараккиётини илм-маърифатсиз тасаввур килиб булмайди. Буни теран англаган сохибкирон хокимиятга келиши билан чикарган дастлабки фармонларини мадрасалар барпо этиш, илм толибларига нафакалар тайинлаш билан боFлаган. К,айси бир шахарга ташриф буюрмасин, Амир Темур энг аввало уша ерлик олиму фозиллар билан учрашар, улар билан сухбат курар, турли мавзуларда бахслашар эди. Сохибкирон Амир Темурни "Илм ва маърифат хомийси" сифатидаги фазилати бугунги кунда давлат

бошкарувчи, халк фаровонлиги, мамлакат тараккиёти ва жамият ривожи учун зарур фазилат хисобланади.

Туртинчидан, Сохибкирон Амир Темур уз юртининг такдирини уйлаган, халк Fамида ёнган, унинг истикболи ва истиклоли йулида фидокорлик курсатган тарихий ва унутилмас шахсдир. Унинг инсоний фазилатлари борасида жуда куп мисоллар келтириш мумкин.

Бешинчидан, Амир Темурнинг ислом динига булган муносабатидаги энг мухим жихат сифатида бу - мусулмончилик акидаларининг жамият осойишталиги, равнаки, ижтимоий адолат, иймон бутунлиги, маънавий поклик учун хизмат килдиришга сафарбар этилишида, дейиш мумкин. Чунки, унинг эътикодига кура, давлат давлатлигини, дин эса динлигини килиши керак. Бу FOя хозирги даврда хам уз ахамиятини йукотган эмас.

Амир Темур шахси, маънавияти, ахлоки билан боFлик назарий масалаларни илмий урганиш зарурияти унинг халк, давлат, жамият тараккиётини белгиловчи ахлокий тамойилларни тахлили билан боFлик. Амир Темур шахси ва фаолиятида адолатпарварлик мухим урин тутади. Хусусан, "Темур тузуклари"нинг миллий ва умумбашарий ахамият касб этиши унинг юксак ахлокий тамойилларга асосланганлиги хам айнан Сохибкироннинг адолатга булган муносабати билан белгиланади. Бундан ташкари, адолатпарварлик Амир Темур фаолиятининг ахлокий мезони сифатида буртиб кузга ташланади.

Хрзирги авлод учун Сохибкирон шахсидаги халоллик, жасорат, фаросат, матонат, катьият каби куплаб ахлокий фазилатлар мавжудки, уни урганиш, амал килишни фойдаси ва хикмати куп. Айникса, тарихий шахслар характеридаги ватанпарварлик фазилатини хамда буюк шахслар хаётидаги даврлар синовидан утган вокеликларни тадкик этиш хар кайси даврда хам ахамиятли хисобланган. Чунончи, Амир Темурнинг ватанпарварлик FOялари, карашлари ва даъватларини тахлил килиш ахлок фалсафаси ривожи билан боFлик мухим илмий хулосаларни беради.

Амир Темур фаолиятидаги ватанпарварлик тамойилининг FOявий-мафкуравий асослари бугунги кунда ёш авлодни тарбиялашда маърифий-дидактик асос булиб хизмат килади. Шу маънода, Сохибкироннинг ватанпарварлик FOясининг ахлокий мохиятини :

а) катъиятли, шижоатли, масъулиятли хамда фукаролик позициясига эга булган шахс килиб тарбиялашда Амир Темур сиймосининг маънавий жасорат эканлиги;

б) "Темур тузуклари"да Амир Темурнинг ибратли хаёти ва фаолияти Ватан мустакиллигини мустахкамлашнинг прогматик асоси эканлиги;

в) юртимизда ва хорижда Амир Темурни "Ватаннинг буюк халоскори" сифатида талкин килувчи манбаларни урганилганлиги;

г) Буюк Сохибкироннинг маданиятли, тафаккур доираси кенг, санъатни, адабиётни яхши тушунадиган, ватанпарвар ва уз халкини севган шахс эканлиги каби ахлокий сифатлар билан белгилаш мумкин

ХУЛОСА

Юкоридаги мулохазалардан адолат ва адолатпарварлик, ватанни севиш ва ватанпарварлик Амир Темур ахлок фалсафасининг бош мезони эканлигини англаш кийин эмас. Зеро, Узбекистоннинг Биринчи Президенти Ислом Каримов 1996 йилда Парижда Амир Темур таваллудининг 660 йиллигига баFишланган халкаро конференцияда: "Бизнинг тарихимизда Амир Темурдай улуF сиймо бор экан, унинг колдирган мероси, панду угитлари бугунги хаётимизга хамоханг экан, олдимизда турган муаммоларни ечишда кул келаётган экан, бизнинг бу меросни урганмасликка, таърифламасликка ва тарFиб этмасликка хаккимиз йук." [6] - деганда айни хакикатни айтган эди.

REFERENCES

1. Хдмроева М.А. Тарихий хакикат ва бадиий талкин (Амир Темур образларининг насрий талкини). Дисс. филол. фан. ном. -Термиз, 2008. 15 б.

2. Муминов И. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва роли (ёзма манбалар ва маълумотлар асосида). 2-нашр. -Тошкент: Фан, 1993.

3. Самадов А.Р. Ахлокий идеалнинг ижтимоий-фалсафий мохияти ва унинг баркамол авлод тарбиясидаги ахамияти. Дисс. фалс. фан. ном. -Тошкент: 2010, -85 б.

4. Каримов И.А. Амир Темур - фахримиз, Fуруримиз. -Тошкент: Узбекистон, 1998. -Б. 205.

5. Темур тузуклари. -Тошкент: "Шарк" НМАК, 1996. -31 б.

6. Каримов И. Маънавий юксалиш сари. -Тошкент: Узбекистон, 1998. 414 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.