Научная статья на тему 'СОҚИБУЛБУЛ САВДОЙИ ЭМАС'

СОҚИБУЛБУЛ САВДОЙИ ЭМАС Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

105
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Гўрўғли / бахши / соқий / булбул / пир – муршид / чилтон / абдоллар / қутб / сайис / шомон / Gorogly / bakhshi / saki / bulbul (nightingale) / pir murshid / chiltan / abdals / kutb / sayis / shaman

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ибраҳим Жовлиев

Ушбу мақолада Фолкьлор асарларида, хусусан, “Гўрўғли” туркум достонларида фаол иштирок этувчи образ Соқибулбул ҳақида фикр юритилади. Мақолада Соқибулбул образининг келиб чиқиши, омиллари, достонлардаги вазифаси, Соқибулбул ҳақидаги баъзи тушунчаларга аниқлик киритилади. Бундан ташқари, Соқибулбул образи мисолида чилтонлар ҳақидаги илмий фикрлар айтилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article examines the image of Sakibulbul, which is found in folklore works, in particular in the series of epics "Gorogly". The article defines some concepts of origin, factors, functions in the epic of the image of Sakibulbul. In addition, in the example of Sakibulbul, scientific versions about the emergence of chiltans are put forward.

Текст научной работы на тему «СОҚИБУЛБУЛ САВДОЙИ ЭМАС»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-327-332

СОЦИБУЛБУЛ САВДОЙИ ЭМАС Ибрагим Жовлиев

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат узбек тили ва адабиёти университета

магистранти Ibrahim.jovliyev@inbox.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Фолкьлор асарларида, хусусан, 'TуруFли" туркум достонларида фаол иштирок этувчи образ Сокибулбул хасида фикр юритилади. Маколада Сокибулбул образининг келиб чикиши, омиллари, достонлардаги вазифаси, Сокибулбул хакидаги баъзи тушунчаларга аниклик киритилади. Бундан ташкари, Сокибулбул образи мисолида чилтонлар хакидаги илмий фикрлар айтилади.

Калит сузлар: ГуруFли, бахши, сокий, булбул, пир - муршид, чилтон, абдоллар, кутб, сайис, шомон.

ABSTRACT

This article examines the image of Sakibulbul, which is found in folklore works, in particular in the series of epics "Gorogly". The article defines some concepts of origin, factors, functions in the epic of the image of Sakibulbul. In addition, in the example of Sakibulbul, scientific versions about the emergence of chiltans are put forward

Keywords: Gorogly, bakhshi, saki, bulbul (nightingale), pir - murshid, chiltan, abdals, kutb, sayis, shaman.

КИРИШ

Фолкьлор асарларида, хусусан, "Гурули" туркум достонларида Сокибулбул энг асосий образ саналади. У Гурулининг маслахатгуйи, сирдоши хисобланади. Шунинг учун хам Гурули борасида олиб борилган тадкикот борки, албатта, Сокибулбул хакида фикр юритади. Хуш, Сокибулбул ким эди? Сокибулбул чилтонлардан эди. Демак, Сокибулбулни билмок учун, аввало, чилтонни билмок керак.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Чилтон форсча суз булиб, кирк, кирк нафар маъносида келади. Нечун айнан кирк. Бунинг сабаби бор. Али (р.а.)дан ривоят килинган хадисда ПаЙFамбаримиз (сав) "Абдоллар Шомдан буладилар. Улар кирк кишидир. Х,ар

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-327-332

качонки, улардан бири улса, Аллох таоло уни бошкаси билан алмаштиради" деб мархамат киладилар (Имом Ахмад "Муснад" китобидан). Хддисда айтилган абдоллар халк орасида чилтон номи билан аталадилар.

Абдулкодир Жийлоний хазратлари узларининг "Футухул гайб" асарларида Абдол сиддиклардан куйида валийлардан юкорида турадиган макомдир, деб айтадилар. Бундан англашиладики, абдоллар - чилтонлар Аллохнинг хос куллари, инсонларнинг азизлари, гайб олами сирларини Аллохнинг изни билан У хохлаган даражада биладиган ориф инсонлардир.

Демак, Сокибулбул валоят ахлининг улугларидан, пирларидан булади. Достонларда Сокибулбул Аллохнинг изни, валийлар рахнамоси Х,изр (а.с.)нинг курсатмаси билан Гуруглига йул бошловчи, тугрини курсатувчи пири комил этиб тайинланади. Хусусан, Пулкан шоир айтган "Гуруглининг тугилиши" достонида бу хакда шундай дейилади: "Пирлар Гуруглининг тилакларига ок фотиха бериб, от-анжомини тугрилаб-созлаб айтдиларки, Ёвмит элиде тогнинг пастида, пайшанба кунида бир шахар бино булади. Шунда Сокибулбул бориб бу шахарга от куйиб, сени тахтга утказади, "Сокибулбул сенга хам устод булади, хам Гиркук отнинг сайислигини килади. Зинхор Сокибулбулни айтганидан чикма", яна айтадиларки, "Сокибулбул нима деб от куйса, шахарнинг оти шу булади. Сокибулбулнинг айтгани-айтган, билгани-билган, килгани-килган булади".

Устоз Ш. Турдимов Амир Темур ва Саййид Али ота хакидаги ривоятни айтиб, ундаги ходисаларни Гуругли ва Сокибулбул уртасидаги вокеликка кдёс этадилар. Ривоятда шундай дейилади:

Мен йигирма беш ёшга тулганимда саёхат килмокчи булдим. Лекин аввал шайх Зайниддин Абу Бакр Таёбодийдан дуойи фотиха олмокчи булдим. Шайх саёхатимга дуойи фотиха бериб, белимга камар боглаб, бошимга кулох кийгизди ва менга бир чиганок узук тортик килди, кузига "рости-русти" сузлари ёзилган эдики, унинг маъноси хакконийлик, одиллик хар кандай балодан халос килади, демакдир. Шайх менга муваффакиятлар ва саёхатимга омад тилади. Ва мен хакимдаги, дилимдаги мана бу самимий сузларни айтди:

- Дунёда бир одам бор, у сени хамма ишларингда куллайди, мени пайгамбарнинг ноиби деб атайди. Алхол, сен уни кура олишинг мумкин эмас, Лекин шундай пайт келадики, унинг узи сенга бахтга тула назар билан карайди"... Амир Темур давом этиб ёзади: "Мен 805-йили, етмиш ёшимда Румнинг пойтахтини забт этганимдан сунг шайх кутбул орифин Садриддин Ардабилийнинг хузурига бордим. Мен покиза хаёти маълум булган бирор

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-327-332

авлиёга хизмат килишни истардим ва шайхдан шундай хизмат килиши мумкин булган кишини курсатишни сурадим. Шайх менга Шахлон тоFига боришимни маслахат берди, у ерда коядан чикаётган бир булокни топишим керак эди; булокдан галма-галдан бир совук, бир иссик сув чикиб турар экан. Мен у ерда сабр килиб Кутбни кутиб туришим, сунг унга хизмат килишим керак эди. У булок ёнига келиб тахорат килиб, намоз укиркан, "Амир Темур айтилган жойдан булокни топиб, Кутбни кутиб туради. "Тонг сахар, - давом этади сохибкирон, - булок бошига бир одам келиб тахорат килди-да, намоз укий бошлади. Мен бу одамнинг ёнига бордим, кейин бетига карасам, - Во ажабо, бу узимнинг мирохурим экан. Бу одам уч кун давомида булок бошига келиб, тахорат килиб намоз укиди. Учинчи куни мени кийнаётган шубхадан кутилиш учун мен у билан суйлашишга журъат этдим. Ва айтдим:

- Саййид Али ота, мен сени хизматкорларим орасида энг ношуди деб билардим, мана энди, сенинг мартабанг шунчалик абланд эканини курдим. Энди саволим бор, айт-чи, кандай килиб бундай олий ва шарафли мартабага эришдинг?

У бундай жавоб берди:

- Сенинг салтанатинг бошланишида "Кутбул актаб" сенга ёрдам беришимни менга буюрди. Мен унинг буйруFини адо этдим.

Сунг иккимиз тахорат килдик, кейин Саййид Али ота имом булди, мен унинг оркароFида турдим ва иккимиз намоз укидик. Бу намоз менга нихоятда буюк бир сурур баFишлади. Намоздан сунг Кутб менга деди:

- Сен Аллохнинг мехмонисан, шунинг учун мехмондустлик юзасидан парвардигор барча айтганларингни бажо келтиради.

Мен ундан имонимни тасдиклашни сурадим. Кутб жавоб берди:

- Имом расулуллохга тегишли дедилар"

Шундан сунг Кутб вафот этади. Амир Темур Fамнок булиб, шайх Садриддин хузурига кайтиб, булган вокеани айтади, Шайх Темурга шундай дейди: "Хркимият факат Аллохнинг ердаги ноиби Кутбга тегишлидир, У "Кутб ул-актоб"нинг буйруFи билан буюк амирни куллаб туради. Кутб улгандан сунг эса хокимият унинг кулига утади. Кайсарнинг салтанатини Худонинг шундай бир бандаси куллаб турарди, у FOЙиб булди. Энди Кайсарнинг салтанати сенга утди".

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ушбу парчадан уч хулоса чикариш мумкин

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-327-332

Биринчидан, Сокибулбул Саййид Али ота каби комил муршид. У Гуруглибекка хамиша тугри йулни курсатиб туради.

Иккинчидан, модомики, ^айсарни дуо килиб турган эран - абдол гойиб булиб, эндиликда бошка бир эран Темур Курагон ёнида пайдо булиши ва музаффарият хдмиша Сохибкирон билан бирга булишидан англашиладики, Аллох Амир Темурга голибликни беради. Бунда асл галаба Саййид Али отаники. Шундай экан, Сокибулбулнинг хурматидан Аллох хамиша Гуруглига зафар козонишни такдир этади.

Учинчидан, хомий дуогуй - Аллохнинг хос куллари хеч качон золимга, адолатсиз хукмдорга ёрлик килмайди. Балки, Аллохнинг мазлум кулларини ёругликка чикарадиган, Х,ак таолонинг изни билан мусулмон умматини оёкка тургизадиган хукмдорга хизмат киладилар, ёнларида булиб дуо киладилар. Демак, Гуругли халкнинг зулмадан кутилиши учун Аллох томонидан юборилган подшо ва айни жихатдангина Сокибулбул унга хизмат килади.

ХУЛОСА

Сокибулбул борасида Фолкьлор олимлари яна уч хил жихатга эътибор беришади. Булар Сокибулбулнинг сокий, бахши ва синчи сайис эканлиги. Булардан олдинги икки жихат Сокибулбул исмида мужассам. Соки - сокий демакдир. Сокий шароб, май куювчи, косагул маъноларини англатади. Тасаввуф адабиётида сокий мурид - шогирднинг калбига Аллох ишкини солувчи, Х,акдан хабар берувчи ориф зотни англатади. Май шогирд калбига куйиладиган илохий мухаббатдир. Хуш, булбул-чи? Булбул икки маънода кулланади. 1. Гул - ёр - Аллох ишкида куйиб нола килувчи ошик. 2.Ишкда ёниб гузал сузларни сузлагувчи, куйчи шоир. Достонларда иккинчи маъно сакланиб колган. Шунинг учун хам Сокибулбулни бахши дейдилар. Бунда бахши шоирни англатади. Демак, Сокибулбул - илохий ишк йулини босиб утган маърифатли устоз, Х,акдан сузлагувчи шоир деганидир.

Айтиш керакки, Сокибулбул на шомон, на достончи бахши. Агар достонда бу жихатлар ёки шомонликка хос хатти-харакатлар кушиб айтилган булса, бу эътикодида турлича кадимий одатлар сакланиб колган бахши ва халк хаётидан кушилган бегона эътикоддир. Чунки асл Чилтон - абдол Аллох динидан бошкасини узига кабул килмайди. Шунинг учун Сокибулбул образида унга ёпиштирилган ёт хусусиятлар бахшинг билим тарозисида тортилган инончлардан бошка нарса эмас.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-327-332

"ГУрУFли" туркум достонларининг баъзиларида Сокибулбул йул курсатувчи ориф устоз сифатида сакланиб колган булса, баъзиларида эса шунчаки ГуруFлининг оддий ходими сифатида иштирок этади. Шунда Сокибулбул устоз макомида юрган достонлар нисбатан эски анъанага сохиб, диний таълими юксак бахшилар ижоди саналса, Сокибулбулнинг жуда жун хизматчи булиб келиши нисбатан замонавий ёки динга карши тузум такозоси уларок майдонга келган булиши мумкин. Хусусан, "Холдорхон" достонида ГуруFли жахли чикканда Сокибулбулнинг оркасига тепади. Бу каби холатлар асл ГуруFли шахсиятига ёт унсурлар булиб, бахшилар томонидан уйдирилган, холос. Модомики, ГуруFлининг узи хам эранлардан экан, эранлик одоби буни кабул килмайди. Бундан ташкари Сокибулбулнинг ичимлик - арак ичиши, ГуруFли ва йигитларга маст килувчи ичимликни куйиб сокийлик килиши хам бахшилар томонидан тукилган. Зотан, абдоллар бундай ишлардан жуда юксакдаги инсонлардир.

Сокибулбулнинг бахшилар томонидан айтилган учинчи жихат унинг сайислиги. Бу борада бир канча олимлар уз фаразларини билдирган булсалар-да, хали очилмаган жихатлар мавжуд. Бизнингча, бу масалада отларнинг уч олам уртасида харакатланувчи яратик эканлигидан келиб чикиб ёндашилса, илмий ечимга эришилади.

REFERENCES

1. Go'ro'g'li. O'zbek xalq dostonlari. "SHARQ" nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. 2006. Toshkent, B. - 3. Gorogly. Uzbek folk epics. T. With a foreword T. Mirzaev, Main editorial office of the joint-stock company "SHARQ". 2006. Tashkent, p. 3.; Гороглы. Узбекские народные эпосы. Т. С предисловием Т. Мирзаева, Главная редакция акционерной компании "SHARQ ". 2006. Ташкент, стр - 3.

2. Раззоков X,. ва бошк., Узбек халк OFзаки поэтик ижоди, Тошкент, 1980. "УКИТУВЧИ" нашриёти, Б. - 229 -230. Раззаков и др. Узбекская народная устная поэтическая литература, Ташкент, 1980. Издательство "УКИТУВЧИ", Б. - 229 -230. Razzakov and others. Uzbek folk oral poetry literature, Tashkent, 1980. Publishing house "O'ITUVCHT, P. - 229-230.

3. Холдорхон. Айтувчи: Эргаш Жуманбулбул уFли, Ёзиб олувчи: Ходи Зариф ва Эргаш Жуманбулбул уFли, Т., Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти, Б. - 55. Khaldarkhan. Narrator: Ergash Jumanbulbul oglu, Written by: Hody Zarif and Ergash Jumanbulbul oglu, T., Publishing house of literature and art

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-327-332

named after Gafur Gulyam, P. - 55. Халдархан. Рассказчик: Эргаш Джуманбулбул оглы, Написавший: Ходи Зариф и Эргаш Джуманбулбул оглы, Т., Издательство литературы и исскуства им Гафура Гуляма, Стр. - 55. Турдимов Ш., Х,икмат хазинаси, Тошкент, "O'ZBEKISTON" , 2016, Б. - 154.

4. Турдимов Ш., Х,икмат хазинаси, Тошкент, "O'ZBEKISTON" , 2016, Б. -154. Turdimov Sh., Treasure of knowledge, Tashkent, "O'ZBEKISTON", 2016, B. -154.Турдимов Ш., Кладез знаний, Ташкент, "O'ZBEKISTON" , 2016, Стр. -154.

5. Abdulkadir Geylani Fütuhu'l gayb (Gizleden sesler)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.