Научная статья на тему 'ХIX АСР ОХИРИ XX АСР БОШЛАРИ ДОРИШУНОСЛИГИДА ТАБИИЙ МАЪДАНЛАР ВА УНСУРЛАРНИНГ ЎРНИ'

ХIX АСР ОХИРИ XX АСР БОШЛАРИ ДОРИШУНОСЛИГИДА ТАБИИЙ МАЪДАНЛАР ВА УНСУРЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
756
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
доришунослик / анъанавий табобат / шифобахш гиёҳ / маъданлар / шифобахш чашмалар / тузли ғорлар / хаммомлар. / medicine / pharmacy / herbs / minerals / Turkestan / drugs / expeditions / disease.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ширинова Наргиза

Мақолада ХIX аср охири XX аср бошларида Ўрта Осиё доришунослигида табиий ресурслардан фойдаланиш йўллари ёритилган. Унда турли касалликларни даволаш учун қандай шифобахш гиёхлар ва табиий маъданлар орқали дори дармонлар тайёрланганлиги келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE REPLACEMENT OF NATURAL MINES AND ELEMENTS IN THE PHARMACY OF THE LATE XIX AND EARLY XX CENTURIES

In the late 19th and early 20th centuries, natural resources in the pharmacy were colossal. Almost all herbs and minerals in nature were used effectively in the treatment of various diseases. The healing properties of the country always attracted foreign researchers. I want to clarify such issues broadly in my article.

Текст научной работы на тему «ХIX АСР ОХИРИ XX АСР БОШЛАРИ ДОРИШУНОСЛИГИДА ТАБИИЙ МАЪДАНЛАР ВА УНСУРЛАРНИНГ ЎРНИ»

XIX АСР ОХИРИ XX АСР БОШЛАРИ ДОРИШУНОСЛИГИДА ТАБИИЙ МАЪДАНЛАР ВА УНСУРЛАРНИНГ УРНИ

Ширинова Наргиза

УзРФА Тарих институти таянч докторанти nargiza sharq@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада XIX аср охири XX аср бошларида Урта Осиё доришунослигида табиий ресурслардан фойдаланиш йуллари ёритилган. Унда турли касалликларни даволаш учун кандай шифобахш гиёхлар ва табиий маъданлар оркали дори дармонлар тайёрланганлиги келтирилган.

Калит сузлар: доришунослик, анъанавий табобат, шифобахш гиёх,, маъданлар, шифобахш чашмалар, тузли горлар, хаммомлар.

THE REPLACEMENT OF NATURAL MINES AND ELEMENTS IN THE PHARMACY OF THE LATE XIX AND EARLY XX CENTURIES

Shirinova Nargiza

Doctoral student at the Institute of History of the Academy of Sciences of the Republic

of Uzbekistan nargiza sharq@mail.ru

ABSTRACT

In the late 19th and early 20th centuries, natural resources in the pharmacy were colossal. Almost all herbs and minerals in nature were used effectively in the treatment of various diseases. The healing properties of the country always attracted foreign researchers. I want to clarify such issues broadly in my article.

Keywords: medicine, pharmacy, herbs, minerals, Turkestan, drugs, expeditions, disease.

КИРИШ

Тиббиёт тарихи хакида суз борганда, унинг инсоният тарихи билан тенг эканлиги эътироф этилади. Дархдкикат, инсон яратилдики, у узи учун шифо булувчи нарсаларни излашдан тухтамаган ва хозирги кунда хам тухтагани йук. Бирор-бир дардни енгишда, биринчи ёрдам чораларини куришда энг аввало табиат унсурларига мурожаат килинган. Дастлабки тиббий муолажаларнинг келиб чикиши, уларнинг ривожланишида инсон организмининг тузилиши ва унинг

биологик хусусиятлари мухим роль уйнаган. Х,ар бир тирик мавжудотнинг организми касалликларга каршилик курсатувчи биологик хусусиятга эга. Машхур хаким Гиппократ бу хакда тухталиб: "Табиат даволайди, табиб эса ёрдам беради", - деган эди.

Минг йиллар давомида шундай кузатув ва хаётий синовлар авлоддан авлодга утиб, усимликлар хакидаги маълумотлар купайиб, мукаммаллашиб борди. Бу эса уз навбатида халк табобатининг таркиб топишига замин яратди. Даставвал, Букрот (асримиздан олдинги 460-355), Гален (129-200), улардан сунг эса Райлик Абу Бакр Розий (865-925) ва бухоролик Абу Али Ибн Синолар (980-1037) етишиб чикди ва уларнинг асарлари табобат фаниниг кейинги куп асрлик тараккиётига асос солди.

Тиббиётга оид асарларда согликни саклаш, гигиена коидалари, касалга тугри ташхис куйиш йуллари, турли хил касалликлар аломатлари ва уларни даволашда овкатларнинг шифо булиши, пархез килиш, содда ва мураккаб дорилар тайёрлаш усуллари жой олган. Бу асарларни кузатиш жараёнидан маълум буладики, касалликларни даволашда табиатнинг деярли барча унсурларидан самарали фойдаланилган. Буюк табиблар сув, куёш нури ва хавони энг яхши дори-дармон, деб хисоблаганликлари куп бор кайд этилган.

АДФБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

XIX аср охири - XX аср бошларига келиб хам бу анъаналар давом этди. Гарчи кимёвий воситалар мамлакатга кириб кела бошлаган булса хам, табиблар улардан деярли фойдаланмас, асосан табиий воситалар, табиат неъматлари, гиёхлар оркали дори-дармон тайёрланилар эди. Урта Осиё ерларининг минерал моддаларга ва турли-туман шифобахш усимликларга бойлиги Туркистон улкасида доришуносликнинг кенг ривожланишига замин булган.

Абу Райхон Берунийнинг "Ас-Сайдана фи-т-тибб" ("Табобатда доришунослик китоби")нинг яратилиши доришунослик илмининг тараккий этишида мухим роль уйнади. Асар шарк мамлакатлари, жумладан, Урта Осиёда доришунослик (фармакогнозия) тарихида алохида урин тутади. Асарнинг мукаддимасида Абу Райхон Беруний бу фаннинг вазифалари ва унинг баъзи бир назарий масалаларига шу кадар кенг ва илмий жихатдан тухталиб утадики, бу нарса Абу Райхон Берунийни Урта Осиёда фармакогнозия илмига асос солувчилардан бири деб, хисоблашга имкон беради [1].

Туркистон улкасида дориларни тайёрлашда уч хил воситалар кулланилган: 1) махсус устирилувчи ва ёввойи тарзда усувчи доривор гиёхлар; 2) улкадаги минерал маъданлар; 3) турли хил хайвон аъзолари, судралиб юрувчилар ва хашоротлар.

Туркистон табиатидаги усимлик дунёсига тегишли хар бир гиёх шифобахш саналган. Тогу тошларда усувчи гиёхлардан тортиб ахоли ховлисидаги усма, райхон каби оддий усимликлардан хам дорилар тайёрланган. Дорилар усимликларнинг гулидан, поясидан, баргларидан, илдизидан, уругидан, ёгидан, дарахтларнинг ширасидан фойдаланиб тайёрланган. Дориларнинг шакллари хам турлича булган. Жумладан, улар ичимлик куринишида, дамлама сифатида, юмалокланган дорилар (хапдори), суртма дорилар, малхамлар куринишида тайёрланган.

Халк табобатида касалликни овкат билан даволаш энг самарали ва хавотирсиз усул хисобланган ва бу масалага багишлаб махсус асарлар яратилган. Масалан, Абу Бакр Розийнинг «Ат-Тиб ал-мулукий» («Подшохлар табобати») асари бунга мисол була олади. Бу даврда яшаб, ижод этган шоир ва табиб Кори Рахматуллох ибн Мухаммад Ошур Бухорий хам бу анъанани давом эттириб, 1883 йилда узининг «Кони лаззат ва хони неъмат» асарини ёзади. Асарда кайси овкатнинг кандай касалликка даво булиши, шунингдек, нон махсулотларини ва ширинликларни тайёрлаш усуллари хакида суз боради.

Дори тайёрлашда мевали дарахтларнинг нафакат меваси, балки новдаси, барглари, данагидан хам фойдаланилган. Масалан, анжир меваси жигар, талок, упка шамоллашида ишлатилиб келинган. Шунингдек, анжир меваси ва кокисидан тайёрланган дамлама йутални тухтатишда, балгам кучиришда ёрдам берган.

Дори-дармон тайёрлашда табиатда учрайдиган жуда куп гиёхлардан хам фойдаланилган. Масалан, назла ут илдизидан тайёрланган дамлама тиш огригини колдиришда, огиз бушлиги касалликларида сулак ажратувчи восита сифатида кулланилган. Арпабодиён эса, терлатувчи, онанинг кукрак сутини купайтирувчи сифатида кулланилган. Шарк табиблари арпабодён кайнатмасини тана харорати кутарилганда, сийдик ва ут ажралиши кийин булганда, мижоз сусайганда, асабийлашганда, корин дам булганда ичишни тавсия килганлар.

Манбалар Туркистон улкасидаги шифобахш гиёхларга кушни мамлакатларда хам катта кизикиш билдирилганлигидан далолат беради. Россия империяси томонидан Урта Осиёга уюштирилган экспедициялар жараёнида тадкикотчилар улканинг табиати, иклими, ахолисини урганиш билан бир каторда, мамлакатнинг тиббий ахволи ва доришунослигини хам кузатганлар. Улкадаги усимликларни йигиб, гербарийлар килинган. Айникса, шифобахш саналувчи ва махаллий ахоли томонидан дори сифатида кулланилувчи усимлик ва маъданларга катта кизикиш билдирилган. Даставвал П.П.Семенов, А.А.Леман ва Ф.Р.Остенъ-Сакенлар узларининг улка флораси буйича тузган руйхатларида худуднинг шифобахш усимликларга хам бой эканлигини курсатиб утганлар [2].

1857 йилда доктор Борщов бошчилигида Урта Осиёга экспедиция уюштирилиб, унинг натижалари нашр эттирилган. Унда Борщов узи кузатган усимликларнинг расмларини келтирган ва уларга таъриф берган.

Россиялик фармацевтика магистри Палъм хам турли газета ва журналларда чоп этилган маколалари оркали Туркистон улкасидаги шифобахш усимликлар билан оммани таништирган.

А.П.Федченко узининг Зарафшон вохасига килган сафарида 1000га якин усимлик турларини туплаш [3]билан бирга, усимликларнинг турли хил ноёб ва шифобахш турларини хам учратгани ва уларни йигиб коллекциялар килгани маълум булди. Масалан, у махаллий ахоли томонидан яраларни даволашда кенг кулланилган ноёб, коврак (ферула) усимлигини учратган. Яна унинг 1869 йилгача туплаган гербарийлари орасида арпабодиённинг нодир намуналарини хам учратишимиз мумкин. Таъкидлаб утиш жоизки, Туркистон улкасида усадиган арпабодён бошка мамлакатларга караганда, узидаги сантонин (кадимда гижжаларга карши восита сифатида кенг кулланилган) моддасининг бойлиги билан энг яхши нави дея тан олинади.

Шунингдек, у Самарканд худудида ноёб гулли шумтол дарахтини хам учратади. Бу дарахтнинг уруги, пустлоги ва баргларидан турли хил дорилар тайёрланган. Пустлоги ва баргларидан нафас йулларидаги касалликларда, сийдик хайдовчи ва ич юмшатувчи сифатида хамда ярали касалликларда фойдаланилган. Яна ундан куритиб олинадиган манна махсулоти жахон бозорида юкори нархга эга булган. Замонавий манбалардан билишимизча, бу махсулот канд касалларида шакар урнини босар экан.

И.Краузе эса, Туркистон улкасидаги шифобахш усимликларни Россия улкаларига олиб келиб етиштирилиши мамлакат иктисодиёти учун катта фойда булишини айтиб утади [4]. У узининг шахсий кузатувлари асосида бир канча усимликларни кузатиб, уларнинг шифобахшларини ажратиб, руйхат килади. Улардан хар бирининг узига хос хусусиятларини кайд этиб, кулланилиши хакидаги маълумотларни келтириб утади.

МУХ,ОКАМА

Фаргона водийси худудини урганган тадкикотчи ва шифокор В.И. Кушелевский шу ерда яшаб, махаллий халкнинг тиббий билимлари ва халк табобати анъаналарини урганган. Муаллифнинг энг йирик асари Фаргона водийсининг тиббий географияси ва санитар холатига багишланган булиб, уч жилддан ташкил топган. Китобнинг учинчи жилдининг 17 булими халк табобатига багишланган. Муаллиф шахсий кузатишлари натижасида халк орасида машхур булган доривор воситалар руйхатини тузади. Бунда асосан, бозорларда

харидоргир булган махсулотлар асос килиб олинганини таъкидлайди. Китобда 17 та турли минераллардан ишланган дори воситалари хамда дори тайёрлашда ишлатиладиган 105 та гиёх, 10га якин хайвон ва хашорот турлари номи келтириб утилган. Эътиборли томони шундаки, муаллиф хар бир махсулотнинг каердан келтирилиши ва нимага даво булиши, ундан дори тайёрлашда микдор даражаларига хам имкон кадар тухталган.

Бу даврда турли хил жаррохлик амалиётлари, хаттоки тишларнинг пломбалар килингани маълум булади. Бунда тогларда ёввойи тарзда усувчи писта дарахтидан олинган мастаки махсулоти ишлатилган.

Тог жисмларидан хисобланаган гилватадан хам тиббиётда куп фойдаланилгани маълум булди. У хомиладор аёллар ва болалар организмида калций етишмовчилигида берилган. Шунингдек, гилвата организмдаги ортикча суюкликни яхши хайдаган ва тананинг шишларида кулланилган.

Манбаларда келтирилишича, ёмгир сувини кайнатиб ичиш ошкозон огригини колдирган. Кузга ок тушган булса, дарё купиги ва эмизикли аёл сутини кайнатиб, кузни ювилса, бу догдан халос булиш мумкинлиги кайд этилган.

Рус тадкикотчиларининг берган маълумотига кура, махаллий табиблар табиий маъданларга ишлов бериш оркали хам дори тайёрлаганлар. Булар -аччиктош, патрон селитраси, нашатир, сарик кургошин оксиди, мис, сарик олтингугуртли мишъяк, мис купороси, киновар (симоб рудаси), кургошинли шакар, рух купороси ва бошка минерал моддалардир. Махаллий ахолига руслар таништирган хинин (безгак дориси) ва сулема (захарли ок порошок, симоб хлорид) моддалари хам учраган [5].

Махаллий табиблар томонидан захм касаллиги ва ярали касалликларни симобли дори воситалари билан, кичима касалликларини эса, олтингугуртли суртма дорилар билан даволаш кенг йулга куйилган. Бу даврда табиблар олтингугурт ва азотдан узлари ишкорлар тайёрлай олганлар [6]. Бундан ташкари, табиблар ари муми, тош мум ва тог мумидан фойдаланиб даволовчи маз ва пластирлар хам тайёрлаганлар.

Бир катор олимларнинг берган маълумотларига караганда, табиат неъматларидан олинадиган дори-дармонлар кимёвий сунъий равишда олинадиган дориларга нисбатан афзаллиги билан ажралиб туради. Чунки, табиат эхсони булмиш усимликлардан таркиб топган дорилар деярли асоратсиз хисобланади.

Бу даврда махаллий табиблар мумиёдан хам кенг фойдаланганлар. Мумиё масса холидаги, тук сарик ёки кдзгиш рангдаги, ёкимсиз аччик таъмли восита булиб, уша даврда бу махсулот хар бир хонадонда мавжуд булган ва усиз сафарга чикилмаган. Мумиё асосан суяк синишларида буюрилган. Халк табобатида бу дори воситаси аксарият касалликларда кулланилган. Агар бошка дори воситалари

наф бермаса, одатда мумиёни игна учи микдорида, бемор неча ёшда булса, шунча кун истеъмол килинган.

Бундан ташкари, хайвонот оламидан хам доришуносликда кенг фойдаланилган. Бунда туёклилар, сут эмизувчилар, кушлар, судралиб юрувчилар, майда хашоротлардан дорилар тайёрланган.

Улар хайвонларнинг тана аъзолари (отнинг думи), гушти, териси (илон пусти), сути, кони (куз касалликларида карганинг кони суртилган, пес булган кишига сичкон ёки карганинг кони сурилган) [7], туки (итнинг туки куйдирилиб, кули ярага куйилган), хашоротлар уяси (арининг уйи) ва хаттоки тезаги (куён, карчигай, сигирнинг ути)дан фойдаланилган. Хдшоротларнинг узидан турли куюк дорилар тайёрланган. Захарли хашоротлар ва илон захридан хам дорилар тайёрланган.

Хусусан, махаллий табиблар шпанка (кунгизча) куртидан кенг фойдаланганлар. Уни куритиб, табобатда турли малхамлар тайёрланган. Манбаларда келтирилишича, Тошкент атрофидаги ахоли бу кунгизни организмни тетиклаштириш, куч егиш учун ичга кабул килганлар [5].

Буни айникса, бу даврда куп маротаба нашрдан чиккан "Тибномаи туркий" ("Туркий тибнома") [9]асарида куп учратиш мумкин. Рисоланинг муаллифи курсатилмаган. Халк табобатига оид, аждодлардан ёдгорлик булиб келаётган ушбу рисолада мижоз нима эканлиги, унинг турлари ва белгилари, одам анатомияси, касалликларнинг келиб чикиш сабаблари ва аломатлари хамда уни бартараф этиш чоралари ёзилган. Асарда бош касалликлари, яьни кулок, куз, бурунда буладиган касалликлар, турли шамоллашларнинг давоси, ичакда буладиган муаммолар, уларнинг аломатлари ва уларни даволаш йуллари батафсил баён килинган. Бундан ташкари, аёллар масалалари ва ит тишлаганда килинадиган даволар келтирилган. Усимлик, ёг, маьданлар ва хайвонот оламидан дорилар тайёрлаш усуллари ва куллаш йуллари берилган.

Асарнинг яна бир кисми бадан сиртидан билинадиган касалликлар масаласига багишланган. Унда шишлар, тошмалар, соч, муй ва тирнокка оид касалликлар, жарохат ва яралар хакида, суяк синиши, захарлар, захарли хайвон чакиб олганини даволаш ва баъзи замонавий дори воситалари хакида маълумотлар берилади [1].

Шу уринда зулукнинг Урта Осиё доришунослигининг мухим кисми эканлигини таъкидлаб утиш лозим. Бу даврда зулукдан жуда кенг фойдаланилган. Купгина касалликларни айнан зулук солиш йули билан даволаганлар. У узининг куп асрлик тарихига эга. Бу даврда Самарканд якинидаги Каттакургон харбий лазаретлари тиббиёт зулуки (Hirudo medicinalis)дан даво сифатида фойдаланганлар. Доктор Батыршин уни биринчилардан булиб булимларга

таништирган [11]. Бу лазаретга татар савдогарлари зулукларни олиб келиб, сотганлар. Бунга кизиккан А.Федченко Каттакургон якинидаги Чарик кулга боради ва у ерда айнан тиббиёт зулукларини учратади. Бу кулнинг зулуклар купайиши учун кулай эканлигини таъкидлайди [12].

Табиблар бир вактнинг узида дори тайёрлаш билан хам шугулланганлар. Одатда уларнинг бозорларда хаммага маълум булган жойлари булиб, у ерда дориларини ёйишар ва шу ернинг узида касалларни кабул килишар хамда лозим булган дорилар билан таьминлар эдилар. Улар бир вактнинг узида хам шифокор, хам доришунос вазифасини бажарганлар. Бундан ташкари, бозорнинг купгина майда нарсалар сотиладиган расталарида махаллий ахоли кабул килган дорилар хам сотилган [10].

Манбаларда келтирилишича, бозорларда атторлар деб аталувчи шахслар булган. Уларнинг махсус расталари булиб, улар хам доривор воситалар билан савдо килганлар. Атторлар узларининг куп йиллик тажрибалари асосида бу воситаларни касалларнинг шикоятига караб, танлаб берганлар. Чунки бу касб авлоддан-авлодга утиб келган. Бундан ташкари, уларнинг расталарида турли хил махсулотлар, майда атторлик моллари, экин уруглари, бакколлик ва буёкчилик моллари, усимлик мойлари, хайвон ёглари, минераллар, тог жисмлари, хашоротлар учраган [11].

Ундан ташкари, турли хил касалликларни даволашда улкадаги шифобахш чашмалар, минерал сувлар, шифобахш балчиклардан, хамомлардан хам кенг фойдаланганлар. Улкада бундан жойлар жуда куп булган, кайнок сувли жойлар, шифобахш тузли горлар шулар жумласидандир. Бу жойларга маълум бир касалликларга шифо булган ёки бир неча турдаги касаллар хам бир жойда даволанганлар.

Мана шундай табиий чашма сувларидан бири Андижондаги "Х,азрат Аюб" чашмаси булган. Ушбу чашма худудида мукаддас (Х,азрати пайгамбар Аюбнинг) кабри хам мавжуд булиб, махаллий зиёратчи-беморлар бу кабрни зиёрат килганлар.

НАТИЖА

Ушбу чашма сувлари ширинча (болалар тери касаллилиги), ревматизм, суяклар синиши, сифилис ва бошка тери тошмалари учун нихоятда фойдали хисобланган. Булардан ташкари, чашма минерал сувлари оркали турли хил сурункали касалликлар, бугим шамоллаши окибатида кечадиган огриклар, суякларнинг кучли шамоллаши, орка миянинг сурункали касалликлари, асаб касалликлари, аёллар касалликлари, нафас йуллари касалликлари, томирларнинг

варикоз кенгайиши, невралгия, гиперэстезия, периферик фалажлик ва бошка касалликлар даволанилган, шунингдек анестезияда фойдаланилган [12].

Чашма сувидан, айникса рус харбийлари кенг фойдаланганлар. Хусусан, улкадаги рус харбийлари орасида таркаган тери-таносил касалликларидан сифилис касаллигига карши чашма сувининг шифобахш хусусиятлари алохида ахамият касб этган. Шуни хам кайд этиб утиш керакки, XIX аср охири - XX аср бошларига келиб сифилис (таносил касаллиги) Россия империясининг Европа ва Сибир кисмига Караганда Туркистон улкасида омадли тарзда даволанилган [10].

Яна бир шифобахш масканлардан бири, Кукон якинидаги "Камиш кургон" номли тузли кул булган. Унинг остида 36о даражадаги балчикли жой булиб, бу шифобахш балчик асосан бод касалликларига даво булган. Х,ар йили бу кулга турли худудлардан куплаб касаллар келганлар ва 2-3та муолажадан сунг анча енгиллик сезганлар ёки бутунлай тузалиб кетган холатлар хам кузатилган [13]. Бу балчик халк орасида машхур булиб, купгина табиблар Кукон, Маргилон ва Тошкент худудидаги касалларга бу ерга боришни тавсия килганлар. Рус тадкикотчилари бу ерларни урганиш асносида бу шифобахш масканда касаллар учун шароит йуклигини таъкидлаб, бу ерга шифо маскани куришни таклиф килишади[13].

Бундан ташкари, Бухоро худудидаги Коракул мавзеида хам шур куллар ва балчиклар, чашмаи Айюб ва Хужа Исмат мозорлари, бошка мукаддас жойлардаги кудук сувларини курсатиш мумкин.

ХУЛОСА

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистон улкасида доришуносликда табиий ресурсларнинг урни бекиёс булган. Табиатдаги деярли барча гиёх ва маъданлар турли хил касалликларни даволашда самарали кулланилган. Гарчи замонавий кимёвий воситалар хам мамлакатга кириб келган булса-да, махаллий табиблар факатгина табиий воситалар ёрдамида дорилар тайёрлашган ва аъло натижаларга эришганлар. Улка табиатининг шифобахш хусусиятлари шу жихати билан чет эл тадкикотчиларини доимо кизиктириб келган.

АДАБИЁТЛАР

1. Шарк табобати. Нашрга тайёрловчи, таржимон, маколалар ва шархлар муаллифи Хдмидулла Х,икматуллаев. Т.: А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти, 1994. 288-бет.

2. Краузе И. Заметки о медицинских и некоторых промышленых растениях в Средней Азии // «Туркестанский Сборник». Том 57. стр. 262-272.

3. Липский В.И. Флора средней Азии, Русского Туркестана и ханств Бухары и Хивы. Спб., 1902.

4. Описание фармакопостических веществ встечающихся в Средний азии. Магистр фармации Р. Палъм из Ташкента // Туркестанский сборник. Том 53. 1871. С. 227.

5. О способах врачевания у туземцев Туркестанского края // Туркестанский сборник. Т.60. С. 478-479.

6. Хулосат ул-хукамо (Хдкимлар хулосаси). Тошкент, 2011.

7. Тибномае туркий. Тошкент: "Гулом Хасан Арифджанов" босмахонаси. Ношири: Мирза Ахмад Мирза Карим угли. (УзРФАШИ 7245/2 )

8. Федченко А. Заметки о паразитах человека, водящихся в Туркестанском край. Турк.сборник. Том 57. С. 287.

9. Федченко А. Путешествия в Туркестан. Москва.1950 г.

10.Кушилевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного описания Ферганской области.. Том III. г. Новый Маргелан. 1891 г.

11. Огудин В.Л. Атторы-аптекари народной медицины мусульманского востока.2001 г. ЭО, №2

12. Рождественский М. Хазрэт Аюбский теплые воды и Джелял-Абадская санитарно-гигиеническая станция/ Ежегодник Ферганской области. Новый Маргелан.1902.С.66-99.

13. Камыш-курганские грязи (недалеко от Коканда). // «Туркестанский сборник». Том.513. С.81-83.

14. Лечебные пункты Ферганы. Туркестанский сборник. Том 508. С. 201-202.

REFERENCES

1. Шарк табобати. Нашрга тайёрловчи, таржимон, маколалар ва шархлар муаллифи Хдмидулла Х,икматуллаев. Т.: А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти, 1994. 288-бет.

2. Краузе И. Заметки о медицинских и некоторых промышленых растениях в Средней Азии // «Туркестанский Сборник». Том 57. стр. 262-272.

3. Липский В.И. Флора средней Азии, Русского Туркестана и ханств Бухары и Хивы. Спб., 1902.

4. Описание фармакопостических веществ встечающихся в Средний азии. Магистр фармации Р. Палъм из Ташкента // Туркестанский сборник. Том 53. 1871. С. 227.

5. О способах врачевания у туземцев Туркестанского края // Туркестанский сборник. Т.60. С. 478-479.

6. Хулосат ул-хукамо (Хдкимлар хулосаси). Тошкент, 2011.

7. Тибномае туркий. Тошкент: "Гулом Хасан Арифджанов" босмахонаси. Ношири: Мирза Ахмад Мирза Карим угли. (УзРФАШИ 7245/2 )

8. Федченко А. Заметки о паразитах человека, водящихся в Туркестанском край. Турк.сборник. Том 57. С. 287.

9. Федченко А. Путешествия в Туркестан. Москва.1950 г.

10.Кушилевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного описания Ферганской области.. Том III. г. Новый Маргелан. 1891 г.

11. Огудин В.Л. Атторы-аптекари народной медицины мусульманского востока.2001 г. ЭО, №2

12. Рождественский М. Хазрэт Аюбский теплые воды и Джелял-Абадская санитарно-гигиеническая станция/ Ежегодник Ферганской области. Новый Маргелан.1902.С.66-99.

13. Камыш-курганские грязи (недалеко от Коканда). // «Туркестанский сборник». Том.513. С.81-83.

14. Лечебные пункты Ферганы. Туркестанский сборник. Том 508. С. 201-202.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.