Научная статья на тему 'Туркистон анъанавий мактаблари фаолияти тарихидан (ХIХ АСР иккинчи Ярми)'

Туркистон анъанавий мактаблари фаолияти тарихидан (ХIХ АСР иккинчи Ярми) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
643
115
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
халқ таълими / анъанавий мактаблар / ўлка / манфаатлар / хотинқизлар таълими / турли муносабатлар / народное образование / традиционные школы / край / интересы / школы для девушек / разные отношения

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Джураев Дусмурод Уралович

Мақолада ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Туркистон анъанавий мактаблари фаолияти тарихига оид маълумотлар келтирилган. Тарихий манбалар ёрдамида анъанавий мусулмон мактабларининг ташкил этилиши ва фаолияти ҳолати таҳлил этилган. Жумладан, бу даврга келиб замон талабларига жавоб бермай қолган анъанавий мусулмон мактабларини ислоҳ қилишга бўлган эҳтиёж сабаблари ёритиб берилган. Туркистон хонликлари томонидан халқ таълимининг ташкил этилишига етарли эътибор берилмаслик ўлканинг мустамлака ҳудудга айланиши сабабларидан бири сифатида талқин этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИЗ ИСТОРИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ТРАДИЦИОННЫХ ШКОЛ ТУРКЕСТАНА (ВТОРАЯ ПОЛОВИНА ХIХ ВЕКА)

Статья посвящена истории деятельности традиционных школ Туркестана во второй половине ХIХ века. С помощью исторических материалов в ней приводятся примеры о состоянии организации и деятельности традиционных школ. В частности, изучается деятельность движения за реформу традиционных мусульманских школ, потребность в которых была обусловлена, прежде всего, тем, что содержание обучения в этих школах не отвечало требованиям нового времени. Выдвигается мысль о том, что неправильное отношение к образованию народа со стороны Туркестанских ханств является одной из причин превращения края в колониальную территорию.

Текст научной работы на тему «Туркистон анъанавий мактаблари фаолияти тарихидан (ХIХ АСР иккинчи Ярми)»

Джураев Дусмурод Уралович,

Т.Н.Кори Ниёзий номидаги Узбекистан педагогика фанлари илмий тадк,ик,от институти катта илмий ходим-изланувчиси, педагогика фанлари номзоди

ТУРКИСТОН АНЪАНАВИЙ МАКТАБЛАРИ ФАОЛИЯТИТАРИХИДАН (ХМ АСР ИККИНЧИ ЯРМИ)

ДЖУРАЕВ Д.У. ТУРКИСТОН АНЪАНАВИЙ МАКТАБЛАРИ ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН (ХХ АСР ИККИНЧИ ЯРМИ)

Маколада XIX асрнинг иккинчи ярмида Туркистон анъанавий мактаблари фаолияти тарихига оид маълумотлар келтирилган. Тарихий манбалар ёрдамида анъанавий мусулмон мактаблари-нинг ташкил этилиши ва фаолияти холати тахлил этилган. Жумладан, бу даврга келиб замон талабларига жавоб бермай колган анъанавий мусулмон мактабларини ислох, килишга булган эхтиёж сабаблари ёритиб берилган. Туркистон хонликлари томонидан халк таълимининг ташкил этилишига етарли эътибор берилмаслик улканинг мустамлака худудга айланиши сабабла-ридан бири сифатида талкин этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: халк таълими, анъанавий мактаблар, улка, манфаатлар, хотин-кизлар таълими, турли муносабатлар.

ДЖУРАЕВ Д.У. ИЗ ИСТОРИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ТРАДИЦИОННЫХ ШКОЛ ТУРКЕСТАНА (ВТОРАЯ ПОЛОВИНА ХХ ВЕКА)

Статья посвящена истории деятельности традиционных школ Туркестана во второй половине XIX века. С помощью исторических материалов в ней приводятся примеры о состоянии организации и деятельности традиционных школ. В частности, изучается деятельность движения за реформу традиционных мусульманских школ, потребность в которых была обусловлена, прежде всего, тем, что содержание обучения в этих школах не отвечало требованиям нового времени. Выдвигается мысль о том, что неправильное отношение к образованию народа со стороны Туркестанских ханств является одной из причин превращения края в колониальную территорию.

Ключевые слова и понятия: народное образование, традиционные школы, край, интересы, школы для девушек, разные отношения.

DJURAYEV D.U. FROM THE HISTORY OF TRADITIONAL SCHOOLS IN TURKESTAN (SECOND HALF OF 19th CENTURY)

There is described in the article issues related to the traditional schools of Turkestan. Examples from the historical experience of traditional Muslim schools in Turkestan formation are provided. Results of studied the facts in regards the activity of the traditional Muslim schools reform movement, the need which was required, above all, and the fact that the content of education in these schools didn't meet the requirements of that times. Put forvard ideas that the wrong attitude for public education in the part of Turkestan Khanate is the main reson of the region becoming the colonial.

Keywords: public education, education system, school reform, traditional Muslim schools, indigenous people, education of the population.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

Таълим олиш ва маърифатга интилиш Узбекистон хал-цининг узига хос хусусиятларидан биридир. Ушбу сабаб мам-лакатимиз цаётининг барча жабцаларида, шу жумладан унинг тарацциётида узлуксиз, устувор соца - мустациллик руци сингдирилган кенг цамровли ислоцотлар халц таъли-мига цам тобора чуцурроц кириб бормоцда.

Мустакил юртимизда фукароларнинг таълим олиш х,укуки конституцияда алохида модда билан мустахкамлаб куйилган. Бепул таълим олиш билан биргаликда, тулов асо-сида таълим олиш имкониятлари хам дав-лат томонидан кафолатланган. Бугунда озод ва обод мамлакатимизда 7 та тилда таълим берилади. Халк таълимини туFри ташкил этиш ва тизимли бошкаришни амалга оши-ришнинг миллат, давлат ва жамият хаётидаги ахамиятининг мухимлиги тарихда бир неча бор уз исботини топган. Таълим жамият-нинг стратегик манбаи булиб колмокда. Ушбу сабаб давлат ва жамият тараккиёти хакида KаЙFурган, узокни кура билувчи сиёсатчи-лар, давлат арбоблари давлат ва жамият курилишида таълимнинг устуворлигини кайд этмокдалар1. Бугун баFри кенг Узбекистон халкини 130 дан зиёд этник гурух вакиллари ташкил этадилар. Олиб борилаётган адо-латли сиёсат туфайли уларнинг барчаси тенг хукуклидирлар.

Жадал ривожланиб бораётган замонавий таълим тизимини урганиш билан бирга юрти-миз педагогикаси тарихини ёдда саклаш ута мухимдир. Туркистон тарихини урганиш нати-жасида хулоса килиш мумкинки, XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб, улка хонликларининг сунгги даврларида хукмдорлар томонидан йул куйилган жиддий хатоликлар, бошбошдоклик, тахт учун курашлар окибатида улка халки таъ-лими уз холига ташлаб куйилди ва тизимли бошкарилмади. Натижада бутун Туркистон худуди буйлаб ижтимоий-иктисодий, ма-даний, маънавий, харбий инкироз юзага келди. Бир даврлар дунё цивилизацияси ривожига салмокли хисса кушган Туркистон улкаси карам худудга айлантирилди. Халк хужалигининг барча жабхалари каторида халк ривожи, давлат тараккиётининг асосий

1 Курбанов Ш.Э., Сейтхалилов Э.А. Непрерывное образование в Национальной модели по подготовке кадров. - Т: «Шарк,», 2000. -6-б.

кисми булган халк таълими жараёнидан уша даврда юритилган сиёсат йулида фойдалани-лиши халк таълимининг ташкил этилиши ва бошкарилиши йуналишини бир неча ун йил-ларга белгилаб берди.

Алохида таъкидлаб утиш жоизки, XIX асрнинг урталарида Хива ва Кукон хонлиги хамда Бухоро амирлиги уртасидаги алокалар якин булмаганлиги боис хонликлардаги халк таълимининг ташкил этилиши ва бошкарилиши жараёни хар бир худудда алохида, хоннинг ва хон амалдорларининг бу масалага булган эътиборидан келиб чикиб белгиланди. Ушбу сабабли XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб бутун Туркистон худудида халк таълимининг ташкил этилиши ва бошкарилишини бир яхлит тизим сифатида талкин килиш нотуFри булади. Агарда Туркистон хонликлари томонидан улка махаллий халк таълимининг бошкарилиши назорат килинганда, уни ташкил этиш тизимли ва максадли амалга оширилганда озод ва обод яшаган, уз хак-хукукларини билган, саводли халкни таслим этиш осон кечма-ган буларди. Аммо афсуски, бу даврга келиб халкнинг саводсизлиги, итоаткорлигидан манфаатдор булган амир ва хонлар мансаб-дорлари уз халки таълимини ислох килишга деярли уринмадилар. Чор амалдорлари учун эса Туркистон махаллий халкини саводсиз-ликда ушлаб туриш уларнинг улкада бошкарув сиёсатини юритиш режасига мос эди.

Туркистон улкаси халк таълими жараё-нига (холатни тизим дея олмаймиз), мавжуд мактаблар холатига муносабатлар турли давр-ларда турлича булиб, уларнинг асосий кисми хакли равишда салбий булди. Даврни урганган олимлар, тарихчилар ва тадкикотчиларнинг аксарияти 1917 йил октябрь революцияси-дан олдин Туркистон улкаси худудида ялпи саводсизлик хукм сурган деган фикрни бил-дирадилар. Иккинчи бир гурух олимлар эса бу фикрларни нотуFри деб бахолаган холда бу даврда Туркистон улкасидаги мактаблар сони

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

чор Россияси вилоятлариникига нисбатан куп булганлигини мисол килиб курсатадилар. Бу ерда адашмаслик керакки, бир олимлар мах,аллий халк таълими масканлари сони х,акида гапиришса, иккинчилари х,удудда ах,о-лининг ялпи саводсизлиги х,акида фикр бил-дирадилар. Бизнингча, бу даврда Туркистон улкасидаги мактаблар сони чор Россияси вилоятлариникига нисбатан (ах,оли сонига нисбатан фоиз х,исобида) куп булган деган олимлар фикрига кушилган х,олда, бошка олимларнинг 1917 йил октябрь революция-сидан олдин Туркистон улкаси х,удудида ялпи саводсизлик х,укм сурган деган фикрини х,ам инкор эта олмаймиз. Демак, хулоса килиш мумкинки, XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб улка мах,аллий халк таълимининг мутлако назоратсиз колдирилиши натижасида таълим масканлари сони билан у ерда бериладиган таълим-тарбия сифати уртасидаги боFликлик, узлуксизлик бутунлай издан чиккан.

1878 йилда 3 ой ФарFона водийсида сафарда булган академик А.Миддендорф Туркистон улкасида укув мактабларининг куплигига караб ташкил этилган таълим тизи-мини Россия империясида мавжуд таълим тизимига урнак килиб курсатади. Унинг таъ-кидлашича, ФарFона водийси худудида х,ар бир мах,аллий дех,кон укишни билган1. Таълим тарихи билан мукаммал шугулланган олим К.Е.Бендриков эса бу фикрга кушилмаган х,олда: «Хар бир мах,аллий дех,кон укишни эмас, дуо килишни, яъни Куръон сураларини ёддан укий олади» деган изогни бериш уринли деб топади. Унинг фикрича саёх,атчилар Гейнс ва Пашино х,ам уз изланишлари натижасида Туркистон ах,олисининг саводи х,акида хато хулосага келишган. Халк таълими масканлари сони ва саводли ах,оли уртасидаги англашил-мовчиликлар юзасидан XVIII асрда мустам-лака Бошкортистондаги х,олат х,акида Ричков, 1843 йилда мустамлака Хиндистондаги ах,вол х,акида Варрен англаш хулосага келадилар2. К.Е.Бендриковнинг таъкидлашича, XX асрнинг урталарига келиб купгина тадкикотчилар чор Россияси бошкарувидаги Туркистон мах,аллий

1 Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865-1924 гг.). - М.: АПН, 1961. -С. 45.

2 Уша жойда, 377-б.

ах,олисининг купчилиги саводсизлигидан келиб чикиб улкада мактаблар сони жуда кам булган, деган хато хулосага келишади.

Мавжуд мактаблар сони билан халк савод-хонлиги уртасидаги номутаносибликлар нати-жасидаги англаш фикрлар Европа давлатла-рида х,ам учраб турган. Масалан, француз тарихчилари Францияда 1789 йил инкилоби-дан олдин ах,олининг оммавий саводсизлигидан келиб чикиб, инкилобга кадар Франция кишлокларида халк мактаблари жуда кам булганлигини таъкидлаб келганлар. Аммо архив материаллари урганилиши натижасида бу даврда Франция кишлокларида халк таълим масканлари, мактаблар сони жуда куп бул-ганлиги аникланган. Бу каби «англашилмов-чиликларни» даврда олиб борилган сиёсат билан боFлаб, тарихни сохталаштиришга ури-ниш деб бах,олаш мумкин. Албатта, янги «тар-тиб» урнатган инкилобчилар узларининг тузуми афзал эканлиги, уларга кадар х,амма саводсиз булганлигини уктирганликлари табиий.

Чор Россияси бошкарувига киритилган Туркистон халк таълимининг ташкил эти-лишида бевосита иштирок этган рус тадки-котчи ва тарихчилари улкада халк мактаблари сони куплигига карамасдан, халкнинг савод-хонлик даражаси сифати талаб даражасида булмаганлигини кайд этадилар. Масалан, Дм.М.Граменицкий: «Улка шароитида бош-ланFич мактаблар сонининг куплиги билан бир каторда маълумотли инсонларнинг кам-лиги х,айратлантиради» - деган таажжубини билдиради. Н.С.Кулчанов х,олатга куйидагича бах,о беради: «Шах,ар х,удудларидан ташкари кишлок жойлардаги бошланFич мусулмон мактабларининг сони куплигига карамасдан саводхонлик сифатига алокаси йук». Xалк таъ-лимини ташкил этиш буйича мутахассис, Тур-кистондаги чор амалдорларидан бири В.П.Наливкин х,олатни куйидагича таъриф-лайди: « ... мактаблар сонининг х,аддан ташкари куплигига карамасдан биз ах,оли ора-сида х,аддан ташкари саводсизларни учрата-миз». Рус кузатувчиларидан булган М.Н.Вирский эса улканинг туманларидан биридаги мах,аллий мактаблар ах,воли х,акида: «... туманда 32 мактаб була туриб туман бошкарувчиси укишни билсада ёзувни бил-майди, колган туман рах,барияти хизматчи-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

лари саводсиздир. Туман ахолисига дехкон-чилик ишларини тушунтириш учун туман буйлаб 11 нафар саводли кишини топа олиш-мади», деган фикрни билдиради. Таълим жараёнини ташкил этиш буйича мутахассис хисобланган В.Л.Вяткин холатни куйидагича таърифлайди: «Кичик булса хам бошланFич мактаблар хар бир кишлокда мавжуд. Шунча-лик куп халк укишига карамасдан таажжуб саводлилар йук»1.

«Садои Туркистон» газетасининг илк сонла-ридан бирида Чулпоннинг «Туркистонли кар-дошларимизга» номли шеъри босилган булиб, унда Туркистон халки таълимининг ахволи шундай тасвирланади:

Илму маориф цам цунардан колди мацрум бизни халк,

Маърифатсизлик балосига йули^он бизни халк.

Бир киши миллатпараст улса, деюрлар «дацрий» деб,

Бир киши миллатни сукса, иззат айлар бизни халк2.

«Ал-Ислох» журналида хам халк таълимининг мавжуд холатига танкидий карашлар узаро уЙFун булиб, асосий эътибор халкнинг маърифатсизлигини ислох килишга каратилди. Таълим-тарбияга доир чикишларда мактаб ва мадрасаларнинг ахволи, уларнинг замон талабларига жавоб бермай колганлиги, укув дастурлари, молиявий ахволи, укитиш савияси, тил-имло бирлиги билан боFлик масалаларга кенг эътибор берилди3.

Юкорида келтирилган мисоллардан хулоса килиш мумкинки, XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб Туркистон хонликларида мавжуд халк таълими жараёнида мактаблар сони билан у ерда бериладиган таълим сифати, саводлилар сони уртасида боFликлик мавжуд булмаган. Унинг устига XIX аср охирига келиб чор амал-дорлари томонидан улка халки таълимини

1 Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865-1924 гг.). - М.: АПН, 1961. -С. 45.

2 Абдуазизова Н. Туркистон матбуоти тарихи. - Т.: «Академия», 2000. -130-б.

3 Пардаев КУ. Миллий уЙFониш даври манбаларида адабий ва публицистик муаммолар талкини («Ал-Ислох» журнали материаллари асосида). / Филология фанлари номзоди диссертацияси. - Т., 2008, -30-б.

ташкил этиш ва бошкаришдан уз манфаатлари йулида фойдаланишга уринишлари натижа-сида халк таълими жараёнида мактаблар сони билан укитиш сифати ва саводлилар сони уртасидаги боFликлик тулик издан чикди.

Бу холатга асосий сабаблардан бири албатта, бу даврга келиб Туркистоннинг биринчи генерал-губернатори К.П.Кауфманнинг

«режали» топшириFига кура улка махаллий халк таълими жараёнининг уз холига ташлаб куйилиши, уларга нисбатан «эътиборсиз кол-дириш» сиёсатининг олиб борилиши ва шу оркали уларнинг тулик таназзулга учрашини кузда тутган режа уз кучини курсатди. Нати-жада шундай хам ташкил этиш жараёни назо-рат килинмаган, таълим бериш сифати тушиб кетган мусулмон таълим муассасалари бош-каруви тулик издан чикди, таълим-тарбия назорати, таълим боскичлари уртасидаги узлуксизлик йукотилди.

Маълумотларда ХХ асрнинг бошларига келиб чор Россияси бошкарувидаги Туркис-тонда мактаблар сони кескин ошганлиги хакида гапирилади. Фикримизча бунга сабаб, улкада халк таълимини ташкил этиш ва бош-кариш тизимининг йукотилганлиги, аникроFи эътиборсиз колдирилганлиги, халкнинг савод-хонлик даражасини ошириш ва ташкил этиш уз холига ташлаб куйилганлигига карамасдан биринчидан, махаллий ахолининг фарзанд-лари билим олишларига булган эътибори сунмаганлиги булса, иккинчидан чор амал-дорлари улкада олиб борган сиёсат натижа-сида хар ким хар жойда (купрок уз хонадон-ларида) эътибордан четда колдирилган, назо-ратсиз «таълим маскан»лари ташкил этиш холатлари купайиши окибатида мактаблар сони кескин купайганлиги кайд этилади. Халк мактабларини ташкил этиш буйича мутахассис, улка халк мактаблари 3-инспектори В.П.Наливкиннинг таъкидлашича, 1890 йил-нинг бошида Туркистонда мактаблар сони расман 5000 тани ташкил этган булса, норас-ман уларнинг сони 10000 тага якин булган. Аммо мазкур мактабларда укув жараёнининг ташкил этилиши, бериладиган таълимнинг сифати, боскичлар уртасидаги боFликлик, дарс жараёнининг давомийлиги хакидаги тахлилий маълумотлар кам берилган.

Тадкикот даврида Туркистон ахолисининг аксарият кисмини кучманчи чорвадор оила-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

лар ташкил этганлиги маълум. Шундай экан, улка халки таълими х,ак,ида гапирилганда уни албатта кучманчи халклар таълими ташкил этишини инобатга олиш зарур. Аммо афсуски, хонликларнинг сунгги даврларида кучманчи чупон кабилалари фарзандлари учун макта-бларни ташкил этиш мутлако назоратсиз колдирилиб, улар учун мактаблар асосан бах,орда ва эрта ёзда ташкил этилган. Бу мак-табларда укитувчи вазифасида асосан таъ-тилга чиккан мадраса талабалари ишлаганлар. Улар фаолият олиб борганлар, деб айта олмаймиз, чунки бу талаба-укитувчилар куч-манчилар фарзандларини укитиш билан мун-тазам, тизимли шуFулланмаганлар.

Асосий даромад манбаи укитувчиликдан булган тажрибали укитувчилар учун эса кучманчи ах,оли фарзандларини укитиш учун йил давомида факат шу даврларда ишлаш йил буйи рУзFор тебратиш учун етарли булмаган. Ундан ташкари даромад манбаи унча юкори булмаган кучманчи ах,олининг фарзандлари укиши учун тулов маблаFи х,ам катта булмаган. Бу х,олатлар хонликлар томонидан махсус назорат килинмаганлиги натижасида кучманчи ах,оли фарзандлари таълими, уларнинг саводини чикариш масаласи, маданияти ва маънавияти уз х,олига ташлаб куйилди. Улар фарзандлари таълимини ташкил этишга эъти-борсизлик натижасида чор амалдорлари бош-карувининг дастлабки йилларида хонликлар, мусулмон рух,онийлари таъсири кам булган кучманчи кабилаларнинг оммавий саводсиз-лигидан, уз хукук ва бурчларини тушунмаган-ликлари окибатида янги х,окимиятга мойилли-гидан кенг фойдаланишган.

Садриддин Айний узининг улкадаги анъа-навий мусулмон мактабига илк кадам куйишини, у ердаги х,олатни куйидагича тас-вирлайди: « ... Мен мактабга кирдим. Ортим-дан эса, ичида узум, таом ва ширин кулчалар солинган тугунчани кутарган х,олда дадам кириб келдилар. Укитувчи дадам берган тугунчани очиб бир дона кулчани синдириб бир булагини узи тишлади ва бир булагини дадамга узатди. Дадам х,ам бир булагини еди. Укитувчи яна бир кулчани олиб, гуёки куш-ларни бокмокчи булгандек уни жуда кичик

булакчаларга булди ва туFри укувчилар устига сочиб юборди. Мактабда тасвирлаб булмас даражада тартибсизлик кутарилди: укувчилар кулча булакларига талашиб бир-бирларини туртиб, кийимларини йиртишгача бордилар. Кичкирик, йиFи, жанжал мактаб томини кута-риб ташлайдигандек туюлди. Укитувчи х,ам бу жараёндан четда колмади. Унинг оркасида бир канча узун ва калта таёклар тахланган турарди. У таёклардан бирини олиб укувчи-ларни х,ар бирининг бошига битталаб уриб чикди. Укувчилар талашишдан тухтадилар ва бир овоздан, йиFлаган х,олда:

- Устозжон кечиринг! - деб илтижо килдилар. Мен чидай олмадим ва х,амма билан бирга йиFлаб юбордим

Барча мактабларда аник бир тасдикланган укитиш режаси булмаганлиги боис мактабларда дарс жараёни асосан муаллимнинг билими ва тушунчасидан келиб чикиб белги-ланган. Аксарият мактабларда укувчилар ёзувга ургатилмаган. Асосан шах,ар жойларда иктидорли успиринлар ёд олиш курсидан утгандан кейин ёзиш ва чизишга ургатилган булса-да, уларнинг аксарияти мактабни тугат-гач ёзишда деярли нунок булганлар. Мактаб укитувчилари сифатида асосан масжид имом-лари таклиф этилган булиб, баъзи х,олларда уларнинг узлари савод бобида нунокрок булганликлари кайд этилади. Шах,ар мактаб-дорлари орасида эса анчайин саводлилари булиб, уларнинг хизматларидан фойдаланиш бир мунча киммат булган.

Халк таълимининг жамият х,аётидаги ах,а-миятини яхши тушунган жадид маърифатпар-варлар х,ам улкадаги мах,аллий халк таълимининг бу ах,волига ачиниш билан карадилар. Улардан бири Саидах,мад Васлий Самаркандий мах,аллий халк таълимининг уша даврдаги х,олатига танкидий назар билан караб, бу жараённинг нотуFри ташкил этилиши карам х,удудга айланишимизнинг асосий сабаби эканлигини очик кайд этади. «Ишлари дарс-хоналарда «ийоб ила зих,об» - келмагу кет-макдангина иборат булган, асосий вазифа-

1 Айний С. Мактаб. - М.: «Детгиз», 1949. -11-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

сини - билмагу билдирмакни унутган толиби илмларни куриб, уларнинг холига ачиниб:

«Айласак ислоци тадрис, эй гуруци мустатоб,

Булмас эрди цолати авлодимиз буйла хароб»

дея таассуф килади. Шоир жахолатдан нажот топмокнинг ягона чораси дарсни - таълим тизимини ислох килиш эканини таъкидлайди1.

Демак, аксарият анъанавий мактабларда дарс жараёни, укитиш алохида ва автоном шаклда ташкил этилган булиб, тингловчиларни тизимли укитиш жараёни мавжуд булмаган. Дарсда хар бир укувчи узига берилган топ-ширикни бажарган ва укитувчига узининг топ-шириFи буйича жавоб берган. Мактаб укитув-чилари укувчиларнинг физиологик, психологик, жисмоний хусусиятларини эътиборга олмаганлар. Одатда, мактаб тонг отиши билан бошланган ва тушгача тингловчилар бир жойда утириб укитувчи томонидан берилган топширикни такрорлаганлар.

XIX асрнинг 90-йилларига келиб улкада хотин-кизларни оммавий укитиш масаласи уртага куйилди. Аммо бу масала биринчи нав-батда улка мусулмон рухонийларининг жуда каттик каршилигига дуч келди. Махаллий рухонийлар улка мусулмон кизларининг мак-табларга катнаб укишини такикладилар. Аммо бунга карамасдан, ахолининг тушунган вакил-лари киз фарзандларини саводли килиш ния-тида гох очикча, гох яширин укитишга, саво-дини чикаришга харакат килдилар.

Улкада ташкил этилган анъанавий мактаб-лар асосан уFил болаларни укитишга мулжал-ланган булса-да, Урта Осиёнинг шахарларида етарли даражада киз болаларга мулжалланган мактаблар мавжуд булиб, улар асосан уки-тувчилар - отинойилар уйларида ташкил этилган. Шахар жойларда киз болалар мактаблари анчагина булиб, улар умумий мактабларнинг хаттоки туртдан бирини (бу ерда уFил болалар мактаблари синфларида 20-30 нафар тин-гловчи булган булса, киз болалар мактаблари синфларида одатда 10-15 нафар тингловчи булганлигини унутмаслик лозим) ташкил этган. Кишлок жойларда эса киз болалар мактаблари жуда кам булиб, юзта уFил болалар мактабла-рига бир ёки иккита киз болалар мактаби туFри келганлиги манбаларда кайд этилади.

1 Пардаев КУ. Миллий уЙFониш даври манбаларида адабий ва публицистик муаммолар талкини («Ал-Ислох» журнали материаллари асосида). Филология фанлари номзоди диссертацияси. - Т., 2008. -84-б.

Туркистон улкаси махаллий ахолисининг ярмига якинини хотин-кизлар ташкил этганли-гини хисобга олсак, хотин-кизларнинг укиши, саводини чикаришга давлат даражасида эъти-бор берилмаганлиги окибатида улка умумий ахолисининг ярмига якини (хотин-кизлар) асосан саводсиз колдирилганлигини алохида кайд этиб утиш лозим. Ахолининг зиёли, тушунган кисми томонидан кизларининг саводини чикаришга булган интилиши натижасида ташкил этилган киз болалар мактабларида берилган дарсларнинг йуналиши ва сифати албатта талаб даражасида булмаганлигини фараз килиш мумкин.

Улка хотин-кизлари саводини ошириш борасидаги фикрлар махаллий ахоли орасида хам турлича булди. Махаллий журнал ва газе-таларда кечган бахсларнинг аксарияти хотин-кизларнинг таълимини ташкил этиш масалала-рига баFишланган булиб, бу масалада хам ула-молар ва зиёлилар уртасида кескин мунозара-лар кечди. Айрим уламолар «Куръон»даги «Нисо» сурасининг тафсири буйича хотин-кизларни хижобда саклаш керак, деган фикрда мустахкам турдилар. Даврнинг илFор маъри-фатпарварлари «уламолар» фикрига карши, хотин-кизларни очиклик, яъни маърифатли булишга, эркаклар катори илм-фанни эгаллаб баркамол авлодни тарбиялашга чорлади. Жум-ладан, Абдулваххоб Муродий Туркистон хотин-кизларининг маърифатсизлиги, уларнинг маърифатли булиши учун шароит йуклиги, яъни, «уламолар» тускинлик килаётганидан шикоят килади. Муродий хотин-кизларнинг зиёли булиши ва фарзанд тарбиясида илмнинг нечоFлик зарур эканлигини алохида эътироф этади. Унинг мазкур мавзудаги маколаларидан бирида куйидагиларни укиймиз: «Бизим Тур-кистонда тараккий асарлари курила бош-лаFонFа бир оз вактлар булди. Замон таъсири ила бизда тараккий этган нарса факат эрлар учун ибтидоий мактаблар яратилди... Аммо миллатнинг онаси булFон кизлар мактабина келсак, эски тартибда мактаб учрамаз. ...миллатнинг тараккийси учун энг ва аввал кизлар мактабларини купайтув бурч эди. Лекин бизда ул холларнинг асари хам йук. Ун миллион Туркистон ахолиси ичинда биргина булсун киз-ларFа хос тарбиятли бир ибтидоий мактаб..»2.

Аммо афсуски, унинг бу фикри аксарият Туркистон «уламолари»нинг нохак Fазабини

2 «Ал-Ислох» журнали. // 1915 йил, 24-сон.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

к^атди. Махаллий матбуот сахифаларида Абдулваххоб Муродий хакида «Муродийнинг зорланишина жавоб», «Уринсиз ифтиро ва хаёсизлик натижаси - жахолат самараси» каби танкидий маколалар босилиб чикилди. Бу масалада хотин-кизлар озодлиги хакида гапи-ришни хуш курадиган либерал матбуот сукут саклади.

Куп утмай, махаллий матбуот сахифаларида бир шеър пайдо булди ва киска муддатда укувчиларнинг диккатини тортди. Ушбу шеърда куйидаги сатрлар мавжуд эди:

Етар, баским, биза бецад бало санги насиб улди, «Заифу нотавон»лар деб, биза к,уллик насиб улди,

Ки ул зулматни тимсоли чодир-чиммат насиб улди,

Асрлар элтгон ул бидъат уйкусидан уйгонинг!..

Етар бухтону хакорат биз «заифу нотавон»ларга,

Жавоби лойики берсак, анингдек бедаволарга, Илмдин, бас, канот айлаб, килиб парвоз хаволарга,

Асрлар элтгон ул гафлат уйкусидин уйгонинг!

Ушандай мудхиш замонда «заифу нота-вон»лар х,укукини бу кадар дадил химоя килиб чиккан, уни тахкир этувчиларга кескин жавоб берган ушбу шеър муаллифи Нозима-хоним эди2.

Халк таълими жонкуярларидан бири Авло-ний хам халк саводхонлигини ошириш жараё-нида фаол иштирок этди. У томонидан ташкил этилган «Турон» газетаси 1917 йилдан чика бошлаб, унинг сахифаларида халк мактаблари очиш, укитувчи кадрлар тайёрлаш ва дарслик-лар нашр этиш масалаларидан ташкари узбек кизларини укитиш ва тарбиялаш, улар учун мактаблар очиш масалаларига алохида эъти-бор берилди.

Демак, тарихни урганиш натижасида узимизга туFри хулоса чикариб бугун халкнинг саводхонлиги, ёшлар таълим-тарбиясига давлат даражасида каратилаётган кенг ва асосли эътиборнинг ахамиятини тушунган холда мазкур йуналишда изланиш, тадкикотлар олиб бориш ута мухим, деган хулосага келамиз. Ушбу сабаб, миллат, давлат ва жамият келажагини белгилайдиган халк таълимини замонавий талабларга мос равишда доимий такомиллаштириб бориш йулида хизмат килиш х,ар бир педагогнинг бурчидир.

Адабиётлар руйхати:

1. Курбанов Ш.Э., Сейтхалилов Э.А. Непрерывное образование в Национальной модели по подготовке кадров. - Т.: «Шарк», 2000.

2. Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (18651924 гг.). - М.: АПН, 1961.

3. Абдуазизова Н. Туркистон матбуоти тарихи. - Т.: «Академия», 2000.

4. Пардаев К. У. Миллий уЙFониш даври манбаларида адабий ва публицистик муам-молар талкини («Ал-Ислох» журнали материаллари асосида). Филология фанлари ном-зоди диссертацияси. - Т.: 2008.

5. Айний С. Мактаб. - М.: «Детгиз», 1949.

6. «Ал-Ислох» журнали. // 1915 йил, 24-сон.

7. Косимов Б. Миллий уЙFониш: жасорат, маърифат, фидойилик. - Т.: «Маънавият», 2002.

1 Косимов Б. Миллий уЙFониш: жасорат, маърифат, фидойилик. - Т.: «Маънавият», 2002. -211-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.