Научная статья на тему 'АҲОЛИ САЛОМАТЛИГИНИ ЯХШИЛАШДА ДОРИВОР ЎСИМЛИКЛАРНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ'

АҲОЛИ САЛОМАТЛИГИНИ ЯХШИЛАШДА ДОРИВОР ЎСИМЛИКЛАРНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
311
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лекарственные растения / развитие / экономическая эффективность / экономическая основа / инновация / medicinal plants / development / economical effectiveness / economic basis / innovation.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хўжақулова Н.Р.

В статье выполнен анализ экономической основы и сущности выращивания лекарственных растений. В ней также приведены научные рекомендации, способствующие улучшению экономики страны путем развития возделывания лекарственных растений.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article analyzes the essence and economic basis of the cultivation of medicinal plants. There are also scientific proposals that will have a positive impact on the growth of our economy through the further development of the cultivation of medicinal plants

Текст научной работы на тему «АҲОЛИ САЛОМАТЛИГИНИ ЯХШИЛАШДА ДОРИВОР ЎСИМЛИКЛАРНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ»

УДК 615.012.6:63(575.192) Хужакулова Н.Р.

А^ОЛИ САЛОМАТЛИГИНИ ЯХШИЛАШДА ДОРИВОР УСИМЛИКЛАРНИ ЕТИШТИРИШНИНГ ЩТИСОДИЙ А^АМИЯТИ

Хужакулова Н.Р. - таянч докторант (КарМИИ)

В статье выполнен анализ экономической основы и сущности выращивания лекарственных растений. В ней также приведены научные рекомендации, способствующие улучшению экономики страны путем развития возделывания лекарственных растений.

Ключевые слова: лекарственные растения, развитие, экономическая эффективность, экономическая основа, инновация.

The article analyzes the essence and economic basis of the cultivation of medicinal plants. There are also scientific proposals that will have a positive impact on the growth of our economy through the further development of the cultivation of medicinal plants.

Key words: medicinal plants, development, economical effectiveness, economic basis, innovation.

Инсоният минг-минг йиллар давомида турли гиёхлардан дардига даво топиб келган. Узбекистон доривор усимликлардан фойдаланиш буйича дунё давлатлари уртасида узига хос тарихий урни ва нуфузига эга. Аждодларимиз айникса, доривор усимликларнинг хусусиятини яхши билишган, уларни самарали куллай олишганлиги тарихдан яхши маълум. Бундан 11 аср аввал бобоколонимиз Абу Али Ибн Сино доривор усимликларни тиббиётда амалий жихатдан фойдаланиш самарасини исботлаган. Ушбу энциклопик олимнинг буюк ва оламшумул ахамиятга эга булган илмий-тадкикот ишлари натижалари бутун дунё олимлари томонидан тан олиниб, асрлар оша хозирги кунда хам унинг асарларидаги ноёб маълумотлар инсоният учун турли хил хасталикларга даво топиш йулида дастуруламал булиб хизмат килиб келмокда.

Узбекистон табиий ва географик жихдтдан доривор усимликларга бой хисобланади. Бу ерда табиий холда 4500 турга я;ин усимликлар учрайди. Шулардан 1200 га я;ин усимлик турлари дориворлик хусусиятига эга булиб, Узбекистон Республикасининг усимликлар дунёсининг бойлигидан далолат беради.

Бутунжахон Согликни Саклаш ташкилотининг маълумотларига кура, мавжуд дори-дармонларнинг 60 % ини доривор усимликлар хом ашёларидан олинган препаратлар ташкил этади.

Х,озирги вактда Узбекистон Республикасида 112 тур доривор усимликлардан табобатда фойдаланишга расмий рухсат берилган булиб, ушбу доривор усимликларнинг 80 % ини табиий холда усувчи усимликлар ташкил этади. Узбекистонда усимликлар дунёси тур таркибининг хилма-хиллигини саклаб колиш максадида давлатимиз томонидан бир катор конун хужжатлари кабул килинган: 1992 йил 9 декабрда "Табиатнинг мухофазаси тугрисида", 1993 йил 7 майда "Ута мухим курикланадиган табиий худудлар тугрисида", 1997 йил 26 декабрда "Усимликлар дунёсидан фойдаланиш ва уларнинг мухофазаси тугрисида"ги Конунлар; 2004 йил 20 октябрда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 290-сонли "Биологик ресурслардан фойдаланишни тартибга солиш ва табиатдан фойдаланиш сохасида рухсат бериш тартиб таомилларидан утиш тугрисида"ги Карори шулар жумласидандир. Бундан ташкари, 2020 йил 10 апрелда Узбекистон Республикаси Президентининг " Ёввойи холда усувчи доривор усимликларни мухофаза килиш, маданий холда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида" кабул килинган ПК-4670-сонли Карори доривор усимликлар мухофазасини кучайтириш, плантациялар ташкил этиш оркали кушимча киймат занжирини яратиш, таълим, илм-фан ва ишлаб чикариш жараёнларини интеграциялашга каратилгандир [1].

Зеро, таълим, фан ва ишлаб чикаришни интеграциялаш, фармацевтика саноатини халкаро талабларга жавоб берадиган доривор усимликлар хом ашёси билан узлуксиз таъминлаш, импорт хджмларини камайтириш, хорижий давлатларда талаб юкори булган турларини плантация усулида купайтириш оркали экспорт хджмларини ошириш, ёввойи х,олдаги доривор усимликларни саклаш ва майдонларини кенгайтириш бугунги кунда долзарб ва мух,им масалалардан х,исобланади [2].

Бугунги кунда дунё давлатларида табиий дори воситаларига булган талаб йилига 6-7 фоизга ортиб, халкаро экспертлар прогнозига кура, 2020 йилда йиллик товар айланмаси 35 млрд доллардан ошади.

Хитой, Х,индистон, Канада ва А^Ш каби давлатлар ёввойи х,олда усаётган доривор ва зиравор усимликларни саклаш, маданий плантация усулида купайтириш борасида катта тажриба ва салмокка эга.

Мисол учун, Хитойнинг доривор усимликлар ва дори воситалари уртача йиллик товар айланмаси 100 млрд. долларни, экспорт хджми 1млрд. долларни, импорт эса 274 млн долларни ташкил этади.

Бугунги кунда дунё давлатларида 12 минг турдаги доривор усимликларнинг мингдан ортиги, Узбекистонда эса бир минг икки юз турдаги доривор усимликларнинг 112 таси фармацевтика саноатида ишлатилади [3].

Ушбу йуналишда республикадаги мавжуд имкониятлардан самарали фойдаланиш максадида доривор ва зиравор усимликларни ёввойи ва маданий усулда етиштиришни тизимли йулга куйиш, мах,сулот ишлаб чикариш, кайта ишлаш ва экспорт килиш хджмини купайтириш буйича аник чоралар курилмокда.

2018 йилда республика буйича фермер хужаликлари, бошка ташкилот ва корхоналар тасарруфидаги ер майдонларида 54,6 минг гектарда доривор усимликлар етиштирилиб, ички ва ташки бозорга йуналтирилган. 2020-2023 йиллар давомида доривор усимликлар плантацияларини 103,7 минг гектарга етказиш режалаштирилмокда. Аммо шунга карамай, афсуски бугунги кунга келиб табиий доривор усимликлардан фойдаланиш

даражаси талабга жавоб бермайди. Олинган маълумотларга кура, биргина юртимизда истеъмолдаги 6400 хилдаги дори воситаларининг атиги 2,3 % табиий дори воситаси х,исобланади.

Табиий х,олда усувчи усимликларнинг х,ам хом ашё захираси чегараланган булиб, уларни мух,офаза килиш, биоэкологик хусусиятларини урганиш, хом ашё захирасидан тугри фойдаланиш ва купайтиришнинг илмий асосланган усулларини ишлаб чикиш долзарб муаммолардан биридир. Шунинг учун Узбекистонда фармацевтика саноатининг эхтиёжларини доривор усимликлар хом-ашёси билан таъминлаш, махдллий флорани янги интродуцент усимлик турлари билан бойитиш ва уларни етиштириш технологияларини ишлаб чикиш зарур. Мамлакатимизда кишлок хужалигида доривор усимликларни устириб

етиштирадиган махсус хужаликлар Бухоро, ^ашкадарё, Самарканд, Сурхондарё хдмда Тошкент вилоятларида ташкил этилган (1-расм) [4].

1-расм. 2019 йилда Республикамизда доривор усимликларни етиштириш даражаси (вилоятлар кесимида)

Илмий тадкикотлардан бизга маълyмки, доривор yсимликларнинг дориворлик хусусияти хамма жойда хам бир хил бyлавермайди. Усимликларнинг yзида дориворлик хусусиятини саклаб колиши yша ер тyпроFининг таркибига хамда табиий иклим шароитига бевосита боFликдир. Бирок, хозирда сохадаги илмий тадкикотлар, доривор yсимликларни табиий усулда кyпайишига шароитлар етарли эмаслиги боис йилига 3-4 та Усимлик "^изил китоб"га киритилмокда. Жумладан, тожик коврагининг захираси бор-йyFи 105 тоннани ташкил этади. Ширинмия, туркистон аюгаси, жигарути, иттиканак, Самарканд бузночи каби доривор усимликлар захиралари йуколиб кетиш арафасида. Шу боис 50 та турдаги доривор усимликларни етиштириш учун табиий ва иклим шароитидан келиб чикиб, туманларни ихтисослаштириш амалиётининг жорий этилишига Узбекистон Республикаси Президентининг юкорида айтиб утилган П^-4670-сонли ^арорида алохида эътибор берилган.

Хусусан, Дехконобод, Узун, Бойсун, ^изирик туманлари тожик коврагига; ЯккабоF, Поп, Чуст, Бустонлик, Пискент, Риштон туманлари доривор валерианага; Китоб, Охангарон туманлари доривор мавракка; ^оракалпоFистон Республикаси, Сирдарё, Хоразм вилоятлари эса кизилмия етиштиришга ихтисослаштирилади. Бундан куриниб турибдики, биз доривор усимликларни саклаб колиш билан бир каторда уларни дориворлик хусусиятини хам йукотмаслигимиз учун уларни етиштиришда худудлар буйича тyFри жойлаштиришимиз зарур.

^ашкадарё вилоятининг табиати, айникса тоF ва тоF олди худудлари кулай иклим шароитига кура бой ва турли хил ранг-барангликка эга. Дастлабки хисоб-китобларга кура, бу ерда илмий тиббиётда кулланиладиган ёки тавсия килинадиган 120 дан ортик, халк табобатида фойдаланиладиган 1000 дан ортик усимликлар турлари учрайди. Лекин, айни пайтда расман хом ашё сифатида фойдаланиладиган доривор усимликлар тури 40 тадан ошмайди. Бугунги кунда ^ашкадарё вилоятида вилоят урмон хужалиги бошкармаси тизимида 8 та урмон хужалиги фаолият юритиб келмокда. Бу урмон хужаликларида жами 50 га якин доривор усимликлар турлари етиштирилиб келинади. ^уйидаги 2- расмда вилоятнинг урмон хужаликларида етиштирилган жами доривор усимликлар хажмининг 2017-2019 йиллардаги узгариши грфиги келтирилган.

2-расм. ^ашкадарё вилояти урмон хужалиги бошкармаси тизимидаги урмон хужаликларида 2017-2019 йиллар давомида доривор усимликларни етиштириш хажми тyFрисида маълумот

(тоннада)

2-расмдаги график маълумотлари тахлилидан ^ашкадарё, Дехконобод, Китоб, ^амаши, Жовуз хамда Шуртан давлат урмон хужаликларида 2019 йилда 2017 йилга нисбатан доривор усимликлар етиштириш хажмининг усишини, Муборак ва ЯккабоF давлат урмон

хужаликларида эса бу курсаткични пасайганини куришимиз мумкин. Аммо шунга карамай, вилоятда жами доривор усимликлар етиштириш хажми 2017-2019 йилларда 414,59 минг тоннадан 835,04 минг тоннага етган. Бу эса 2019 йилда 2017 йилга нисбатан 420,45 минг тонна яъни, 201,4 % куп доривор усимликлар етиштирилганлигини курсатади [5].

Ушбу диаграммада келтирилган маълумотларнинг усиш курсаткичларига карамай, бугунги кунда доривор усимликларни етиштириш борасида олиб борилаётган изланишлар хамда тахлиллар нафакат вилоятимизда, балки бутун мамлакатимизда хам ушбу сохада мавжуд имкониятлардан етарлича фойдаланилмаётганини курсатиб турибди.

Айникса, бутун дунёда вирусли-инфекцион касалликлар авж олган хозирги даврда усимлик хом ашёларидан тайёрланадиган хамда инсон организми учун зарарсиз, инсон иммунитетини кутарадиган табиий дори-дармонларга булган эхтиёж кун сайин ортиб бормокда. Бу хол шифобахш усимликлардан кенгрок фойдаланишни такозо этади. Бундан ташкари доривор усимликларни етиштириш яхшигина даромад манбаи булиб хам хисобланади. Тажрибалар шуни курсатдики, маданий холда 1 гектар валериана илдизи етиштириш учун 11 млн. сум сарфланиб, 50 млн. сум даромад олинар экан. Бунда соф фойда 39 млн. сумни ташкил этади. Маданий холдаги тожик ковраги етиштириш учун эса 45 млн. сум сарфланиб, 63 млн. сум даромад олинади. Соф фойда эса 18 млн. сумдан иборат булади. Коврак ширасини кайта ишлаб, ярим тайёр махсулот шаклида, шунингдек кайта ишланган кизилмия илдизи экстрактини ярим тайёр махсулот куринишида 180 млн. А^Ш долларигача экспорт килиш мумкин.

Коврак усимлиги хакида батафсилрок тухталадиган булсак, коврак зирадошлар оиласига мансуб булиб, ер юзида унинг 170 дан зиёд тури мавжуд ва мамлакатимизда 50 тури учрайди. Смола-елим олиш учун сассик коврак, Кухистон ковраги каби 10 тури ишлатилади. Табиатда сассик коврак кенг таркалган булиб, елим-смола асосан шу турдан олинади. Коврак асосан, кумли чуллар, адирлар, тоглар ва тог олди ялангликларда, соф тупрокли ерларда усади. Ундан халк табобатида азалдан хавфли шишлар ва захм касаллигини даволашда, ундан олинадиган елим-смоланинг спиртли тиндирмаси астма, томир тортиши ва асаб касалликларида ишлатилган.

Тиббиётда коврак елим-смоласи - assa-foetida номи билан кукун, эмулсия ва спиртли тиндирма хамда огрик колдирувчи ва тинчлантирувчи восита сифатида ишлатилади. Шарк мамлакатларидан Эрон, Покистон, Х,индистон ва Афгонистонда унинг елими ва илдизи кулинарияда зиравор сифатида, косметика саноатида атторлик воситалари ишлаб чикаришда ишлатилади. Коврак усимлиги томир тортиши, упка сили,улат, захм, кукйутал, тиш огриги, асаб ва бошка касалликларни даволовчи, инсонга кувват берувчи, балгам кучирувчи ва гижжа хайдовчи дориворликда тенги йук усимлик хисобланади (1-жадвал).

1-жадвал

Кашкадарё вилоятидаги коврак усимлиги табиий равишда усадиган майдонлар туFрисида умумлаштирилган маълумот, гектар х,исобида (2018 й.)

№ Туманлар Табиий шундан

номи усган зич усган уртача сийрак Олдин мавжуд

коврак майдон усган усган булиб, хозирда

майдонла майдон майдон йуколиб кетган

ри майдон

1. Дехконобод тумани 38879 - 21775 13133 3970

2. ^амаши тумани 1390 - - 689 701

3. Нишон тумани 1436 - 620 816 -

4. Миришкор тумани 5866 355 3102 2409 -

5. Муборак тумани 435 - 80 355 -

Вилоят буйича жами 48005 - 25577 17402 4671

Юкорида билдирилган фикр ва мулохазалар, истикболда доривор усимликларни етиштиришни янада ривожлантириш нафакат ахолини табиий дори воситаларига булган эхтиёжини кондириш, шу билан бир каторда иктисодиётимизни усишига ижобий таъсир курсатишини исботлаб турибди. Бунинг учун эса куйидаги вазифаларни амалга ошириш максадга мувофик булади:

> доривор усимликлар усиши учун кулай худудларда махсус плантациялар ташкил этиш, шу жумладан етиштиришнинг интенсив технологияларини жорий этиш оркали ва табиий усиш майдонларидан окилона фойдаланган холда уларни етиштириш хажмларини боскичма-боскич ошириб бориш;

> плантацияларни ташкил этиш, доривор усимликларни саноат асосида чукур кайта ишлаш хамда улардан юкори кушилган кийматга эга булган экспортбоп махсулотлар ишлаб чикариш доирасида тадбиркорлик субъектларининг давлат бошкаруви органлари, барча даражадаги махаллий давлат хокимияти органлари билан узаро хамкорлигини самарали ташкил этиш;

^ доривор усимликларни етиштириш хамда кайта ишлаш сохасини ривожлантиришга оид норматив-хукукий хужжатлар лойихаларини ишлаб чикишда иштирок этиш, шунингдек, жамоатчилик экологик назоратини амалга ошириш;

^ доривор усимликларни етиштириш хамда кайта ишлаш сохасидаги инвестиция дастурлари ва лойихаларининг амалга оширилишини мувофиклаштириш.

АДАБИЁТЛАР

1.Узбекистон Республикаси Президентининг "Ёввойи холда усувчи доривор усимликларни мухофаза килиш, маданий холда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 2020 йил 10 апрелдаги П^-4670- сонли ^арори.

2. Эргашев Р.Х. ^ишлок хужалиги иктисодиёти (дарслик).-Тошкент, "Иктисод- молия", 2018, 402 б.

3. Тухтаев Б.Ё., Махкамов Ё.Х. ва бошкалар. Доривор ва озукабоп усимликлар плантацияларини ташкил этиш ва хом ашёсини тайёрлаш - (йурикнома), -Тошкент, 2015 й.

4. Узбекистон Республикаси Урмон хужалиги давлат ^умитасининг 2017-2019 йиллар маълумотлари.

5. ^ашкадарё вилоят урмон хужалиги давлат кумитасининг 2017-2019 йиллар маълумотлари

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.