Научная статья на тему 'Management of heart diseases in Abu Ali Ibn sino''s works'

Management of heart diseases in Abu Ali Ibn sino''s works Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
3049
163
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТРАДИЦИОННАЯ МЕДИЦИНА / АВИЦЕННА / СЕРДЕЧНЫЕ ЗАБОЛЕВАНИЯ / КАНОН ВРАЧЕБНОЙ НАУКИ / TRADITIONAL MEDICINE / AVICENNA / HEART DISEASES / CANON OF MEDICAL SCIENCE

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Абдулхаков Ихтиёр Умарович, Мухаммедов Акобир Бахтиёрович

В статье приводится анализ менеджмента заболеваний сердца в трудах Абу Али ибн Сино «Канон врачебной науки» и «Сердечные лекарства». Приведены анатомия и физиология сердца, принципы диагностики, семиотики, лечения заболеваний сердца в трудах Авиценны. Освещена перспектива использования этих знаний в практике современного здравоохранения.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АБУ АЛИ ИБН СИНО АСАРЛАРИДА ЮРАК КАСАЛЛИКЛАРИГА ТАШХИС КУЙИШ, ДАВОЛАШ

In article the analysis of management of diseases of heart in Abu Ali ibn Sino's works "A Canon of medical science" and "Cardiacs" is provided. The anatomy and physiology of heart, the principles of diagnostics, semiotics, and treatments of diseases of heart are given in Avicenna's works. The prospect of use of this knowledge in practice of modern health care is covered.

Текст научной работы на тему «Management of heart diseases in Abu Ali Ibn sino''s works»

УДК: 930.85+616.12-008.1

АБУ АЛИ ИБН СИНО АСАРЛАРИДА ЮРАК КАСАЛЛИКЛАРИГА ТАШХИС КУЙИШ, ДАВОЛАШ

АБДУЛХАКОВ ИХТИЁР УМАРОВИЧ - Бухоро давлат тиббиёт институти, Шарк табобати кафедрасининг асистенти

МУХАММЕДОВ АКОБИР БАХТИЁРОВИЧ Бухоро тиббиёт колледжининг хирургия ва оналикда хамширалик парвариши

кафедраси укитувчиси

МЕНЕДЖМЕНТ СЕРДЕЧНЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ В ТРУДАХ АБУ АЛИ

ИБН СИНО

АБДУЛХАКОВ ИХТИЁР УМАРОВИЧ - Бухарский государственный медицинский институт, кафедра Восточной

медицины

МУХАММЕДОВ АКОБИР БАХТИЁРОВИЧ преподаватель кафедры хирургии и сестринский ухода в материнстве Бухарского медицинского

колледжа

АННОТАЦИЯ

В статье приводится анализ менеджмента заболеваний сердца в трудах Абу Али ибн Сино - «Канон врачебной науки» и «Сердечные лекарства». Приведены анатомия и физиология сердца, принципы диагностики, семиотики, лечения заболеваний сердца в трудах Авиценны. Освещена перспектива использования этих знаний в практике современного здравоохранения.

Ключевые слова: традиционная медицина, Авиценна, сердечные заболевания, Канон врачебной науки.

MANAGEMENT OF HEART DISEASES IN ABU ALI IBN SINO'S

WORKS

ABDULKHAKOV IHTIYOR UMAROVICH - the Bukhara state medical institute, department of East medicine

MUKHAMMEDOV AKOBIR BAKHTIYOROVICH is a teacher of department of surgery and sisterly leaving in motherhood of the Bukhara

medical college

ABSTRACT

In article the analysis of management of diseases of heart in Abu Ali ibn Sino's works - "A Canon of medical science" and "Cardiacs" is provided. The anatomy and physiology of heart, the principles of diagnostics, semiotics, and treatments of diseases of heart are given in Avicenna's works. The prospect of use of this knowledge in practice of modern health care is covered.

Keywords: traditional medicine, Avicenna, heart diseases, Canon of medical science.

Юрак кон томир касалликлари, хусусан артериал гипертония касаллиги тиббиётнинг хозирда энг мухим хал килиш керак булган муаммоларидан биридир. Артериал гипертонияни тиббиёт ходимлари томонидан хозиргача турли, номлар тушунчалар билан атаб келган булишимизга карамай уларнинг асосида барибир кон босимининг

13

юкори булиши натижада эса кон томир касалликларининг ва бунинг натижасидаги улим холатларининг асосини ташкил килади.

Охирги икки ун йиллик давомида Россияда юрак ишемик касаллиги ва инсультнинг ошганлиги, бу эса артериал гипертония асорати экани аникланган.

АКШда артериал гипертония касаллиги билан 18-24 ёшда 15%, 65 - 74 ёшлиларда 60% ахоли касалланган. АКШ ва Буюк Британияда факат 54% кишилар узида артериал гипертония борлигини билади. Шундан 11% самарадор даволанади.

Узбекистонда бу касаллик билан 15-50 % гача ахоли касалланган. Шундан 25-30% ахоли узида касаллик борлигини билади. Касаллик 30 ёшгача 4%, 40-49 ёшлиларда 26%, 50-70 ёшлиларда 70%ни ташкил килади.

Артериал гипертония билан бутун дунё ахолисининг 1 миллиарддан ошик ахолиси касалланган булиб, хар йили содир буладиган улим холатларининг 7.1 миллиони шу касаллик билан боглик.

Ушбу холатда юрак кон айланиш системаси касалликларини даволаш, уларнинг олдини олиш муаммоси тиббиёт олдида кундаланг турибти. Шарк табобатининг бой тажрибасини урганиш, бу йуналишда катта ахамиятга эга. Маълумки шарк тиббиётида Абу Али ибн Синонинг урни каттадир. Узининг ишлаган даврида ва ундан кейин неча асрлар давомида ибн Синонинг асари Осиё ва Европа давлатларида тиббиётнинг укитиш ва амалиётида асосий куланма булиб келган. Хозирги даврда хам, у колдирган асарлар уз ахамиятини йукотмаган.

Давлатимизда олиб бораётган тиббиёт сохасининг реформаси, ва хаётимизда, хусусан тиббиётда кадимги анъанамизни урганиш ва тиклаш йуналишлари - буюк аждодларимизнинг колдирган асарларини

урганиш вазифасини куйган. "Узбекистон Республикаси фукароларининг соглигини саклаш тугрисида"ги Конун, Узбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 10 ноябрдаги № 2107-сонли "Узбекистон Республикаси согликни саклаш тизимини ислох килиш Давлат дастури тугрисида"ги фармони, «Ибн-Сино жамгармасиги ташкил килиш» хакидаги фармони ва бошка меъерий-хукукий хужжатлар фикримизнинг яккол далили була олади. Бу уринда шарк табобатининг минг йиллаб текширишдан утган-доривор воситаларини текшириш ва уларни тиббиётга тадбик килиш катта ахамиятга эга. «Ибн-Сино жамгармасини» ташкил килиш фармонида Президентимиз халкимизнинг тиббиёт анъаларини илмий урганиб даволаш практикасида кенг куллаш курсатилган.

Максад

Абу Али ибн Сино асарларида юрак касалликларига ташхис куйиш, даволашга карашлари ва уларнинг хозирги тиббиётда ишлатиш имкониятларини урганиш.

Ибн Сино юрак касаллилари хакида умумий тушунчалари

Юрак органи ибн Сино асарларида нафакат кон харакатлантирувчи орган сифатида, балки рух моддасининг хосил килувчи асосий аъзо сифатида ифодаланган. Хар хил хис хаяжонлар ташки таъсирларга юракнинг таъсирланиши сабабли пайдо булишини уктиради - «Философлар ва унга тобе булган табиблар хурсандлик, гам, хавф ва газабни юракда булган рухнинг махсус таъсирланишидан дейдилар.

Хар хил таъсирланиш бирон таъсир сабаб булмаган холда кучаяди ва заифлашади. Таъсирланишнинг кучайиши ва кучсизланиши таъсирланувчи модданинг кучайиши ва заифланишувига боглик булади» - [2]. Ибн Сино хис-хаяжонларни юрак кон томир системаси иши билан боглаган. Хозирги тиббиётда

15

хам юрак кон томир касалликларида эмоционал факторни урни каттадир.

Ибн Синониг тиббиётининг асоси мизож хакида таълимотдир. Мизож таълимоти Гиппократ бошлаб берган 4 унсурлар ва уларнингг танамизда куриниши хилтларнинг кушилишидан келиб чиккан холатларга асосланган. Ибн Сино бу хакда ёзади: «Мен айтаман: унсурларнинг нихоят даражада майда булакларидаги карама-карши кайфиятларнинг бир-бирига таъсири маълум бир чегарага етганда пайдо булган кайфиятга мизож дейилади. Унсурларнинг энг кичик булакларидаги кайфият хар бир унсурнинг аксар булаклари бошкасининг аксар булаклари билан аралашиши учун лозимдир. Бу унсурлар уз кувватлари билан бир-бирларига таъсир килишлари натижасида уларнинг муаммасига мое бир кайфият вужудга келади. Ана шу кайфият мизождир. Юкоридаги унсурлардаги дастлабки кувватлар туртта: иссиклик, совуклик, хуллик, куруклик. Мавжуд булиб турган жисмлардаги мизожлар дастлабки кувватлардан вужудга келади. Умуман карашда мизож, аклан таксим эътибори билан, бошка нарсага нисбат бормаган холда иккига булинади» - [1,2].

Ушбу таълимот буйича инсонлар 4 оддий мизож ва 4 мураккаб мизожларга булинадилар - [1,6,7]. Ушбу теория буйича хар бир орган хам уз мизожи бор. Кадимги тиббиётда мизож теорияси асосида хар бир оорганнинг узига хос хусусиятлари билан биргаликда инсоннинг психикаси таъсирланишини хам хисобга олинган. Яна уктириш керакки юрак бу Рух хосил буладиган орган сифатида хис хаяжонни хосил булган орган сифатида бахоланган: «Агар миянинг [катталиги] каршилик килмаса, юракнинг табиий булган иссик мизожига кукракнинг яратилишидаги кенглиги далил булади. Яна томир уришининг табиий булган катталиги кетма-кетликка ва тезликка якинлиги, нафаснинг табиий кенглиги, унинг хам кетма-кетлик ва

16

тезликка якинлиги, кукракда айникса унинг чап томонида муйнинг куплиги — агар бошка бирор аъзодан чикувчи хуллаш, шунингдек мамлакат ва хаво бунга у кадар кучли каршилик килмаса, — буларнинг хаммаси хам юракнинг табиий иссик мизожига далил булади. Газабнинг кучлилиги, ботирлик, яхши гумон, орзуларнинг куплиги [хам] бунга далил булади. Гохо кукракнинг катталиги хам, агар у юкорида айтилганидек, миянинг [катталигидан] булмаса, бунга далил булади.

Юкорида айтилган шартлар сабабли булмаган кукрак торлиги, томир уришининг табиий кичиклиги унинг сийрак ва суст булиб туриши юракнинг табиий совук мизожига белги булади, лекин [томир уришининг] тезлигини келтириб чикарувчи сабаб бор булса [далил булолмайди]; яна: нафаснинг табиий кичиклиги, унинг суст ва сийрак булиб туриши, заифлик, дангасалик, атайлаб килинган ювошлик, хотинлар ахлокига ухшаш ахлоклар, анковлик, хайронлик, зехни пастлик, арзимас нарсалардан каттик таъсирланиш ва гавданинг совукишги хам [юрак табиий мизожининг совуклигига] далил булади.

Хул мизожга томир уришининг юмшоклиги, газаблантирувчи ва шодлантирувчи ходисалардан тез таъсирланиш ва улардан тез кайтиш, жигар каршилиги булмай туриб, терининг хуллиги белги булади.

Курук, мизожга томир уришининг каттиклиги, кечикиб таъсирланиш, ундан кечикиб тинчланиш, йирткич хулк, жигар [хуллиги] каршилик килмагандаги гавда куруклиги далил булади,

Иссик ва курук мизожга маълум даражада катта булган томир уриши далил булади, чунки томир уришининг катталиги эхтиёж сабабли, кичрайиши эса курол [аъзолар]нинг куруклигидан булади, ва кетма-кетликка мойил тез томир уриши, чукур, айникса хавони кетма-кет чикарувчи тез нафас, ёмон хулк, хаёсизлик, харакатларнинг енгиллиги, ботирлик, [мизождаги] харорат сабабли тез газабланиш,

17

[мизождаги] куруклик сабабли [бирор нарсага] кечикиб рози булиш, кукракдаги муйнинг куплиги, моддасининг куриниши сабабли уларнинг калин ва жингалак булиши, гавданинг ушлаб курганда иссик ва курук туюлиши хам ушанга белги булади.

Иссик хул мизожда муй камрок, кукрак кенгрок, томир уриши юмшокрок, булса хам каттарок булади, агар харорат бир хил булса, [томир уришининг] тезлиги ва кетма-кетлиги курук мизожда буладигандан камрок булади; газабланиш тез булиб каттик булмайди, агар жигар совуклик билан кучли каршилик килмаса ва гарчи у хулликка озгина каршилик курсатса хам, гавда [кулга] иссик. ва хул булиб туйилади. Ундай [мизожли юракда хилтларнинг] сасишидан буладиган касалликлар куп булади.

Совук хул мизожга катта булмаган, балки кичикликка якин булган, тез булмай юмшок буладиган, кетма-кет булмай, балки мизожнинг [совукушк ва хуллик] даражасига караб шу сифатларнинг тескарисига мойил булган томир уриши белги булади. Шундай юракка эга булган киши дангаса, куркок, ожиз, ношод ва [кукраги] муйсиз булади; гиначи ва газабланувчи булмайди, жигари кучли иситиш ва бир оз булса хам куритиши билан каршилик килмаса, гавдаси совук ва хул булади. Юрак мизожи совук ва хул булса, ундай юракли кишининг томир уриши унчалик суст булмайди, у киши тез газабланмайди, аммо [газаби] узок сакланади, гиначи булади, [кукраги] муйсиз, жигари кучли киздириш ва бир оз булса хам хуллаш билан каршилик курсатмаса, гавдаси совук ва курук булади» - [2].

Ушбудан куриниб турибтики юракнинг холатини бахолашда Абу Али ибн Сино жуда хам куп факторларга ахамият берган - бу кишининг кайфияти, кукракнинг тузилиши, унда сочнинг холати, томир уриши ва хоказо.

Юракда буладиган касалликлар хам шу асосда, мизож бузилишидан келиб чикиши айтилади: «Юракда хамма хил касалликлар - масалан, хар хил мизож бузилишлари пайдо булади. [Мизож бузилиши] гохо моддали, гохо [моддасиз] содда булади. Модда эса, айникса рутубат, юракнинг томирларида, гохо унинг танаси билан гилофи орасида булади. Купинча уша жойда рутубат пайдо булади, маълумки рутубат купайганда юракни сикади ва унинг эркин ёйилишига кул куймайди. Баъзан гилофда куюк хилтдан пайдо буладиган каттик, [шиш] йиринглатувчи сувсимон хилтдан пайдо буладиган каттик шиш каби улимни кечиктиради; Жолинус хикоя килган маймун юрагининг гилофидаги шиш ана шундайдир. У касал маймун бирмунча яшаб юрган, улганидан кейин ёриб курилганда тириклигидаги [касаллик] холи, унинг озиб ва кучсизланиб кетишининг сабаби аникланди. Юракнинг узи шиш пайдо булишини кутаролмайдиган булгач, модда йигилиши ва йирингланишни кандай кутара олади. Юракда у кутара оладиган тошмасимон яралар пайдо булса, улар бурундан кора кок келтиргандан сунг улдиради, дейдилар.

Гохо юрак томирларида юрак ишларига зарар етказадиган тикилмалар пайдо булади». - [2]. Биз уйлаймиз бу ерда, кон томирлари атеросклерози ибн Сино айтган тикилмалар тушунчасига тугри келади. Ибн Сино юрак касалликлари келиб чикишида бошка органларнинг ахамияти хакида ушбуни ёзган: «Гохо юракда гилофи билан хамда мия, кукрак пардаси, упка, жигар, ичак ва бошка ички аъзолар, айникса меъда билан хамкорликда буладиган касалликлар пайдо булади. Гохо касалликлар бошка аъзолар [ёки] умуман, баданнинг хамкорлиги билан хам пайдо булади чунончи иситма вактларида шундай булади, буни [иситманинг] тутиши ва бухронларига караб аникланади. Юракнинг бошка аъзоларга хамкорлик килиши гохо улардан [келиб турадиган нарсанинг] узилиб колиши сабабли булади. Масалан, жигар

19

[юракка] озиб юборишда кучсизлида юрак [касалликда] у билан хамкорлик килади ёки мия кучсиз булганда унинг хамкорлиги билан нафас олувчи мушак нафас олишга кучсизлик килади; гохо, у аъзолардан юракка келиб турадиган нарса ана шундай [хамкорликка сабаб] булади. Миянинг хамкорлигига келсак, мияда савдо хилти купайиб мия моддасига утганда артериялар оркали юракка утиб хафакон, кувват тушуви, гамгинлик, емон фикр ва ёмон касдни кузготади. Шунингдек, миядан шу йуллар оркали рутубатли хилт юракка келса, ялковлик, дангасалик ва гамгинликни пайдо килади. Жигарнинг [хамкорлиги эса] унинг юракка иссик, ё совук, ёки куюк ёмон конни юбориши оркали булади.

Гохо юракнинг касалланиши ёндошлик сабабли азиятланиш оркали буладиган хамкорлик натижасида юз беради. Юракни ураб турадиган гилофдаги ва умуман, бошка ички аъзолардаги иссик ё совук шиш сабабли юрак азиятланади; меъда ва меъданинг ёпишкок, ё ачиштирувчи хилтдан, ё гижжалардан ва ковок уруги деб аталадиган [гижжа]дан, ёки хафаконни пайдо килувчи ачиштирувчи кусукдан азиятланиши сабабли юрак хам азиятланади.

Гохо каттиклашиб юракка бориб етувчи огрик билан буладиган хамкорлик натижасида юрак касалланади; бу купинча улдиради.

Гохо [касаллик] томок огриги ё зотилжам ёки упка яллигланишида модданинг кучиб юракка бориши сабабли булади; [касаллик] моддани юрак сари итаради ва [модда] уни буриб улдиради.

Юрак билан унинг гилофи уртасидаги хамкорлик натижасида пайдо буладиган касалликларнинг халокатга олиб келиши шарт змас, аммо [юракда] булмаса хам шиш пайдо булса, улдиради.» [2].

Юкорида айтиб утган фикрлар асосида ибн Сино юрак касалликларида ушбу далилларни ишлатиб ташхис куяди: «Юрак касаллиларида ташхис куйиш

Юрак ахволини далиллар оркали [билиш] йуллари

[Бундай йуллар] саккизтадир:

1. томир уриши,

2. нафас.

3. кукракнинг тузилиши

4. кукракдаги муйлар,

5. баданнинг ушлаб курилгандаги холати,

6. хулк

7. баданнинг кучли ёки кучсизлиги ва

8. турли хаёллар.

Томир уришига келсак, унинг тезлиги, катталиги ва кетма-кетлиги юракнинг иссиклигига, уларнинг тескариси эса совуклигига, юмшоклиги рутубатлилигига, каттиклиги [юракнинг] куруклигига далил булади. Томир урушининг кучлилиги, текислиги ва нотекислигининг тартиблилиги юракнинг соглигига, буларнинг акси эса носоглигига далил булади. Катта, тез, кетма-кет ва иссик нафас юракнинг иссиклигига, уларнинг акси эса, совуклигига далил булади.

Агар кукракнинг кенг ва энлилиги миянинг куплиги сабабли булмаса, миянинг куплигини эса, бошнинг катталигидан билинади, миянинг куплиги орка миянинг катталигини ижоб эгади, бу уз навбатида умурткаларнинг катталигига сабаб булади, бу эса умурткалардан усиб чикадиган ковургаларнинг катталигини ижоб этади, - аксинча [кукрак кенг була туриб] бош кичик ёки уртача булса ва томир уриши кучли булса, бу хол юракнинг иссиклигига далил булади; унинг акси,- агар у аксини бошнинг кичиклиги ижоб этган булмаса,- юракнинг совуклигига далил булади.

Кукракда усган куп муй, айникса жингалак муй, юракнинг иссиклигига далолат килади, кукракнинг муйсизлиги ва кам муйлилиги тутун пайдо килувчи сабабнинг йуклиги сабабли булганидан юракнинг

21

совукгига, еки тутун моддасининг йуклиги сабабли буладиган юракнинг куруклигига далил булади, агар бадан мизожининг жуда рутубатлилиги еки одатланилган хаво, мамлакат ва ёшнинг монелиги булмаса, шундай булади. Совук талок ва совук жигар совутиб туриши оркали каршилик килмаса - бутун баданнинг иссиклиги юракнинг иссиклигига далил булади. Баданнинг совуклиги, - агар жигар бир кадар каршилик курсатмаса, - юракнинг совуклигига далил булади.

Баданнинг юмшоклиги, жигар озгина булса хам каршилик килмаса, юракнинг рутубатлилигига далолат килади. Баданнинг каттиклиги, жигар каршилик килмаса, юракнинг курклилигини билдиради. Жигар соглом була туриб хилтнинг сасишидан тугиладиган иситмаларнинг булиши юракнинг иссиклигига ва рутубатлигига далолат килади.

Хулкга караб билишга келсак: одат булиб колмаган табиий газабланиш, ботирлик, жасурлик ва енгил харакат килиш юракнинг исишишгига, [бу хусусиятларнинг] зидлари эса, [агар улар емок] касдлардан на одатлардан келиб чикмаса, юракнинг совуклигига далолат килади.

Баданнинг кучлилиги юракнинг кучлилигига далил булади; кучсизлиги эса, - агар мия ва асаблардаги касалликдан булмаса, -юракнинг кучсизлигига далил булади; юракнинг кучсизлиги - мизожининг бузилганига, кучлилиги эса табиий мизожининг муътадиллигига далолат килади, бу нарса ундаги тугма иссиклик ва хаётий рухнинг куп булиб алангали ва тутунли эмаслиги, балки равшан ва тиникини билдиради. Каттик, алангаланиш ва кишининг бетокат булиши [юрак мизожининг] иссикдан кейинчалик бузилганига далил булади; баъзан [юрак мизожининг шундай бузилиши] нафасга хам зарар етказади.

Турли хаёлларга келсак: шодлик, орзу ва яхши умидга мойиллик, юракнииг кувватлилигини, унинг сезиладиган иссик ва

рутубатлилигининг муътадиллигини билдиради. Хафа килиш ва азият беришга мойил хаёллар юракнинг иссиклигига далил булади. Куркиш ва гамгинликка мойиллик юракнинг совук ва куруклигига далил булади.

Юракнинг узида сезиладиган холлар, масалан, юракнинг алангаланиши ва хафакон [юрак уриши] га келсак, уларнинг баъзиси масалан, алангаланиш бевосита, баъзиси эса, масалан, хафакон, бирор муносабат билан юрак мизожига далил булади. Хафакон юрак кучсизлигининг ва бузук, мизожлигининг хамма турларига эргашиб келади ва юракдаги бирор холга хос далил булмайди. Баъзан, хафакон юрак сезгисининг кучлилиги сабабли купаяди, хамда озгина хаёл ё буг ёки шуларга ухшаш [юракка] етадиган нарсалардан пайдо булаверади. Гохо юрак касалликлари бошка аъзоларнинг, айникса бош ва меъда хамкорлиги билан юз беради. Мия касалликларидан булган меланхолия ва тутканок касалликлари юракнинг хамкорлигидан холи булмайди.

Гохо зотилжам ва упка яллигланишидаги [шиш]лардан хайдалган моддалар юракка кучиб келиб зур хатар ва халокатга сабаб булади. Хилтлар керакли микдорга караганда камайиб колса дастлаб юракка зарар етади ва юрак мизожи узгаради.

Юрагига холис иссик ёки холис совук, етганда киши улади. [Юра-гига] совук теккан киши сузлаб туриб, гохо тер чикариб ва гохо тер чикармай улади, Шуни мен узим бир неча марта курганман.» - [2].

Юкоридаги ибн Сино фикрлари юрак кон томир касалликлари келиб чикишида бошка органларнинг роли жуда хам батафсил урганилган. Хозирги замонда хам бу фикрлар кейинги минг йиллик илмий изланишлар томонидан исботланган.

Энди Абу Али ибн Сино юрак касалликлари белгилари хакида ёзилганларини тахлил киламиз. У ёзади «Табиий булмаган мизожларнинг далиллари [юрак касалликларини билдирувчи]

белгилардандир. Кучнинг заифлиги ва кетиши, сиртки ёки дастлабки бирор сабабдан ёки бошка аъзонинг хамкорлигидан булмаган озиш юрак мизожининг бузилганига белги булади; агар шу холда хафакон хам пайдо булса, белги тула-текис булади, агар у хушдан кетишга бориб такалса, мизож бузилганлиги кучайган булади.

Юракда моддасиз совук ё иссик, ёки мизож бузилиши кучайса, бадан силлик ва озиш йулига киради, бузилган мизож иссик булса, умуман ингичка борик касалига учратади, совук булса, ингичка огрикнинг кекса ва жуда кариб заифлашиб кетган кишиларда буладиган бир турини келтириб чикаради, курук. булса, сил ва ингичка огрик касалликларини келтириб чикаради; бу сил упкадан буладиган силдан бошкача булади, чунки бунда упканинг узи зарарланмайди, бунга йуликкан кишида йутал хам булмайди, йуклигидан иссик ингичка орик касаллигидан хам бошкача булади.

Юракдаги бузилган иссик мизожнинг белгиси: томир уришининг тезлиги ва кетма-кетлигининг табиийликдан ортиб кетиши, нафаснинг одатдагидан кура купрок тез ва кетма-кет булиши, совук хаво билан тухтайдиган кучли ташналик, салкинда рохатланиш, бошка бирон сабабсиз баданнинг умумий озиши ва эриши, алангаланиш билан бирга булган рамгинлик ва бехузурликдир.

Бузилган совук мизожнинг белгиси томир уришининг одатдагидан кура кичиклиги, сустлиги ва сийраклигидир; лекин кувват тушиб бошка йул билан копланмаган хожатни коплаш учун кетма-кет нафас олишга мажбурият турилса, (у, белги булмайди]. Яна нафас олишнинг кучсизланиши, кувватнинг таркалиши, иситадиган турли нарсаларга текканда, уларни хидлаганда ва татиганда рохат топиш; шунингдек чучийдиган булишлик, куркоклик, Хаддан ташкари юмшоклик ва кунгилчанлик хам бузук совук мизожнинг белгиларидандир.

Бузилган хул мизожнинг белгиси томир уришининг одатдагидан кура юмшоклиги, рухга таъсир килувчи нарсалардан тез таъсирланиш ва [таъсирнинг] тез кетиши, [хилтларнинг] сасишидан буладиган иситмаларнинг куп булишидир.

Бузилган мизожнинг белгиси томир уришининг одатдагидан кура куруклиги, таъсирланишнинг кийинлиги, таьсирланишнинг кучли, ёки кучсиз булса хам [узок вакт] колиши ва баданнинг озишидир.

Юракда буладиган шишларнинг белгиларига келсак, уларнинг баъзилари иссик шишларнинг белгиларидан иборат, уларнинг бошланиш пайтида томир уришида тизик, ва одатдан ташкари нотекислик юз беради, баданда, айникса нафас аъзоларининг ёни бериларида аланга зураяди. Нафас олувчи [киши] энг совук хавони бурун оркали мумкин кадар куп тортса хам, нафас олмаётгандек булади, сунгра унинг кетидан бир неча бор хушдан кетишлик юз беради.

Юракдаги иссик шишларнинг холатини аниклашда бошка шунга ухшаш касалликларда буладиган томир уришининг каттиклиги каби белгини кутиш керак змас. Чунки, юрак шиши томир уришининг каттиклашувигача бориб етмайди, балки ундан бурун улдиради.

[Юракда] узлуксизликнинг бузилганлиги эса, сиртда буладиган сабаблар оркали билинади. Баъзи табибларнинг айтишича, юракда яра пайдо булса, буруннинг чап томонидан кон келиб, киши улади, унинг белгиси чап эмчак тугмачасининг огришидир» - [2].

Умумлаштириб олсак юрак касалликлари ибн Сино таълимотида куйидагиларга булинади:

1. Юракнинг мизожининг бузилиши

А)моддали

Б) моддасиз Турлари

1. Иссик

2. Совук

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Курук

4. Хул

5. Иссик хул

6. Иссик курук

7. Совук курук

8. Совук хул

Ибн Сино уз асарларида юракга таъсир киладиган сабаблар хакида ушбуни ёзган: «Юракка таъсир курсатувчи сабабларнинг баъзилари юракка хос, баъзилари эса турли мизожларни, ва турли шишларни пайдо килувчи, узлуксизликни бузувчи ва шуларга ухшаш сабаблар каби юракка ва бошка [аъзоларга] умумий булган сабаблардир. Аммо [яна] нафас олиш жихатидан ва турли хиссий кечинмалар жихатидан пайдо буладиган ва [факат] юракка хос [бошка] сабаблар хам бор.

Нафас олишга келсак: нафас сикилса ё жуда иссик, ёки жуда совук нафас олинса, ундан албатта юракка зарар етади. Тугма иссикликни ичга бутиб камашда ёки уни сиртга таркатишда хаддан ташкари таъсир курсатадиган хар бир [сабаб] хушдан кетказишгача, хатто халок килишгача олиб боради. Шундай [хиссий кечинмалардаи бири булган] газабланишнинг таъсири хаммасиникидан камрок булади, чунки газабланишнинг халок килишгача [олиб бориши] кам учрайди. Уйкусизлик ва [хаддан ташкари куп] бадантарбия ва шуларга ухшашлар [рухни] таркатиши сабабли юракни кучсиз килади» - [2].

Энди ибн Синонинг юрак касалликларини даволаш масаласига келсак. Бу хакда гапиришдан олдин айтиш лозимки даволаш воситалари мизож теорияси асосида олиб борилган. Дори воситалар хам бу таълимот буйича куйидагиларга булинган: Иссик мизожли:

1. Организмда иссикликни оширади.

2. Органлар функциясини кучайтиради.

3. Тонусни оширади.

4. Нерв системасини кузгатади.

5. Уйкусизликка олиб келади.

6. Потенцияни оширади.

7. Куруклаштиради.

8. Совук нам касалликларда фойда килади.

9. Иссик касалликларда ахволни огирлаштиради. Совук мизожли дорилар:

1. Иссикликни камайтиради.

2. Органлар функциясини пасайтиради.

3. Седатив таъсир килади.

4. Нерв системасини тинчлантиради.

5. Потенцияни пасайтиради.

6. Юмшатади.

7. Иссик касалликларда фойдали.

8. Совук касалликларда ахволни огирлаштиради. Курук мизожли дорилар:

1. Организмда суюклик микдорини камайтиради.

2. Аъзоларни мустахкамлайди.

3. Тер ва сийдик ажралишини камайтиради.

4. Уйкусизликка олиб келади.

5. Иссик курук касалликларда ахволни огирлаштиради.

6. Нам касалликларда фойдали.

7. Органларда тикинлар пайдо килади.

Нам мизожли дорилар:

1. Организмда суюклик микдорини оширади.

2. Ухлатувчи.

3. Бушаштирувчи

4. Сийдик ва тер микдорини оширади

5. Курук касалликларда фойдали

6. Нам касалликларда ахволни огирлаштиради - [7].

Бундан ташкари кадим тиббиётда хар бир органга бошка дориларни олиб борувчи доривор воситаларни ажратганлар. Бу таълимот буйича шундай воситалар борки улар, бошка дори билан кушилганда унинг таъсирини керак булган органга етказади. Юрак дориларига келсак шундай воситаларга заъфарон, усимлик гуллари хисобланган.

Мизож таълимоти буйича даволаш куйидагича олиб борилган:

«Агар беморда иссиклик устун булса, беморга совук мизожли дорилар билан даволанади. Совук мизожли касалликлар булса иссик мизожли препаратлар билан даволанади. Шарк тиббиётида аллопатик яъни карама карши даволаш усули ишлатилади.

Агар касаллик бирор хил суюкликнинг бузилиши билан булса даволаш уша суюкликни коррекция килиш билан даволанади. Коррекция килиш бу хилтни «пиширтириш» ёки «етиштириш» ва уни танадан чикариш тушинилади. Хар бир хилт учун «етиштирувчи» моддалар аниклаб куйилган -

Сафронинг етилишини таъминлайдиган препаратлар: сачратки илдизи, нилуфар, сумбул, гулихайри илдизи, бинафша гули, сачратки уруги. Сафронинг етилишига 3 кун кетади агар тоза булса, бошка холатларда 5 кунда етилади.

Балгамни етилтирувчи дорилар: бодиён илдизи, кишмиш, итузум бодринг, лимонут, карафс илдизи, кизилмиянинг пустлоксиз илдизи, ковул илдизи, арпабодиён киради. Балгамнинг етилишига 9 кун кетади агар куюк булса, агар суюк булса 5 кун кетади.

Савдони етилтирувчи дорилар: лимонут, бодринг ути, кароли, сачратки илдизи, арпабодиён, шохтара, анжир, кизилмиянинг пустлоксиз илдизи киради.

Хилтларни етишганидан сунг уларни танадан чикариш зарур.

• Кон хилти учун кон чикариш

• Сафро, савдо хилтлари учун- сурги, кустирувчи дорилар бериш.

• Балгам хилти учун- сийдик хайдовчи, терлатувчи, назла хайдовчи дорилар бериш - [4,5,6].

Энди ибн Сино юрак касалликларини даволашда умумий коидалари хакида куриб чикамиз:

«Юракни даволашнинг умумий коидалари

... бу ерда факат тиб китобларида айтилиши керак булган коидаларга ишорат килиб утамиз: юрак бошкарувчи аъзо ва хамма бошкарувчи [аъзо]ларнинг энг биринчиси ва энг мухими булганидан уни дорилар билан даволашдаги дадиллик, юрак хилтини бушатмокчи булсак хам ёки мизожини алмаштирмокчи булсак хам, катта эхтиёт билан бирга булиши керак. Томирдан кон олишга ухшаш бушатишга келсак, биз у билан даволашга киришганимизда тозаловчи бошка тадбирлар билан кушиб килишга эхтиёж сезмаймиз, балки бизга купрок лозим буладиган нарса шундай бушатишни хаддан ташкари куллаб, касалнинг кувватини тушириб юбормаслик ва агар кувват озгина сусайиб [юракнинг] совук ёки иссик мизожи сабабли кучсизланганда уни кутарувчи нарсалар билан кучайтиришдир. Бу факатгина кон олишгагина тегишли эмас, балки кон олишда гарчи

29

каттарок эхтиёт килинса хам, бошка хамма бушатиш тадбирларига хам тегишлидир. Кон олишдан бошка тадбирларни ишлатишга эхтиёж колмаслигининг сабаби кон олишнинг юракка бориб тушадиган дори билан булмаслигидадир; шу билан бирга юракда буладиган туликишларнинг купи кон ва балгамдан булиб, томирдан кон олиш хар иккаласиниыг хам зарарини кайтаради. Агар туликлик кондан булса, унг босликдан, балгамдан булса, сул босликдан [кон олинади].

Дорилар билан буладиган бушатишларга келсак, бунда юкорида айтилган тадбирга бошка тадбирларни хам кушиш керак, чунки бушатувчи дориларнинг купи баданга карама-карши булганидан, уларни юрак дорилари билан биргалаштириш керак, юрак дорилари эса уз хоссалари билан юракка кувват берадиган дорилардир. Юрак хилтини бушатишда ишлатиладиган дориларга юракка муносиб булган тарёклик ва бодзахрлик дорилар аралаштирилади. Уша дориларнинг купи, хатто жуда купчилиги, бошка томондан хам фойда етказади: улар бушатувчи дориларни юракка утказади ва юракдан бошкага [утишдан] кайтаради.

Юрак мизожини алмаштиришда совук, ё иссик, ё хул, ёки курук, мизожга алмаштириш тадбири ишлатилади. Совук мизожни алмаштирмокчи булсак, иссиклик дориларни юрак иссиклик дорилари билан аралаштириб ишлатамиз; шу билан бирга шу дориларнинг юрак хилтини каттик кузратиб юбормаслиги кузда тутилади, акс холда хилт юрак танасини ел ёки шиш пайдо килувчи модда ва бошка нарсалар билан тортиштиради. Иссик мизожни алмаштирмокчи булсак, совутувчи дориларни ишлатиш билан чегараланмаймиз. Чунки юракнинг яратилишига сабаб булган модда, яъни юракка куйиладиган рух моддаси иссик, модда булиб, унинг иссиклиги баданга зарарли хароратдан бошка булган тугма хароратдир. Юрак мизожининг иссикка айланиб бузилиши сабабли шу рух моддасида камайиш, таркалиш,

30

тутунсимон булиш ва хираланиш пайдо булади; шу пайтда юрак танасига узининг иссиклиги билан, тугрироги иссиклик биргалашиб келувчи алохида хусусияти билан тугма иссикликни кучайтирувчи иссик дорилар билан аралашмаган бирор сундирувчи дори бориб туша берса, у тармок, яъни юрак танасига фойда килса хам аслга, яъни рухга зарар килиши мумкин. Юрак танасининг иссигини муътадиллаштириш билан бирга рухнинг иссиклиги зарарланса, унинг фойдаси нима булар эди?

Шунинг учун кадимги олимларнинг ичида юракнинг бузилган иссик мизожига ва у мизож сабабли пайдо буладиган [касалликларга] даво ишлатишда совуклик дориларни иссиклик дориларга аралаштирмасдан ишлатганлари учрамайди. Чунки улар, табиат кучли булса, совутувчини иситувчидан ажратиб совутувчи дориларни юракка, иситувчиларни эса рухга етказишига ва натижада, [юракнинг харорати] муътадил булиб [рухнинг харорати] ошишига ишонганлар.

Гохо [кадимги табиблар] совитиш юрак дорилари моддасининг огирлиги, сингишининг камлиги, табиатнинг сингишга эмас, тухтаб колишга мойиллигини билганликларидан юрак иссиклик дориларини ишлатишга мухтож булганлар, уларни биргалаштириб олиб утадиган юрак иссиклик дорилари билан аралаштириб ишлатганлар, шунда улар табиатнинг [совутувчи] дориларни юракка етказишига ёрдамлашади.

Юрак иссик мизожига карши хул меваларнинг кайнатиб куюлтирилган шираларини, айникса Шом олмасининг ва бехининг сувини ичиринг билан хам даво килинади; улар жуда яхши даво. Яна, биз келгусида баён киладиган ушаларга ухшаш нарсалар билан хамда юракни кучайтирувчиларга кушиладиган сундирувчи суюк. ва куюк суртма дорилар билан даво килинади. Агар мизож [бузилишининг] сабаби модда булса, бушатилади.

Юракнинг бузилган совук, мизожини эса биз келгусида баён кила-диган катта маъжун дорилар билан, райхоний шароб, муътадил бадантарбиялар, юракка ишлатиладиган иссиклик, хушбуй куюк ва суюк суртма дорилар билан ва хазм буладиган микдордаги иссиклик овкатлар билан даволанади. [Мизож бузилишининг] сабаби модда бул-са, бушатилади.

Юракнинг бузилган курук мизожини хулловчи овкатни куп едириш, сунгра хаммомга тушириш, ванна кабул килдириш, дам олиш, кам харакат килиш, тинч куйиш ва совук сув ичириш билан даволаш керак. [Бузилган мизожда] совуклик булса, жуда совук булган сувдан сакланилади; овкат ва ичимликлар муътадил микдорда берилади, ис-сик овкатдан кейин купгина ухлатилади. Сабаб модда булса, уни бушатилади.

Юракнинг бузилган хул мизожини эса енгил овкат, куритувчи дориларни ишлатиш, муътадил бадантарбияларни кетма-кет ва куп килиш билан даволанади; модда сабаб булса, уни бушатилади; купинча овкатдан илгари бадантарбия килдирилади, хаммомга ва иссик булок сувларига туширилади, иссик, сувга куп ушиб турилади, сурги дорилар, сийдикни хайдовчи дорилар истеъмол килинади, кучли ва райхоний хушбуй шаробдан оз-оз истеъмол килиб турилади ва яхши каймусли овкатлардан куп эмас, оз микдорда истеъмол килдирилади. Агар [у мизожда] иссиклик булса, хаммомдан сакланилади, жинсий алокани чекланилмайди, [Мизож бузилишининг] сабаби хул ёки иссик модда булса, уни бушатилади» - [2].

Ибн Сино узининг «Юрак касалликлари» рисоласида юрак касалликларида ишлатиладиган оддий дорилардан 65 тасини келтирилган ва уларнинг ишлатиш коидаларини ва факат юрак касалликларида ишлатиш усулларини ёритган:

«Ични сурувчи дорилар икки сабаб оркали юракни кувватли килувчи дориларга киради. Биринчидан, у билан бутун бадандан ёки мия ва юрак томонидан зарарли ва азият берувчи хилтни суриб чикариш кузда тутилади. Масалан, девпечак кайнатмаси ва девпечакдан тайёрланадигап шабёр каби.

Ични сурувчи дорилар юракка зарар килади, чунки хар бир бушалишда табиатга икки турли зарар етади: биринчиси, табиатга мое ва ёкимли булмаган нарса билан бирга унга ёкимли булган нарса хам суриб чикарилади. Иккинчидан, сурги аъзолардан хилтларни тортиш оркали аъзоларга хамла килади; табиатга хам хамла килиб, унга зур келтиради, чунки табиат хилтларни уз уринларига тортиб у ерда тутиб туради, сурги дори эса бунинг аксини цилади. Сурги табиий кувватда заифлик ва ожизлик хосил килмагунча бунга эриша олмайди.

Тарёк ич суришни тухтатиши билан бирга кусишни хам тухтатади, чунки у табиатни кучайтиради ва моддаси захарли булган ва шу захарлилиги туфайли чикаради.

Ични сурувчи дорининг рухни тозалаш оркали юрак сикилишида келтирган фойдаси юрак заифлигида келтирган фойдасига караганда купрокдир. Чунки у рух моддасини камайтиради ва юрак мизожини холдан тойдиради.

Сийдикни хайдовчи ва терлатувчи дорилар - кон суюклигидан ва унинг сувлилигидан булган юрак заифлигига фойдали булиб, коннинг куйуклиги ва Савдолигидан хосил булган юрак сикилиши ва рамда эса зарарлидир. Чунки у коннинг куюклиги, савдо аралаш куйклиги ва мизожнинг куруклигини орттиради.

Кон чикариш - кон озлиги, совуклиги ва суюклиги натижасида хосил булган юрак заифлигида жуда зарарлидир, аммо кондан булган хафакондаги каби тугма хароратнинг бузилишидан ва кон

моддасининг куплигидан келиб чиккан юрак заифлигида эса фойдалидир.

Агар юрак сикилиши коннинг куйуклигидан булса, ёки юрак заифлиги коннинг куюк ва суюклигидан хамда ундан рухнинг куп ва муътадил холда тугилмаслигидан булса, юрак дориларига латифлаштирувчи дорилар кушилади.

Эритиб таркатувчи ва тозаловчи дорилар хам шундай. Очувчи дорилар эса йулларни очишлари учун юрак дориларига кушилади.

Дам килувчи дорилар юраги сикиладиган ва заиф кишиларга жуда зарарли. Чунки бу дорилар моддасини унга ухшамаган ва унга айланмаган буглар билан тулдиради.

Оддий дориларнинг муътадилликка якинлари ёкут, кора маржон ва феруза, олтин, кумуш ва гавзабондир. Уларнинг иссиклари эса дорунак, парпи, мушк, анбар, еввойи занжабил, ипак ва заъфарондир; иккала хил батман тез фойда килади, каранфул эса жуда ажойиб дори. Бундаи дорилардан яна хом уд, лимон райхони ва унинг уруги хамда тог райхони ва унинг уруги, шоисфарам райхони ва унинг уруги, хил, келиндона, туклик райхон ва унинг уруги. Кора андиз хам ажойиб [дорилардандир].

Совук дорилар эса марварид, кахрабо, маржон, кофур, сандал, кизил гул, табошир, мухр лойи, олма ва хул кашничдир.» - [3]. Биз уйлаймизки юкорида келтирилган билимларни хозирги тиббиёт нуктаи назаридан текшириш зарур.

«Юрак касалликлари» да келтирилган дори воситалар анализ килинганда ушбуни аникладик:

Куриниб турибтики дориларнинг асосий кисми усимлик махсулотларидан ташкил топган. Анализ килинган дориларнинг хаммаси хавфсиз дориларга киради. Уларнинг хозирги замон кардиологиясида ишлатилиши анализ килинганда дори воситаларнинг

факат 19% хали хам доривор восита сифатида ишлатиб келинмокда. Лекин препаратларнинг 48% овкат махсулотлари туркумига киради. Ибн Сино ишлатган минерал моддаларнинг факат биртаси хозирги тиббиётда ишлатилади.

ХУЛОСА

1. Ибн Сино асарларида юрак касалликларида ташхис куйиш, классификацияси, даволаш мизож теорияси асосида тузилган ва уша даврнинг билим асосида илмий асослаган.

2. Ибн Сино юрак каксалликларини ташхис куйишда купгина, хозирги кардиологияда ахамият кам берилаётган, хусусан тананинг тузилиши, кукракдаги сочлар, хис хаяжон, овкатланиш белгиларига ахамият берган. Ушбу билимларни урганиб хозирги тиббиётда татбик килиш максадга мувофикдир.

3. Ибн Сино юрак касалликларида тавсия килинган дори воситаларнинг асосий кисми доривор усимликлардан ташкил топган. Улардан факат 12,5% хозирги тиббиётда кулланиб келинмокда, 48% овкат махсулотлари ташкил килганлиги сабабли уларни умумий амалиёт врачи амалиётида ишлатиш учун тавсия килиш мумкин.

АДАБИЁТЛАР

1. Абдувалиев А.А. Ибн Синонинг мизожлар хакидаги концепцияси замонавий талкинига доир- IBN SINO-AVICENNA 2005, 34, 41.

2. Абу Али ибн Сино Канон врачебной науки I том Т.,1996.

3. Абу Али ибн Сино Юрак касалликлари Тошкент «Абу Али Ибн Сино» 1994.

4. Кароматов И. Д. Древневосточная медицина Бухара 2001.

5. Кароматов И.Д. Концепция «лиц» человека их влияние на здоровье, выздоровление и процесс лечения - Мат-лы 1 конфер. Центр. Азии «Здоровье, болезни и экология» Худжанд 1996 с.55-56.

6. Кароматов И.Д. Народная медицина Книга первая Теоретические и философские основы нетрадиционных методов лечения и диагностики Бухара 1998.

7. Кароматов И. Д. Учение о натуре лекарственных средств в греческо-персидско-узбекской медицине и его современное и его современное толкование - Врач-аспирант 2006, 4, 325-329.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.