Научная статья на тему 'Classification of diseases in yusuf Mahomed''s works'

Classification of diseases in yusuf Mahomed''s works Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
1943
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИСТОРИЯ МЕДИЦИНЫ / ЮСУФ МУХАММАД / МИЗАДЖ / ТРАДИЦИОННАЯ МЕДИЦИНА / MEDICINE HISTORY / YUSUF MAHOMED / MIZADZH / TRADITIONAL MEDICINE

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Авезова Мухаббат Шухратовна, Кароматов Иномджон Джураевич

В статье освещены жизнь, и деятельность знаменитого целителя начала 16 века Юсуфа Мухаммада. Юсуф Мухаммад -Юсуфий оставил после себя 14 медицинских произведений «Илож ал-амроз», ««Рисола дар тадбири маъкул машруб», ««Жомиъ ал-фавойид», «Фавойиди ахёр», «Илож ал-амроз» и другие. Классификация болезней в трудах Юсуфий основана на учениях о мизадже, жидкостях, темпераменте. Приведено сравнение классификации болезней современной медицины и медицины Юсуфий.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЮСУФ МУХАММАД АСАРЛАРИДА КАСАЛЛИКЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ

Life and activity of the famous healer of the beginning of the 16th century Yusuf Mahomed are covered in article. Yusuf Mahomed Yusufiy has left behind 14 medical works "Ilozh al-amroz", "Risola dar tadbiri maqul mashrub", "Zhomi al-favoyid", "Favoyidi ahyor", "Ilozh al-amroz" and others. Classification of diseases in works Yusufy is based on doctrines about a mizadzh, liquids, temperament. Comparison of classification of diseases of modern medicine and medicine Yusufy is given.

Текст научной работы на тему «Classification of diseases in yusuf Mahomed''s works»

УДК 930.85

ЮСУФ МУХАММАД АСАРЛАРИДА КАСАЛЛИКЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ

АВЕЗОВА МУХАББАТ ШУХРАТОВНА Бухоро тиббиёт колледжининг катталарда ва болаларда хамширалик парвариши

кафедраси укитувчиси

КАРОМАТОВ ИНОМДЖОН ДЖУРАЕВИЧ - «Магия здоровья», тиббиёт маркази директори Бухоро ш.

КЛАССИФИКАЦИЯ БОЛЕЗНЕЙ В ТРУДАХ ЮСУФА МУХАММАДА

АВЕЗОВА МУХАББАТ ШУХРАТОВНА преподаватель кафедры сестринское дело у взрослых и детей Бухарского медицинского

колледжа

КАРОМАТОВ ИНОМДЖОН ДЖУРАЕВИЧ - руководитель медицинского центра «Магия здоровья», г. Бухара

Аннотация

В статье освещены жизнь, и деятельность знаменитого целителя начала 16 века Юсуфа Мухаммада. Юсуф Мухаммад -Юсуфий оставил после себя 14 медицинских произведений - «Илож ал-амроз», «<Рисола дар тадбири маъкул машруб», «<Жомиъ ал-фавойид», «<Фавойиди ахёр», «<Илож ал-амроз» и другие. Классификация болезней в трудах Юсуфий основана на учениях о мизадже, жидкостях, темпераменте. Приведено сравнение

классификации болезней современной медицины и медицины Юсуфий.

Ключевые слова: история медицины, Юсуф Мухаммад, мизадж, традиционная медицина

CLASSIFICATION OF DISEASES IN YUSUF MAHOMED'S

WORKS

AVEZOVA MUKHABBAT SHUKHRATOVNA is a teacher of department nurse business at adults and children of the Bukhara medical

college

KAROMATOV INOMDZHON DZHURAYEVICH is the head of the medical center "Health Magic", Bukhara

ABSTRACT

Life and activity of the famous healer of the beginning of the 16th century Yusuf Mahomed are covered in article. Yusuf Mahomed - Yusufiy has left behind 14 medical works - "Ilozh al-amroz", "Risola dar tadbiri maqul mashrub", "Zhomi al-favoyid", "Favoyidi ahyor", "Ilozh al-amroz" and others. Classification of diseases in works Yusufy is based on doctrines about a mizadzh, liquids, temperament. Comparison of classification of diseases of modern medicine and medicine Yusufy is given.

Keywords: medicine history, Yusuf Mahomed, mizadzh, traditional medicine

Согликни саклаш тизимида утказиладиган ислохотлар муносабати билан бирламчи тиббий бугинда курсатилаетган тиббий ёрдам сифатини ошириш мухим йуналиш килиб белгиланди.

Бу ислохотлар махаллий менталитет, ахолининг эхтиёжи ва моддий холатини хисобга олган холда олиб бориши керак. Бу йулда хорижий тажриба билан биргаликда узимизнинг халкимизнинг тиббиётда анъаналирини урни каттадир. Халкимизнинг тиббий анъаналарини урганиш ва тиклаш уйлаймизки тиббиётимизнинг бирламчи звеносининг ривожланишига катта хисса кушарди - [3].

Юсуфийнинг ижоди, айникса, унинг тиббий меросини урганиш алохида ахамиятга эга. Чунки, биринчидан, унинг табобатга оид асарлари Хиндистон, Афгонистон, Эрон билан бир каторда Урта Осиёда хам жуда машхур булиб, иккинчи томондан Юсуфий ижодининг Хиротдаги дастлабки йиллари Алишер Навоий даврига тугри келади. Маълумки, Хирот XV асрда, айникса, Навоий даврида Марказий Осиёда энг йирик маданий марказлардан бири булиб, унда адабиёт, архитектура, миниатюра, хаттотлик, музика ва бошка санъатлар жуда ривожланган эди. Навоий давридаги адабиёт ва санъат атрофлича яхши урганилган булса хам, у даврдаги табиий фанлар, жумладан табобат илми тарихига оид масалалар ханузгача етарли даражада ёритилмай келади. Тарихий манбалардан аник маълумки, Навоий адабиёт, санъат ва умуман маданиятни ривожлантиришда тинмай кайгуриш билан бирга халк соглигини саклаш тугрисида хам куп гамхурлик килган. Буюк шоир Хиротда курдирган бинолардан бири «Шифоия» номи билан машхур булиб, унда касалларни даволаш билан бирга, табобат илмидан дарс хам берилган. Бу ишларнинг бошида уша даврнинг ном чикарган табиби Гиёсиддин Мухаммад турар эди. Бирок, бу табиблардан биронта йирик асарнинг бизгача етиб келганлиги маълум эмас, шунинг учун булса керак, Навоий даври

54

маданий хаётига багишланган ишларда табобат илмига муносиб урин берилмайди.

Умуман Юсуфийдан 14 та тиббий асар сакланиб колган. «Илож ал-амроз» 291 та рубоийдан иборат булиб, хар бир рубоийда муайян касаллик ва уни даволаш хакида гап боради. 1512 йили муаллифнинг узи бу асарига «Жомиъ ал-фавойид» («Фойдалар туплами») номи билан шарх хам боглайди. Юсуфийнинг асари киска ибораларда равшан ва лунда килиб ёзилганлигидан жуда тез таркалади. 1870-1908 йиллар мобайнида Хиндистонда 11 марта нашр этилганлиги бунинг ёркин далилидир.

Юсуфийнинг ижоди, айникса унинг тиббий меросини урганиш алохида ахамиятга эга. Чунки, биринчидан, унинг табобатга оид асарлари Хиндистон, Афгонистон, Эрон билан бир каторда Урта Осиёда хам жуда машхур булиб, иккинчи томондан Юсуфий ижодининг Хиротдаги дастлабки йиллари Алишер Навоий даврига тугри келади.

Юсуф ибн Мухаммад ибн Юсуф ат-Табиб ал-Харавий XV аср охирларида Хуросоннинг Хоф шахрида дунёга келди. Хиротда атокли табиб, лугатшунос ва тарихчи оиласида тугилган Юсуфий тез орада мохир табиб ва истеъдодли шоир сифатида танила бошлайди. У узининг шеър билан ёзилган биринчи тиббий асари («Рисола дар тадбири маъкул машруб») ни Навоий вафот этган йили ёзиб тугатади. Кейин у 913(1507-1508) йилларда «Фавойиди ахёр» («Яхши одамлар учун фойдали нарсалар») ва 915(1509-1510) йилларда эса узининг энг мухим ва машхур асари «Илож ал-амроз» («Касалликларнинг иложи») ни рубоий жанри билан ёзади. Умуман Юсуфийдан 14 та тиббий асар сакланиб колган. «Илож ал-амроз» 291 та рубоийдан иборат булиб, хар бир рубоийда муайян касаллик ва уни даволаш хакида гап боради.

Юсуфийнинг асари киска ибораларда равшан ва лунда килиб ёзилганлигидан жуда тез таркалди. Урта Осиё ва Хиндистонда муътабар тиббий асар сифатида «Тибби Юсуфий» номи билан шухрат козонади.

Бобур 1525 йилдан сунг Хиндистонга юриш килиб, уни эгаллайди ва Юсуфийни уз хузурига таклиф этади. Бу хакда «Бобурнома» да: «Мавлоно Юсуф табибким, они Хуросондин тилотиб эрди, набз(томир) курмок ва ташхис килмок онинг иши эрди», дейилади. [2; 4].

Юсуфийнинг «Жомиъ ал-фавойид» («Фойдалар мажмуаси») асарининг у хали тириклик пайтида (1535) Бухорода кучирилган нусхаси С1098 раками билан Санкт-Петербург Шаркшунослик институтида сакланмокда.

Юсуфийнинг илмий меросини урганиш медицина тарихини ёритишда катта ахамиятга эга.

«Рисола дар тадбири маъкул ва машруб» («Ейиладиган ва ичиладиган нарсалар хакида рисола»)

«Билгил эй тоза калб киши, бирма-бир, Бу сузни демокда Юсуфий факир. Рисолани килдим сен учун бунёд, Еб ичиш тадбири хакида ижод. Рисола назм-ла булганда тамом, «Маъкулу-машруб» деб унга куйдим ном. Ул ойким, чехрадан олганда никоб, Хуш дея курсатди таърихин шут об.

Пайдо булди шунда бу хуш дастурхон,

Чиройли, неъмати юз хилда алвон.

Ёмонлардан уни асрагил, худо,

Яхшиларга насиб этсанг муддао!»

Тибнинг максади

«Тибдан икки максад доим кузланур,

Юсуфийдан эшит шу хакда бир дам.

Бири сакламоклик киши сихатин,

Иккинчиси дардга бермоклик бархам»

Максад

Юсуфий асарларида касалликлар классификацияси ва хозирги тиббиётида ишлатилиши имкониятларини урганиш.

Вазифалар

1. Юсуфийнинг шарк табобатида тутган урни ва унинг асарларида касалликлар классификацияси ва уни тузиш принциплари.

2. Юсуф Мухаммад классификацияси ва хозирги замон касалликлар классификациясини таккослаб тахлил килиш.

Материал ва услублар

Юсуфий асарлари «Илож ал-амроз», «Рисола дар тадбири маъкул машруб» анализ килиниб, уларда касалликлар классификацияси куриб чикилди ва хозирги замон МКБ10 касалликлар клссификацияси билан таккосланди.

Юсуфий асарларида касалликлар классификацияси.

«Илож ал-амроз» («Касаликлар давоси») асаридан. Ушбу асар, юкорида айтилганидек рубои куринишида ёзилган булиб, хак бир

касалликга, унинг ташхисига ва давосига биртадан рубои багишланган. Юсуфий касалликлар ташхисининг турлари, улардан олдин келган Гиппократ, Рози, Ибн Сино билимлари асосида куйилган. Асос килиб, бунда мизож таълимоти ва хилтларнинг бузилиши олинган. Бу шарк тиббиёти анъаналарини давом эттирилишига мисол ула олади. Лекин асар рубои шаклида ёзилгани, ва оммабоп булгани учун, касалликларга хос белгилар жуда ихчам шаклида берилган булиб, узидан аввал ижод килган табиблар- Ар-Рози, Ибни Сино шу билан фарк килади. Шеърий шаклда берилган информация узлаштирилиши ва эсда саклаши енгилрок. Шу сабабдир Юсуфийнинг «Илож ал-амроз» асари табиблар ва ахолии орасида жуда машхур булган - [4; 5].

Касалликлар классификацияси - [2]

Бош огриги:

1. Турли сабабдан булган бош огриги.

2. Кондан булган бош огриги.

3. Сафродан булган бош огриги.

4. Балгамдан булган бош огриги.

5. Савдодан булган бош огриги.

6. Иссикдан юз берган бош огриги.

7. Совукдан юз берган бош огриги.

8. Шакика (бош ярмининг огриши).

Сарсом:

1. Кондан юз берган сарсом.

2. Сафро ва савдодаг юз берган сарсом.

3. Балгамдан юз берган сарсом.

Куз касалликлари.

1. Куздаги эгри ва ортикча киприк.

58

2. Куз мижжасининг шиши.

3. Куз бурчагининг шиши.

4. Куз яллигланиши.

5. Тарфа (нуктали конталаш).

6. Куздан сув окиши (дамъа).

7. Куз оки.

8. Куз яраси.

9. Куз корачигининг торайиши.

10. Кузга сув окиб тушиши (катаракта)

Кулок касалликлари:

1. Кулок огирлиги.

2. Кулок огриги.

3. Кулок яраси.

4. Кулокда курт пайдо булиши ёки унга бирор жониворнинг кириши.

5. Кулокка сув кириши. Бурун касалликлари:

1. Хид билишнинг бузилиши.

2. Буруннинг сассиклиги.

3. Бурун ичининг куриши.

4. Бурун яраси.

5. Иссик тумов.

6. Совук тумов. Лаб касалликлари:

1. Лаб ёрилиши.

2. Лаб шиши.

Огиз бушлиги касалликлари:

1. Огизда буладиган иссик чака.

2. Огизда буладиган совук чака.

3. Огиздан сув окиши.

4. Огиз сассиклиги. Тиш касалликлари:

1. Тиш огриги.

2. Тиш камашиши.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Тиш курти. Милк касалликлари:

1. Милкнинг бушашиши.

2. Милкнинг конаши.

3. Милк шиши.

4. Милк еликиши. Тил касаликлари:

1. Тилнинг куполлашуви.

2. Тил шиши.

3. Тилнинг ёрилиши.

4. Тилнинг куйиши.

5. Тилнинг куриши.

6. Лаклук (кичик тил) шиши.

7. Лаклук (кичик тил) бушашуви. Томок касаликлари:

1. Икки бодомсимон безнинг бушашуви.

2. Хунок (ангина).

3. Зулукнинг томокка ёпишиб колиши.

4. Томок яраси.

Нафас аъзолари касаликлари:

1. Нафас сикиши.

2. Сил иллати.

3. Упкага сув йигилиши (плеврит). Хафакон

1. Сафродан булган (иссик) хафакон.

2. Кондан булган хафакон.

3. Совук хафакон. Ошкозон касалликлари:

1. Боддан булган меъда огриги.

2. Сафро ва балгамдан булган меъда огриги

3. Савдодан булган меъда огриги.

4. Меъда шиши.

5. Кусиш.

6. Хикичок.

7. Меъда заифлиги.

8. Иштаханинг бузилиши.

Жигар касалликлари:

1. Жигар шиши.

2. Жигар заифлиги.

3. Сарик касаллиги. Талок касалликлари:

1. Талок шиши.

2. Талок бод ива шиши. Орка тешик касалликлари:

1. Бавосил.

2. Орка тешик (макъад) ёрилиши.

3. Орка тешик шиши.

Буйрак касалликлари:

1. Буйрак тоши.

2. Буйрак боди.

3. Буйрак заифлиги.

4. Буйрак шиши.

5. Буйрак яраси. Ковук касалликлари:

1. Ковук тоши.

2. Ковук шиши.

3. Ковук боди.

4. Ковук кичимаси.

5. Сийдикнинг томчилаши.

Жинсий аъзолар касалликлари (аёлларда):

1. Хайз куплиги.

2. Хайз тутилиши.

3. Бачадоннинг дам булиши.

4. Бачадон бугилиши.

5. Бачадон кичимаси. Тери касалликлари:

1. Мохов.

2. Темиратки.

3. Кутир.

4. Чипкон.

5. Хуснбузар. Соч касалликлари:

1. Сочнинг бевакт окариши.

2. Сочнинг ута жингалак булиши.

62

3. Соч ёрилиши.

ХУЛОСА

♦ Юсуфий асарларида келтирилган касалликлар классификацияси шарк табобатининг мизож ва хилтлар хакидаги таълимотга асосланган ва хозирги тиббиётда ишлатиладиган МКБ10 этиологик ва органларни бузилишига асосланган классификциядан фарк килади.

♦ Юсуфий касалликлар классификацияси, хозирги тиббиётда факат тарихий ахамиятга эга. Лекин у таклиф килган ташхис, даво усуллари умумий амалиёт врачларининг шарк тиббиётини урганишда катта ёрдам бера олади.

АДАБИЁТЛАР

1. Алимова Г., Ахмедова Н.Ш., Каюмов Х.Н. Касалликни урганиш ва мизожнинг ахамияти - Сборник материалов республиканской научно-практической конференции молодых учёных на тему «Актуальные вопросы медицины» Бухара 12 мая 2006 г.» Бухара 2006, часть1, 55-56.

2. Бобурнинг хос табиби Юсуфий табобати Т., «Фан» 1992.

3. Иргашев Ш.Б. Состояние и перспективы развития традиционной (альтернативной) медицины в Узбекистане - Avicenna 2003 №12,7.

4. Кароматов И.Д. Простые лекарственные средства Бухара 2012

5. Капранов В., Хашим Р. Мудрость веков Душанбе 1984, 3 изд.

6. Нуралиев Ю. Лекарственные растения Душанбе «Маориф»1988.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.