Научная статья на тему 'МАЪДАНГА БИТИЛГАН НАҚШЛАР'

МАЪДАНГА БИТИЛГАН НАҚШЛАР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
245
88
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
рихтагар / гириҳ / эпиграфика / абжад / биринж / диакритик / тафсир / кашкул / сатил / баркаш / чекма нақш / blacksmith / geometric ornament / epigraphy / alphabet / bronze / diacritic / comment / kashkul (water stand) / bucket / salver / engraved carving

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Исмат Юсупов, Гулчехра Абрарова, Умида Усанова

“Маъданга битилган нақшлар” номли мақолада – ўзбек мисгарлик санъатида усталар томонидан мис буюм-идишларни яратишда кенг фойдаланилган ҳуснихатли ёзувлар ва тарихий-меъморий тасвирлар асосида зарб қилинган чекма ўйма нақшлар буюмда бадиий ишлов беришда “эпиграфика” ва “гравировка” услубининг ўзига хос хусусиятлари хақида сўз юритилади. Мазкур мақоланинг мақсади – мисгарлик санъатининг ажралмас қисмига айланган “ёзув ҳаттотлик” услубини ёритиш, ҳалқимизнинг амалий санъат тарихи ва анъаналарини сақлашга муносиб ҳиссасини қўшишдан иборатдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PATTERNS IN COPPER

This article entitled "Patterns in copper" is devoted to the peculiarities of artistic styles in the epigraphy of ancient Arabic writing and engraving in the application of the pattern of Uzbek coinage. The purpose of this article is to highlight the artistic style of epigraphy and engraving, which is considered an integral part of chased art and thus contribute to the preservation of the traditions and history of the applied arts of our people.

Текст научной работы на тему «МАЪДАНГА БИТИЛГАН НАҚШЛАР»

МАЪДАНГА БИТИЛГАН НАКШЛАР

Исмат Юсупов Гулчехра Абрарова Умида Усанова

Узбекистан амалий санъат ва хунармандчилик тарихи давлат музейи

Аннотация: "Маъданга битилган накшлар" номли маколада - узбек мисгарлик санъатида усталар томонидан мис буюм-идишларни яратишда кенг фойдаланилган хуснихатли ёзувлар ва тарихий-меъморий тасвирлар асосида зарб килинган чекма уйма накшлар буюмда бадиий ишлов беришда "эпиграфика" ва "гравировка" услубининг узига хос хусусиятлари хасида суз юритилади. Мазкур маколанинг максади - мисгарлик санъатининг ажралмас кисмига айланган "ёзув хаттотлик" услубини ёритиш, халкимизнинг амалий санъат тарихи ва анъаналарини саклашга муносиб хиссасини кушишдан иборатдир.

Калит сузлар: рихтагар, гирих, эпиграфика, абжад, биринж, диакритик, тафсир, кашкул, сатил, баркаш, чекма накш

PATTERNS IN COPPER

Ismat Yusupov Gulchexra Abrarova Umida Usanova

State Museum of Applied Arts and Crafts of Uzbekistan

Аннотация: This article entitled "Patterns in copper" is devoted to the peculiarities of artistic styles in the epigraphy of ancient Arabic writing and engraving in the application of the pattern of Uzbek coinage. The purpose of this article is to highlight the artistic style of epigraphy and engraving, which is considered an integral part of chased art and thus contribute to the preservation of the traditions and history of the applied arts of our people.

Keywords: blacksmith, geometric ornament, epigraphy, alphabet, bronze, diacritic, comment, kashkul (water stand), bucket, salver, engraved carving

Юртимизнинг куч-кудрати азал-азалдан умуминсоний миллий кадриятларга, хунармандчилик анъаналарига содиклиги билан улчаниб келинади. Х,алкдмизнинг минг йиллар давомида азалий кадриятларимизни

узида мужассам этиб, аждодларимиздан бизга мерос булиб келаётган узбек мис кандакорлиги санъатининг барча турлари каторида алохида ахамият касб этади.

Кандакорлик санъати уймакорликнинг металл буюмларини уйиб, накшлар, тасвирлар, безаклар тайёрлаш уч хил мутахассиснинг кулидан утган. Мисгар -сарик, кизил мис идишларнинг ички ва ташки сирларини калайлаш оркали ишлов берган. Рихтагар - айрим деталларини масалан, дастаси, копкоги, куббасининг учи, тумшуги ва бошка кисмларини ясаган. Чиройли нафис накшлар билан безаш ишларини кандакор бажарган.

Буюмларни безашда кандакор томонидан колип, турли симлар ёрдамида, шунингдек сув соладиган идишларнинг копкок, даста, жумрак кисмлари ва икки каватли буюмларини безашда "шабака" яъни панжарали килиб ишлаш каби услублари асосида анъанавий усимликсимон ислимий ва хандасавий гирих накшларидан намуналари яратилган.

Айникса, металлдан ясалган бадиий буюмларга ёзувли накшни уйиб, буртик килиб ишлашнинг кенг таркалган турларидан услуби "эпиграфика" узига хослиги билан ажралиб туради. Айнан юртимизда узбек халк амалий санъатида ушбу араб хуснихат ёзувидан иборат хаттотлик услуби уз тарихига эга булиб, кадимдан шаклланиб келган. Марказий Осиёда араблар истилосига кадар хам кадимги ёзувлардан кенг фойдаланилган. Улардан археологик изланишлар давомида турли йилларда топилган махаллий ахолининг хоразмий, бохтарий, сугдий, кадимги туркий деб аталмиш ноёб ёзма ёдгорликларидир. Улар Парфия давлатининг пойтахти Эски Нисадан топилган подшо архиви, Тупроккалъадан топилган кадимги Хоразм подшоларининг архиви, Муг калъа касридан топилган сугд хужжатлари, Бактрия худудларидан топилган диний, ахлокий, фалсафий мазмундаги ибодатхона хужжатларидир. Улардан ташкари кадимги Афросиёбдан топилган тангаларга, тошга, сополга, чармга, ёгочга, металлга, когозга ва бошка буюмларга битилган матнлар, шахсий мактаблар, хужалик, хукукий ва дипломатик хужжатлар, диний, ахлокий-фалсафий матн парчаларидаги ёзувлар бизгача етиб келган кадимги туркий ёзувларидир.

Афсуски, уларнинг аксарияти бизгача етиб келмаган. Ислом маданиятининг кириб келиши туфайли узбек халк амалий санъатида буюмларга одам тасвирини чизиш ёки ясаш таъкикланганидан сунг биринж ва мисдан ишланган буюмлардаги тасвирлар урнини безак даражасидаги араб ёзувининг "куфий" ва "насх" хуснихатига оид накшли безаклар урин эгаллаган.

Тарихий манбаларга кура, "куфий" кадимий араб хуснихат ёзуви булиб, VII асрда кадимий Куфа шахрида Яъраб ибн Кахтон томонидан ихтиро килинган. Куфий ёзув алифбосида 22 та харф булиб, "абжад" тартибида жойлаштирилган ва унли товушлар турли рангдаги белгилар билан ифодаланган. VIII асрда диакритик белгилар ихтиро килингач, харфлар сони 28

тага етказилган. Ушбу хаттотлик услубидан узбек халк амалий санъати безак тарихида меъморчиликда макбараларга, тангаларга, кулёзма, китоб сарлавхалари ва китобаларни ёзишда кенг кулланилган.

X асрда "насх" араб мумтоз хаттотлик услуби, куфий ёзуви заминида араб олими Ибн Мукла томонидан ихтиро килинган булиб, куфий ёзувини китобат санъатида бутунлай сикиб чикаргани учун "насх" сузи "учириш", "бекор килиш" деган маънони англатади. Мазкур хуснихат ёзуви билан куръон, хадис, тафсирни кучиришда, илмий ва бадиий асарларни ёзишда кулланилган. Асосан буюмларда ва дуо афсунларни чекиб уйиш учун безак сифатида кенг фойдаланилган.

XIV асрда темурийлар хукмронлиги даврида узбек миллий хунармандчилик буюмларини ишлаб чикариш янада ривожланган. Сохибкирон Амир Темур бошка давлатга юришлари вактида чет эллардаги хунарманд усталарни Самаркандга олиб келтирган. Шу боис уша даврга мансуб металл буюмларда чет эллик усталар номини учратиш мумкин. Масалан, Эрмитаж музейида етти хил металлдан куйилган афсонавий козон усимликсимон накш ва юксак бадиий хуснихат ёзуви билан накшланган булиб, уни табризлик рихтагар Абдулазиз ибн Шарофиддин ясаган. Испан элчиси Клавихо Амир Темур кабулида ва зиёфатида курган ажойиб идишларни юксак даражада бажарилганлиги хакида узининг эсдаликларида ёзиб утган.

Мис кандакорлигининг энг кухна марказларидан бири навкирон Бухоро хисобланиб, у ердаги махаллий усталарнинг ясаган идишларда накшларга хамоханг тарзда чекилган хуснихат ёзувли безаклар нафислиги билан кишини хайратга солади. XIX-XX аср бошларида буюмларга кесма усулида зарб берилган накш безаклар мужассамлигида хуснихат алохида урин олди хамда ёзувлар усимликсимон накшларга ухшатиб зарб килинди. Айникса, Гиждувон мисгарлик буюмларида кашкул, сатил, шарбат коса, мис коса, тогора, курол ва шамдонгача булган буюмларга хуснихатли ёзувлар асосий безак сифатида уз аксини топди хамда Бухоро мис кандакорлиги мактабига хос эпиграфиканинг узига хос ягона услубини тула намоён килди. Тарихий манбалардан маълум булишича, Бухоро хонлиги даврида наккошлар хамиша хаттотлик услубидан фойдаланиб, улар кузаларнинг корни, буйни ёки дастасини, баркашларнинг кенг сатхини хуснихат ёзуви билан безаганлар. Бу услуб айникса уша даврда кашкул буюмида "куфий" услубида уйма хуснихатлар билан безак туширган уста Мулладуст Мухаммад ишларида тула намоён булган. Уша даврда Бухоро кандакорлик мактабининг вакиллари Хаким Бухорий, Дустмухаммад Ризо сингари усталар мис буюмларни нафис байтларни куп марта безак сифатида чекиб куллаганлар. Айнан шу даврда Бухоро мис кандакорлигида Бухоронинг

меъморий обидаларини миспатнис, мислаган гравировка яъни чекма накш безаклари асосида накш безаш кенг тус олди.

Кукон кандакорлик санъатининг марказларидан бири булиб, бу ерда Кукон мактабининг асосчиларидан биби Уста Мулла Отауллодир. Уста узидан нодир осори-атикаларни колдирди. Отаулла Мухаммад Ражаб XIX аср охири - XX аср бошларида Кукон хони Худоёрхон саройида хизмат килган ва саройда куролларга хуснихат ёзувли накшлар, манзарали тасвирларни безак тарзида накш чекилган. Мис баркаш лаганида чукур зарб накш усулида тасвири туширилган Худоёрхон саройи Кукон мис кандакорлиги мактабига хос буртма чизиклар билан ажралиб туради. Шу билан бирга музей экспозициясига намойишга куйилган ХХ аср бошида яратилган "Худоёрхон саройи" тасвири акс этган мислаган хам хеч кимни бефарк колдирмайди. Унинг мактабини угиллари, набиралари давом эттирдилар.

Кукон мис кандакорлигида катор мактаблар шаклланди. Алиназар кори, Тогайкули хожи, Абдулло Мухркон мактаблари машхур эди. Куконлик усталар Пайгамбаркули Тогайкули угли, Мулла Х,ожи Асроркул угли, Абдували Наккош Бердивой угли ва бошкалар XIX аср охири- ХХ аср бошларида Париж, Лейпциг, Москва шахридаги кургазмаларида катнашиб, кумуш ва бронза медаллар билан мукофотланганлар.

ХХ аср бошларида куконлик кандакор усталарнинг Бухоро кандакорлиги анъаналари таъсирида "куфий", "насх" ёзувларида чекиб ишланган газал байтлари билан мис буюмларни безашга эътибор берила бошланди.

Алишер Навоийнинг ижодига мансуб газал байтини "куфий" услубида безаб ишлаган.

Лаган, патнислар, баланд ва юкорига караб йуналтирилган кизил мискузалар, мискозон, шамдонлар сингари мис буюмларида акс этган ранг-баранг тарихий обидалар, накшинкор хуснихат ёзувларини курган хар бир инсон мисгарлик санъатини ранг-баранглигини хис этиши, ундан бахра олиши

1

ХХ аср бошидаги Бухоро мис кандакорлиги намуналарида "куфий" хуснихат ёзувли накшларидан илхомланган куконлик хунарманд уста Али Назар мис буюмларини "куфий" услубдаги накш безаклари билан бойитган. Хусусан, Узбекистон амалий санъати ва хунармандчилиги тарихи давлат музейи экспозицияси намойишига куйилган уста Али Назар ижодига мансуб "Мискуза" - гумбазсимон копкокдан иборат булиб, корин кисмида катта хажмда ишлов берилган хуснихат ёзувли безаклари билан ажралиб туради. 1919 йилда кизил мисдан тайёрланган кузани накш билан безашда

шубхасиздир. Юксак дид билан ишланган мис буюмларида безак кисмларининг аникдилиги, накшларнинг бадиий жойлашиши, шакл ва мазмунининг бирлиги билан билан узбек мисгарлари ишини жахонга танитиб келмокда.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Абдуллаев Т., Фахретдинова Д., Хакимов А. "Песнь в металле". Тошкент, 1986 йил.

2. Булатов С. "Узбек халк амалий безак санъати". Тошкент, 1991 йил.

3. Интернет «Культуры и современность традиции великих мастеров» Гуарик Багдасарова. 22.06.1013 г.

4. Bukharamuseums.uz/uz.maqolalar/item/ozt/. Муаллиф: З.Хамидова 2018 йил 30 ноябрь.

5. qomus.mfo/enciklopedia/cat-k/kufiy-uz/>k харфи>КУФИЙ

6. qomus.mfo/entiklopedia/cat-k/kufiy-uz/>н харфи>НАСХ

7. uzbegim.us/Куконнинг кандакорлик мактаби давомчилари 14.05.2019

8. dkm.gov.uz/kandakorlik sanati

9. e-tarix.uz/vatan-tarixi/712-maqola/ "Урта Осиёнинг кадимги ахолиси этник таркибини махаллий ёзма манбаларда акс этиши".

References

1. Абдуллаев Т., Фахретдинова Д., Хакимов А. "Песнь в металле". Тошкент, 1986 йил.

2. Булатов С. "Узбек халк амалий безак санъати". Тошкент, 1991 йил.

3. Интернет «Культуры и современность традиции великих мастеров» Гуарик Багдасарова. 22.06.1013 г.

4. Bukharamuseums.uz/uz.maqolalar/item/ozt/. Муаллиф: З.Хамидова 2018 йил 30 ноябрь.

5. qomus.info/enciklopedia/cat-k/kufiy-uz/>k харфи>КУФИЙ

6. qomus.mfo/entiklopedia/cat-k/kufiy-uz/>н харфи>НАСХ

7. uzbegim.us/Куконнинг кандакорлик мактаби давомчилари 14.05.2019

8. dkm.gov.uz/kandakorlik sanati

9. e-tarix.uz/vatan-tarixi/712-maqola/ "Урта Осиёнинг кадимги ахолиси этник таркибини махаллий ёзма манбаларда акс этиши".

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.