CC BY
0УДК 373.5+54.
ХИМИЯЛЫК ОЛИМПИАДА -КЛАССТАН ТЫШКАРКЫ ИШТЕРДИН
ФОРМАСЫ КАТАРЫНДА
АРСТАНБЕКОВА НУРЖАН БАТЫРОВНА
Табигый илимий билим берYY кафедрасынын доценти, Б.Осмонов атындагы Жалал-Абад мамлекеттик университети, Жалал-Абад, Кыргызстан
Аннотация: Мектеп окуучуларынын химиялык олимпиадасы химия боюнча класстан тышкаркы иштердин маанилYY формаларынын бири болуп саналат. Алар эц жвндвмдYY окуучуларды аныктоого гана жардам бербестен, теманы предметти терец окуп YйрвнYYгв шыктандырып, химия илимине болгон кызыгууну врчYтвт. Мындан тышкары, олимпиада илимий билимдерди жайылтууга, билим берYY мекемелери менен жогорку окуу жайларынын ортосундагы байланышты бекемдввгв салым кошот.
Ачкыч свздвр: олимпиада, химия, класстан тышкаркы иштер, форма
ХИМИЧЕСКАЯ ОЛИМПИАДА - КАК ФОРМА ВНЕКЛАССНОЙ РАБОТЫ
АРСТАНБЕКОВА НУРЖАН БАТЫРОВНА
Доцент кафедры естественно-научного образования , Жалал-Абадский государственный университети им.Б.Осмонова, Жалал-Абад, Кыргызстан
Аннотация: Химические олимпиады школьников являются одной из важных форм внеклассной работы по химии. Они не только помогают выявить наиболее способных учащихся, но и стимулируют углубленное изучение предмета, служит развитию интереса к химической науке. Кроме того, олимпиады способствуют пропаганде научных знаний, укреплению связи общеобразовательных учреждений с вузами.
Ключевые слова: олимпиада, химия, внеклассные работы, форма
Кыргызстанда окуучулар арасындагы олимпиада биринчи жолу 1962-1963- окуу жылдарында алгач математика предмети боюнча eткeрYлгeн. Кийинчерээк химия жана физика предметтери боюнча уюштурулган.
Химиялык биринчи олимпиада 1965-1966- окуу жылында болгон, ал эми 1983 -жылы республикалык 17-олимпиада eткeрYлгeн. Химиялык биринчи олимпиадада академик И.Г.Дружинин, Г.К.Дистанов, А.Я.Юсупов, А.Б.Бугубаев, Э.К.Кыдырмышев, Ш.М.Догдуров, В.С.Николенко жана шаардагы мектептердин тажрыйбалуу мугалимдери тарабынан тYЗYлгeн эсептер боюнча областтык жана республикалык турлар eткeрYлгeн [1].
• Учурда Кыргыз Республикасынын Билим берYY жана илим министрлиги
• тарабынан Мектеп окуучуларынын Республикалыколимпиадасы жeнYндe Жобо кабыл алынган [ 5], анда олимпиаданын негизги максаты, милдеттери, eткeрYY тартиби каралган. Олимпиаданы eткeрYYHYн эц негизги максаты болуп тeмeндeгYлeр эсептелет: 1) окуучулардын химияга болгон кызыгуусун арттыруу, зээндYY, шыктуу окуучуларды аныктоо, алардын билимин eркYндeтYYгe, чыгармачылык жeндeмYн жана изилдee иштерине болгон кызыгуусун арттырууга eбeлгe тYЗYY; 2) олимпиаданын жецYYЧYлeрYн даярдоодогу жогорку квалификациялуу, чыгармачыл октуучуларды аныктоо жана дем берYY; 3) зээндYY балдарды тарбиялоого кeмeк кeрсeтYY.
• Олимпиада Кeз карандысыз уюм - Билимди баалоо жана окутуу
ХИМИЧЕСКИЕ НАУКИ
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 CHEMICAL SCIENCES
2022 - 5.94
усулдары борборун тартуу менен КРнын Билим 6epYY жана илим министрлиги жана билим берYY уюмдары тарабынан eткeрYлeт.
• Олимпиада окуу жылы ичинде терт этап менен eткeрYлeт: 1) биринчи этап- мектептик (ноябрь); 2) экинчи этап- райондук, шаардык (декабрь); 3) YЧYнчY этап - областтык (февраль); 4) тeртYнчY этап - республикалык (март).
• Химиялык олимпиада класстан тышкаркы иштердин формаларынын бири болуп эсептелет жана тeмeндeгY принциптерге баш иет:
1) Окутуунун формалары болуп эсептелген сабак жана класстан тышкаркы
• иштердин 6updrnmYYW2YHYH принциби;
2) Ыктыярдуулук принциби. Мектеп окуучуларын олимпиадага мажбурлап
• катыштырбоо керек, окуучунун каалоосун эске алуу керек;
3) Илимийлуулук принциби. Эсептерди тYЗYYДe актуалдуу илимий
• маалыматтарды, фактыларды эске алуу керек;
4) Кызыктыруучулук принциби. Тапшырмаларды jy3yy мYмкYн болушунча
• кызыктуу болушу керек, жок эле дегенде, кээ бир тапшырмалар окуучунун кызыгуусун жаратышы керек, ошол эле учурда окутуунун жана тарбиялоонун жалпы милдеттерине баш ийгендигин унутпашыбыз керек.
5) Предмет аралык байланыш принциби. Олимпиадалык маселелерди
• чыгарууда предмет аралык байланыштардын ишке ашуусуна чоц мYмкYнчYЛYк берилет.
• 6) Теориянын практика менен байланыш принциби. Эсептерди тYЗYYДe жергиликтYY eнeр жайлар, айыл чарбасы менен байланышкан материалдарды колдонууга болот.
• Мектепте окуучуларды олимпиадага даярдоо иштери эц ириде химия предметине кызыккан, жeндeмдYY окуучуларды аныктоодон башталат. Химия мугалими окуучулардын жeндeмдYYЛYктeрYн баалап, так илимдер боюнча жетишкендиктерин талдап, сабак учурунда жана класстан тышкаркы иштерде eзYHYн жeндeмдYYЛYГYн кeрсeтe алган окуучулардан турган атайын топ тYзeт.
• Окуучуларды олимпиадага даярдоо YЧYн мугалим атайын тематикалык план тYЗYп, ар бир сабактын темасын талдап чыгат. Бул YЧYн мугалимде мурдагы жылдардагы олимпиаданын материалдары, химияны терецдетип окутуу YЧYн атайын окуу китептери, жогорку окуу жайларынын китептери болушу шарт.
Химия боюнча олимпиадалык эсептерди 5 блокко бeлYп кароого болот: 1-блок: Органикалык эмес химия: негизги класстар (оксиддер, кислоталар, негиздер, туздар); органикалык эмес бирикмелердин касиеттери жана синтези; номенклатура; мезгилдик закон жана мезгилдик система (элементтердин жана алардын бирикмелеринин касиеттеринин eзгeрYШYHYн негизги закон ченемдYYЛYктeрY); кристаллдык структуралар ж.б.
2-блок: Органикалык химия: органикалык кошулмалардын негизги класстары (алкандар, циклоалкандар, алкендер, алкиндер, арендер жана гетероциклдер, галоген туундулары, спирттер жана фенолдор, карбонил бирикмелери, карбон кислоталары жана алардын туундулары - эфирлер, ангидриддер, галогенангидриддер, амиддер, нитрилдер, азоттуу негиздер); номенклатура; изомерия; органикалык бирикмелердин касиеттери жана синтези.
3-блок: Физикалык химия: атомдун тYЗYЛYШY; химиялык байланыш; химиялык реакциялардын закон ченемдYYЛYктeрY (химиялык термодинамиканын жана кинетиканын негиздери).
4-блок: Аналитикалык химия: сапаттык жана сандык анализ.
5-блок: Биохимия: аминокислоталар жана пептиддер, белоктор, май кислоталары жана майлар, ферменттер, углеводдор.
Тандалып алынган блоктордун мазмуну олимпиаданын этаптарына жараша 9-11-класстар YЧYн ар тYPДYYчe бeлYштYPYлeт. 9-класстын тапшырмалары органикалык эмес,
аналитикалык жана физикалык химияны камтыйт, ал эми 10-класстын окуучулары органикалык химияны, 11 -класстардын тапшырмаларында бардык блоктун мазмуну камтылат.
БелгилYY болгондой, химиялык эсептер 2 тYргe бeлYнeт: сапаттык жана сандык. Сапаттык эсептер:
• эксперименталдык фактыларды тYШYндYPYY (мисалы, спектрлер);
• заттарды таанып билуу
• жацы бирикмелерди алуу;
• заттардын касиеттерин болжолдоо, химиялык реакциялардын жYPYY мYмкYнчYЛYГY, айрым кубулуштарды CYрeттeп берYY, тYШYндYPYY;
• заттардын аралашмаларын бeлYY. Сандык эсептер:
• аралашманын курамын эсептee (массасы, кeлeмY);
• эритменин курамын эсептee (концентрацияны туюнтуу ыкмалары, берилген концентрациядагы эритмелерди даярдоо);
•газ закондорун колдонуу менен эсептeeлeр (Авогадро закону, Клапейрон-Менделеевдин тецдемеси);
• заттын химиялык формуласын чыгаруу;
• химиялык тецдемелерди колдонуу менен эсептeeлeр (стехиометриялык байланыштар);
• химиялык термодинамика закондорун колдонуу менен эсептeeлeр (энергиянын сакталуу закону, Гесс закону);
• химиялык кинетиканын закондорун колдонуу менен эсептeeлeр (массалардын eз ара таасир этYY закону, Аррениус тецдемеси).
Химия боюнча олимпиадалык маселелердин бирдиктYY типологиясы жок жана аны иштеп чыгуу кыйынга турат. Негизинен олимпиадалык тапшырмалар комбинацияланган тYPдe кездешет [3,4].
Тeмeндe олимпиадага берилген бир канча эсептерди карап кeрeлY. 1-эсеп: 28 г метан менен этандын аралашмасын кYЙгeндe 41,44 литр кeмYP кычкыл газы (н.ш.) алынган. Углеводороддордун аралашмасынын составын (%) аныктагыла. (8 балл)
Берилди: m(CH4+C2H6) =28г
V(CO2) = 41,44л Табуу керек: и (CH4) - ?; и ^Ш) -? Чыгарылышы: 1) СН4 + 2О2 = СО2 + 2 Н2О (1 балл) 2) 2 С2Н6 + 702 = 4 СО2 + 6 Н2О (1 балл) Баштапкы аралашмадагы метандын массасын хг , ал эми этандын массасын (28-х)г деп алабыз.
3) Биринчи реакция боюнча бeлYHYп чыккан СО2 кeлeмY:
хг ул
СН 4 + 20 2 = СО 2 + 2Н 2 О (1) (1балл)
16 г 22,4л
28 - хг 41,44-ул
2С2Н6 + 7О2 = 4СО2 + 6Н2О (2) (1балл) 60 г 89,6л
х = у
16 22,4 Г22,4х = 16у Гх = 0,714у Гх = 4,0
' 28-х _ 41,44 - у ^ [89,6(28 - х) = 60(41,44 - у) ^ [у = 5,63 ^ [у = 5,63 60 = 89,6
Тецдемелер системасын чыгаруу менен х = 4, у =5,63 ^ барабар, демек,
аралашмадагы m(CH4) =4г (1балл), ал эми т(С2Нб) =24г (1балл). Анда аралашмадагы ар бир газдын массалык YЛYштeрY теменде^ге барабар болот:
ю(СН4) =-4г(СН4)--100% = 14,3% (1балл)
28г(аралашма)
ш(С2Н6) = 24г(С2Нб) . ioo% = 85,7% (1балл) 28г(аралашма)
2-эсеп: Электрондук баланс методу менен кычкылдануу калыбына - келYY реакцияларын тевдегиле [2]:
а)NaBr + MnO2 + H2SO4 ^ MnSO4 + Na2SO4 + Br2 + H2O
б)HCl + KMnO4 ^ CI2 + MnCI2 + KCl + H2O
в)FeSO4 + KMnO4 + H2SO4 ^ Fe2 (SO4)3 + MnSO4 + K2SO4 + H2O Чыгарылышы:
а) 2NaBr-1 + Mn+402 + 2H2S04 ^ Mn+2S04 + Na2S04 + Br0 + 2H20 (1балл) Кычкылдануу даражалары езгерген элементтерди аныктап, кычкылдануу жана калыбына -
келYY процесстеринин тевдемелерин тYзeбYз: 2Br_1 - 2e ^ Br20 I 1 кычкылдануу Mn +4 + 2e ^ Mn+2 I 1 калыбына - келYY
б) 16НСГ1 + 2KMn+704 ^ 5C12 + 2Mn+2Cl2 + 2KCI + QH20 (1балл) (1балл)
2CI4 - 2e ^ CI0 2 I 5 кычкылдануу Mn +7 + 5e ^ Mn +2 5 I 2 калыбына-келYY
в) 10Fe+2S04 + 2KMn+704 + QH2S04 ^ 5Fe+3(S04)3 + 2Mn+2S04+K2S04 + +QH20 (1балл)
Fe+2 - 1e ^ Fe + 1 I 5 кычкылдануу Mn +7 + 5e ^ Mn +2 5 I 1 калыбына - келYY
3-эсеп: Органикалык заттардын буусунун салыштырмалуу тыгыздыгы метан боюнча 4,625 ге барабар. Эгерде бул заттагы кeмYртектин массалык YЛYШY 64,86% болсо кeмYртектин массалык YЛYШY 64,86% болсо, суутектики - 13,52%; кычкылтектики - 21,62% болсо, анда бул заттын молекулалык формуласын аныктап, структуралык формуласын жазгыла (5 балл). Берилди: DCH4 =4,625 ш (С) = 64,86% ш (Н) = 13,52% ш (О) = 21,62%
Табуу керек: CxHjOz - ?
Чыгарылышы: Адегенде белгисиз органикалык заттын салыштырмалуу молекулалык
массасын таап алабыз:
Мг(зат) = DCh4 • МГ(СН4) = 4,625 • 16 = 74 (1балл)
Белгисиз органикалык заттын формуласы: CxHyOz
64,86 13,52 21,62 Х'.у. z = ——— = —— = = 4:10:1; 12 1 16
С4Н10О - женекей формуласы (1 балл) Mr (С4Н10О) =74
Mr (С4Н10О) - чыныгы формуласы (1 балл)
Органикалык формуласы жана аталышы
СНз - СН2 - СН2 - СН2 - СН2 - ОН бутанол (2 балл)
4-эсеп: Белгисиз терт пробиркада натрий гидроксидинин, туз кислотасынын, натрий карбонатынын жана алюминий сульфатынын суудагы эритмелери бар. Кошумча реагенттерди колдонбостон ар бир пробирканын ичиндеги заттарды аныктоонун жолун сунуштагыла (6 балл).
Зат 1. NaOH 2 HCl 3. Na2C03 4. Al2(SO4)3 Байкоонун жыйынтыгы
1.NaOH X _ _ Al(OH)3^ 1 чекме
2. НС1 _ X CO2T _ 1 газ
3. Na2C03 _ CO2T X Al(OH)3 1 CO2T 1 чекме жана 2 газ
4. Al2(S04)3 А1(ОН)3 1 _ А1(ОН)3^ CO2t X 2 чекме жана 1 газ
NaOH + HCl = NaCl + H2O 1
Na2CO3 + 2HC1 = 2NaC1 + H2O + CO2Î 1
3Na2CO3 + Al2(SO4)3 + 3H2O = 2Al(Offbl + 3CO2Î + 3Na2SO4; 2
Al2(SO4)3 + 6NaOH = 2Al(Offbl + 3Na2SO4 Al(OH)3 + NaOH + 2H2O = Na[Al(O№KH2O)2] 1 1
Жыйынтыктоо:
• Химиялык олимпиада химияга жeндeмдYY окуучуларды тандоого, алардын илимге болгон жeндeмдYYЛYГYн арттырууга жардам берет, ошону менен бирге мектепте химияны окуп YЙрeтYyнY жана класстан тышкаркы иштерди жYргYЗYYHY активдештирет. Олимпиаданы eткeрYY YЧYн кeрYлгeн даярдык мугалимдердин eздeрYHYн квалификациясын eркYндeтeт,жаш адистердин педагогдук иш тажрыйбаларын жакшыртат жана билимдерин теревдетет.
• Олимпиаданы eткeрYY окуучулардын кызыгуусун арттыруу менен жогорку окуу жайларындагы болочоктогу кесибин аныктап, тандап алууга да чоц жардамын ^рсат
• Олимпиадаларды eткeрYY мектептер менен жогорку окуу жайлардын ортосундагы байланыштарды бекемдейт жана жакшыртат.
АДАБИЯТТАР:
1. Жумагулов Ш., Э.Кыдырмышев. Химиялык олимпиадалар боюнча маселелер жыйнагы.-Фрунзе. Мектеп 1985. -114б.
2. Арстанбекова Н.Б. Химия боюнча маселелер жыйнагы: Жогорку окуу жайларынын студенттери YЧYн окуу куралы. -Б.: 2017. -231б
3. Арстанбекова, Н. Б., Абдувахобова Д.А. Жогорку окуу жайларында "Химиялык эсептерди чыгаруунун усулдары" курсун окутуунун айрым аспектилери // Вестник Жалал-Абадского государственного университета. - 2023. - No. S2(55). - P. 149-154.
4. Арстанбекова Н.Б. Использование математических методов при решении химических задач. // Бюллетень науки и практики . - Нижневартовск, 2024. - N6.
5. Положение о Республиканской олимпиаде, утвержденное Министерством образования КР, Microsoft Word - D (testing.kg)
