CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ПЕДАГОГИКА. ПСИХОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ПЕДАГОГИКА. ПСИХОЛОГИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PEDAGOGY. PSYCHOLOGY
e-ISSN: 1694-8742
№ 1(4). 2024, 39-50
УДК: 372.851
DOI: https://doi.org/10.52754/16948742 1(4) 5-2024
МАТЕМАТИКА ПРЕДМЕТИН ИНТЕГРАЦИЯЛАП ОКУТУУ ТУРУКТУУ GHYrYYHYH МАКСАТТАРЫНА ЖЕТYYНYН НАТЫЙЖАЛУУ ЖОЛУ КАТАРЫ
ИНТЕГРИРОВАННОЕ ОБУЧЕНИЕ МАТЕМАТИКЕ КАК ЭФФЕКТИВНЫЙ СПОСОБ ДОСТИЖЕНИЯ ЦЕЛЕЙ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ
INTEGRATED MATHEMATICS EDUCATION AS AN EFFECTIVE WAY TO ACHIEVE
SUSTAINABLE DEVELOPMENT GOALS
Мурзабаев Кечкенбай Кудайбердиевич
Мурзабаев Кечкенбай Кудайбердиевич Murzabaev Kochkonbai Kudaiberdievich
пед. илимд. канд., доцент, Ош мамлекеттикуниверситеты канд. пед. наук, доцент, Ошский государственный университет Cand. of Ped. Sciences, Associate Professor at Osh State University kochkon_37@mail. ru ORCID: 0000-0003-1847-6309
Мейманов Ташмамат Мусаевич
Мейманов Ташмамат Мусаевич Meimanov Tashmamat Musaevich
окутуучу, Ош мамлекеттик университети преподаватель, Ошский государственный университет teacher, Osh State University
МАТЕМАТИКА ПРЕДМЕТИН ИНТЕГРАЦИЯЛАП ОКУТУУ ТУРУКТУУ GHYrYYHYH МАКСАТТАРЫНА ЖЕТYYНYН НАТЫЙЖАЛУУ ЖОЛУ КАТАРЫ
Аннотация
Мезгил талабына ылайык коомдун жана технологиянын енугушу менен окутууда езгеруулер болуусу зарыл. Азыркы учурда чыныгы дуйне тууралуу билимди белуктеп окутуу аркылуу эмес, интеграциялап окутуу аркылуу алуу маселеси ез актуалдуулугун керсетYYде. Интеграциялап окутуу заманбап талаптарга жооп берген зарыл ыкма болуп саналат. Предметтерди интеграциялап окутууда окуучуларда ар тYрдYY предметтик областтардан алынган маалыматтарды колдонуу менен терец жана ар тараптуу билимдерди алуу мYмкYнчYЛYГY жаралат. Мындай окутуунун натыйжасында окуучунун билими толук болуп, чыныгы дYЙне тууралуу TYШYHYГY бир бYTYндYYЛYкке айланат. Макалада математика предметин башка предметтер менен интеграциялап окутуунун артыкчылыктуу жактары белгиленген. Эл аралык ПИЗА жана ТИМСС изилцеелерY дагы окуучунун билимдеринин ар тараптуулугун баалоону кездейт.
Ачкыч свздвр: Предметтерди интеграциялоо, интеграцияланган сабак, интеграциялап окутуунун методикасы, предметтер аралык интеграция.
Интегрированное обучение математике как Integrated mathematics education as an effective way to
эффективный способ достижения целей устойчивого achieve sustainable development goals
развития
Аннотация Abstract
В связи c развитием общества и технологии должны It is necessary to make changes in education with the происходить изменения, прогресс в образовании. В development of society and technology according to the настоящее время приобретает особую актуальность requirements of the times. Currently, the issue of получение знаний о реальной действительности не путем integrating knowledge about the real world, not through раздельного обучения, а с помощью интегрированного separate teaching, shows its relevance. Integrated обучения. Интегрированное обучение - необходимый teaching is a necessary method that meets modern метод, отвечающий современным требованиям. На requirements. In the integrated teaching of subjects, интегрированном уроке учащиеся имеют возможность students have the opportunity to acquire deep and получения глубоких и разносторонних знаний, comprehensive knowledge using information from
используя информацию из различных предметных various subject areas. As a result of such training, the областей. В этом случае знания ученика становится student's knowledge is complete, and his/her полными, а понятия о реальной действительности understanding of the real world becomes a whole. In this являются целостными. В статье отмечены article, the priorities of teaching the subject of положительные стороны интегрированного обучения mathematics by integrating it with other subjects are математике с другими предметами. Международные identified. International PISA and TIMSS studies also исследования ПИЗА и ТИМСС также нацелены на aim to assess the comprehensiveness of student оценку разносторонних знаний ученика. knowledge.
Ключевые слова: интеграция предметов, Keywords: the Integration of subjects, an integrated интегрированный урок, методика интегрированного lesson, the method of integrated education, integration of обучения, межпредметная интеграция. inter-subject relations.
Актуалдуулугу
2005-жылы Бириккен Улуттар Уюмунун Европалык Экономикалык Комиссиясы (БУУ) тарабынан кабыл алынган "Туруктуу eнYГYY YчYн билим берYY стратегиясы", ошондой эле Бонн декларациясы. Туруктуу eнYГYY YЧYн билим берYY боюнча ЮНЕСКОнун БYткYл дYЙнeлYк конференциясы. 2021-2040-жылдары Кыргыз Республикасында билим берYYHY eнYктYPYY программасы, Кыргыз Республикасында билим берYYHY 2021-2030 - жылдарга карата eнYктYPYYHYн концепциясы. БУУнун Башкы ассамблеясынын 57-сессиясында Туруктуу eнYГYY YЧYн билим берYYHYн декадасы деп жарыяланган, 2005-2014-жылдары мектепте билим берYYHY eнYктYPYYHYн эц маанилYY багыттары табигый жана гуманитардык илимдерди жашылдандыруу жана интеграциялоо болуп саналат.
Билим берYY - Туруктуу eнYГYYHYн кeптeгeн максаттарына жетYY YЧYн негизги элемент.
Бул чакырыктарга жооп катары, Кыргызстандын мектептерине акырындык менен киргизилип жаткан мамлекеттик билим берYY стандарты кабыл алынган. Негизги окуу парадигмасы, бул стандартка ылайык, системалык-аракет мамилеси болуп саналат. Биринчиден, бул мектеп окуучуларынын окуу процессине активдYY катышуусун жана билимди даяр формада эмес, eз алдыларынча изденYYлeрYHYн натыйжасында eздeштYPYYCYн билдирет. Бул байланышта ар бир окуучу таанып-билYYHYн табигый-илимий ыкмаларын eздeштYPYYCY абдан маанилYY. Табигый-илимий ыкмаларын eздeштYPYY процессинде маалыматарды анализдeeгe жана синтездeeгe, тYШYHYктeрдY салыштыруу жана жалпылоо, аларды бeлYп кeрсeтYYHYн негизинде тыянак чыгаруунун маанилYY eзгeчeлYктeрY мектеп окуучуларынын ой жYГYртYYCYн eнYктYPYYгe eбeлгe тYзeт.
Интеграциялап окутуу кeлeмY боюнча чоц маалыматтарды кыска мeeнeттYн ичинде жеткирYYгe, окуучулардын алдына проблемаларды коюуга, аларды чечYYHYн жолдорун кeрсeтYYгe мYмкYндYк берет, алар окуучулардын абстрактуу ой жYГYртYYлeрYн eнYктYPYYгe eбeлгe тYзeт. Интеграциялап окутуу образдуу ой жYГYртYYлeрY eнYккeн окуучулардын билим алуусунун натыйжалуулугун жогорулатат, окууга болгон кызыгууларын кYчeтeт, иштee жeндeмдYYЛYктeрYн арттырат, ошондой эле тандалып алынган темалар боюнча керектYY аныктамаларды, терминдерди байланыштырып айта билYYCYн eнYктYрeт. Класстын бeтeнчeлYктeрYн, кырдаалды, шартты эсепке алып предметтер аралык байланыштагы тандалган темалардын интеграцияланышы алда канча натыйжалуулукка ээ болот (Мурзабаев, 2019), (Торогельдиева, Ажиматова, Кутбидин уулу, 2023).
Изилдее ыкмалары
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууда ар бир тандалып алынган тема боюнча жацы материал гана киргизилбестен, бышыктоо жана мурдагы алган билимин eркYндeтYY YЧYн белгилYY системадагы материалдар, ошондой эле жацыдан ала турган билимдерин eздeштYPYYгe даярдоочу материалдар киргизилет. Интеграциялап окутууга карата тандалып алынган тема боюнча окуу китебиндеги каралган ар бир сабактын кeлeмY болжолдуу экендигин мугалим эске алууга тийиш. Тандалып алынган темалар боюнча ар бир интеграциялануучу сабакта иштелYYЧY кeнYГYYлeрдYн саны, мYнeзY жана мазмуну кандай болорун eз алдынча ойлонуу зарылдыгынан мугалимди эч кандай бошотпойт. Мугалим eз ишин пландоодо окуу жылынын материалдарын чейректерге болжолдуу бeлYштYPYЛYштeрYнeн пайдаланса болот. БYткYЛ окуу жылы боюнча мугалимдин карамагында кайсыл класста канча сабак бар экендигин эске алууга тийиш. Буга байланыштуу
керек болгон кезде пайдалануу YЧYн топтолгон убакыттар, класс менен иштееде^ реалдуу шарттар эске алынып, мугалим тарабынан пайдаланылат (Бекбоев, 2015).
Ар бир тандалып алынган тема боюнча интеграциялап окутулуучу сабактын максаты керсетYлет, жацы материалды етYYHYн методикасы, касыл бир предметтен ушул темага байланышкан, етYлген же етYЛYYЧY материал менен иштее методикасы каралат, жацы материалды етYYге даярдоочу материал менен иштеенYн методикасы толук каралат. Окуучуларга ез алдынча (класста жана Yйде) иш катарында берилYYЧY материалдар ар бир интеграциялануучу сабакка карата белYHYп керсетYЛYШY керек. Мугалим ар бир интеграциялануучу сабактын планын, тYЗYЛYШYн, аткарылуучу кенYГYYлердYн санын жана удаалаштыгын, мазмундарына карата так белYштYPYЛYШYн аныктап алуулары керек. Тандалып алынган интеграциялануучу теманын максатына ылайыктуу маселелердин ар тYPДYY мYнезде болорун эске алуу зарыл. Маселелер бардык окуучулардын активдYY катышуусу менен чыгарылууга тийиш. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу учурунда, класс менен фронталдуу иш жYргYЗYYДе, мугалим окуучулар менен биргеликте маселелерди атайын талдап жана ката жооптор болсо оцдоп, алардын инсандыгына багыттап жекече мамиле кылуу ете маанилYY.
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу процесси женYнде сез болгондо негизинен окутуунун максатын жана милдетин, мазмунун жана келемYн, окутуунун методдорун жана каражаттарын, окутууну уюштуруунун формаларын, окутуунун шарттарын жана натыйжаларын эске салабыз. Орто мектепте окутуунун максаты жана милдети директивалык документтерде, концепцияларда, мамлекеттик стандарттарда ал эми мазмуну жана келемY окуу программасында жана окуу китебинде керсетYЛген. Ал эми окутуунун методдорун жана кражаттарын, окутууну уюштуруунун формаларын туура тандоо мугалимдин чыгармачылыгына жараша болот. Бул учурда окуучулардын окуу ишмердYYЛYктерY максималдуу уюштурулуп тийиштYY натыйжалар алынат (Мамбетакунов, 2004).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуунун методдорун иштеп чыгууда окуучулардын окуу ишмердYYЛYГYHYн негизги психологиялык закон ченемдерин эске алуу ете маанилYY. Алар теменкYлер:
1) окуучулардын интеграциялап окутууга муктаждыгы, аны TYШYHYYCYHYH децгээли;
2) интеграциялап окутуунун негизинде окуучунун жекече инсан катары калыптанышы;
3) интеграциялап окутууга карата тандалып алынган темалардын мазмунун окуучулардын
TYШYHYШY;
4) аны аткарууга карата окуу аракеттерин ишке ашыруу;
5) окуу аракетин жыйынтыгын талдоо жана баалоо.
Интеграциялап окутууну ишке ашыруу, окуучулардын билимге болгон кызыгуусун жана билим сапатын жогорулатуу менен бирге, тандалып алынган темалар боюнча интеграциялануучу сабакта бир нече сабактын максаттарын айкалыштырууга мYмкYнчYЛYк берет. Бул ар бир предметтик мазмунду айкалыштырбайт же бир нече предметти бир предметке алмаштырбайт жана предметтик тYЗYмдY жокко чыгарбайт, тескерисинче, ал YЧYн каражат катары кызмат кылат (Браже, 1996).
Окуучуларды билимдYY, жоопкерчиликтYY инсан катары тарбиялап, аларды заман талабына ылайык окутуунун жана билим берYYHYн жацы технологияларын колдонуунун жолдору кеп. Алардын бири интеграцияланган окутуу.
БYГYнкY кYндe билимдин интеграциясы, анын илимий децгээлин кeтeрYY, окуучулардын таанып-билYY жeндeмдYYЛYГYнe негизделген кeндYмдeрдY ар тараптуу калыптандыруу актуалдуу маселеге айланууда. Демек, негизги мектепте математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуунун натыйжалуулугун ийгиликтYY жYзeгe ашырууда окуу материалдарын кайталабоо, эффективдYY жайгаштыруу, мугалимдердин кызматташуусу сыяктуу бир катар педагогикалык уюштуруу маселелери чечилет. Интеграциялап окутуу билимдин, билгичтиктин жана кeндYмдeрдYн тутумунун туура калыптанышына eбeлгe тYзeт, окуучулардын ар кандай предметтерден алган билимдерин турмушта колдонууга жардам берет (Берулава, 1998).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу процессинин концепциясы, азыркы кездеги концепция болуп туруп, ага чейин жашап келген башка мамилелерди толугу менен четке кагып таштабайт, тескерисинче аларга таянат, мурунку жылдарда педагогикалык илимде жана практикада иштелип чыгарылгандардын жакшы, натыйжалуу жактарынын бардыгын eзYнe камтыйт. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу eзYHYн мацызы боюнча диалектикалуу, ошентип бардык сабактарда универсалдуу, натыйжалуу боло албаса да, интеграциялап окутуу окуучулардын таанып-билYY жeндeмдYYЛYктeрYн ырааттуулук жана максатка багытталгандык менен активдештирYYHY болжолдойт, бул процесстин негизинде окуучулар жацы билимдерди активдYY eздeштYPYшeт. Интеграциялап окутуу кeбYнчe чыгармачылык ыкмаларды, окуу — таанып-билYY жана ишмердYYЛYктY eнYктYPYY YЧYн колдонулат, билимдерди бир кыйла ойлонуштуруп жана eз алдыларынча eздeштYPYYгe eбeлгe тYзeт, окууга чыгармачылык менен мамиле кылууга, активдYYЛYГY, ац-сезимдYYЛYГY сыяктуу окуучулардын мYнeздeрYн eнYктYрeт.
Интеграциялап окутуу кeбYнчe чыгармачылык ыкмаларды, окуу — таанып-билYY жана ишмердYYЛYктY eнYктYPYY YЧYн колдонулат, билимдерди бир кыйла ойлонуштуруп жана eз алдынча eздeштYPYYгe eбeлгe тYЗYлeт, окууга чыгармачылык менен мамиле кылууга, активдYYЛYГY, ац-сезимдYYЛYГY сыяктуу окуучулардын мYнeздeрYн eнYктYрeт (Мамбетакунов, 2004).
Жыйынтыктар жана талкуулоолор
Математика предметин интеграциялап окутууга мамиле жасоонун мYнeзYнe жана ар тYPДYY формаларына тYШYHYY YЧYн билим берYYДe интеграциялаштыруунун зарылдыгы кайдан келип чыккандыгын тYШYHYY керек. Бардык окуучулардын eсYп-eнYГYШYн максималдуу eлчeмдe каалай турган болсок, анда окутуунун формаларын, методдорун жана каражаттарын тандап алган учурда интеграциялоо процессин ийгиликтYY ишке ашыруу керек. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууга карата принципалдуу башка мамиле жасоо зарыл. Интеграциялоонун негизги принциби тандалып алынган тема боюнча билим берYYHYн мазмунун eзгeртYY эмес. Интеграциялануучу теманын мазмунун татаалдыгын олуттуу тYPдe тeмeндeтпeстeн туруп мугалимдер тарабынан окуучуларга жардам кeрсeтYYгe болот. Айрым окуучулар мугалимдин жардамына кeбYрeeк муктаж болушат, башка бирeeлeрYнe мезгил-мезгили менен жардам берYY керек, YЧYнчYлeрYнe болсо толугу менен eз алдыларынча иштeeгe мYмкYндYк берYY керек. Мындайча мамиле жасоо кандай гана окуучу болбосун дал ушул учурда анын максималдуу
мYмкYнчYЛYктерYне жетишYYге мYмкYндYк берет, бул болсо интеграциялоонун критерияларына туура келет (Данилюк, 1977).
Окутуунун тийиштYY этабында тандалып алынган теманын мазмунун терец TYШYHДYPYYHY, интеграциялоонун ийгиликтYY жолдорунун бири катары баамдап, мугалимдер ар бир окуучу YЧYн жогорку кYTYЛYYЧY натыйжаларга жетишYY максатында аны ез алдыларынча терецдете жана енYктYре беришет. Тандалып алынган темалардын мазмунуна терец ойлонуп мамиле жасоонун негизинде интеграциялоонун идеяларын енYктYPYп, мугалимдер окуучулардагы кемчиликтерди жоюу боюнча кошумча сабактарды эмес, алардын таанып-билYY кызыкчылыктарын енYктYPYYге, аларда окуу эмгегинин ыкмаларын калыптандырууга багыт берген сабактарды уюштуруп еткерYY мYмкYнчYЛYктерYн YЙренYYлерY тийиш. Тандалып алынган темаларды ийгиликтYY интеграциялоо окутуу процессинин маанилYY элементи, ошондуктан бул иш арекетке, математиканы окутуунун методикасынын бардык талаптарын, шарттарын, принциптеринин кез карашы менен мамиле кылуу керек. Тандалып алынган темалардын мазмунун жана келемYн баалаган учурда интеграциялоонун критерийлерин (башкача айтканда максималдуу натыйжалуулукту жана убакытты минималдуу сарп кылууну) эсепке алып, окуучулардын конкретгYY шарттарын жана мYмкYнчYЛYктерYн эске тутуу керек (Максимова, 1979).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууга карата берилYYЧY тапшырмаларды координациялоо - зарыл болгон уюштуруу чарасы, дал ушул коллективдин мугалимдеринин педагогикалык маданиятынын децгээлинин кYбесY.
Мисалы: Математика мугалими шаршемби кYHY интеграциялап окутууга карата тапшырма берYYге даярданып, бейшемби кYHY табигый илимдер предметтери боюнча сабактары бар башка мугалимдердин бул кырдаалды эсепке алууларын суроого милдеттYY. Мектеп жетекчилери да сабактардын расписаниесин тYЗген кезде, бул методикалык ишти эске алуу менен, окуучулардын таламдарын, алардын реалдуу мYмкYнчYЛYктерYн эсепке алуулары тийиш (Федосеев, 1978).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууга системалуу мамиле жасаган учурда гана мугалим процесстин бардык жактарын - анын милдеттерин, мазмунун, метеддорун, каражаттарын, ошондой эле бул процесс ишке ашып жаткан шарттарды да эсепке алат. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууну ишке ашыруу учурунда да мугалим кеп учурда ^нем саноо, ишенбеечYЛYк абалды башынан еткерYYHY уланта берет, анткени тандалып алынган теманы ийгиликтYY ишке ашыруу кебYнче мектеп окуучуларынын ездерYHYн окууга мамиле жасоолоруна жараша болот. Математика предметин интеграциялап окутуу, мугалимден педагогикалык процесстин жYPYШYнде ыкчам езгертYYлердY киргизYYге, окуучулардын иштерин женге салып турууга жана башкаларга мYмкYндYк бере турган ой ЖYГYPTYYHYH ыкчамдуулугун талап кылат.
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууда предметтердин мазмунунан мына ушул сабактын алдына коюлган окутуунун, тарбиялоонун жана енYктYPYYHYн милдетин бир кыйла натыйжалуу чечYYге мYмкYндYк берYYЧY материалды тандоону карайт. Мазмунду актуалдаштыруу элементи окутууну турмуш менен байланышын камсыз кылат, билимдерди ездештYPYYге - окуучулардын мурдагы турмуштук тажрыйбасына таянуусунун психологиялык натыйжасын кошот. Мунун натыйжасында белYнген убакыттын ичинде окутуунун натыйжалуулугун жана сапатын жогорулатуу камсыз кылынат, бул болсо интеграциялоонун максаттарына жооп берет. Мазмунду интеграциялоонун бетенче
элементинен болуп анын предметтердин интеграцияланышын шайкеш келтирYY (координациялоо) саналат. Материалдын предметтер аралык мазмуну макулдашылбаса окутуунун натыйжалуулугун тeмeндeтYYЧY жана окуу убактысын артыкбаш сарп кылууга алып баруучу бир катар бYTYндeй туура эмес (окуу материалын керексиз кайталоо, окуучуларга белгилYY болгон интеграциялануучу предметтердеги материалдарга начар таянуу, буларды эсепке алуу окутууну бир топ жецилдетип, кYTYЛYYЧY натыйжаларга жетишYYгe мYмкYндYк тYЗмeкчY ж.б.) кeрYHYштeр пайда болот (Мурзабаев & Калдыбаев, 2020).
Бир катар тYШYHYктeрдY талкуулоодо предметтер аралык байланышты макулдашпоо аларды окуучулардын eздeштYPYYлeрYн татаалдаштырат, ар TYPДYY тYШYHYктeрдY колдонуунун eзгeчeлYктeрYн TYШYHYП кабыл алууга мYмкYндYк бербейт. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууда мазмунду (теманы) тандоодо жана пландаштырууда башка окуу китептеринин кайсы бeлYмдeрY дал ушул темага таянарын, ал башка предметтер бонча ошого окшогон тема менен байланыштуулугун, башка предметтердин бYГYнкY кYндeгY сабактарда YЙрeнYЛгeндY келечекте eз турмушунда кандай пайдаланууга болорун белгилеп кетYY керек (Бекбоев, 2015).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууга карата талаптардын азыркы кездеги децгээлинде, олуттуу маселени бeлYп чыгаруунун принциби борбордук мааниге ээ болуп олтурат, анткени сабакта убакытты Yнeмдeeгe жана окутуунун сапатын жогорулатууга алып келет. Математика предметин интеграциялап окутууда мугалимдер сабактын мазмунундагы башкы маселени бeлYп кeрсeтYY менен окуучулардын кeцYЛYн аларга топтоштуруу керек. Мугалимдер сабактын мазмунундагы башкы маселени бeлYп кeрсeтYY менен математика предметинин турмуштагы баалуулугун бир топ арттырып алуу мYмкYнчYЛYктeрYнe ээ болушат. Албетте, башкы, олуттуу маселелерге ар дайым негизги тYШYHYктeр, аныктамалар, категориялар, закондор жана башкалар таандык болуп келген. Башкы, олуттуу маселелерге кeцYЛДY топтоштуруу окутуунун натыйжалуулугун жогорулатат, окуучулардын YЙгe берилген тапшырамларын иштeeгe убакыттын сарп кылынышын кыскартат, мектеп окуучуларынын тапшырмалар менен ашкере жYктeлYШYн жоёт, башкача айтканда окууга болгон кызыгууларын арттырат (Мурзабаев & Калдыбаев, 2020).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууну ийгиликтYY ишке ашырууда башкы, олуттуу маселени бeлYп чыгаруунун принциби борбордук мааниге ээ болот, анткени сабакта убакытты Yнeмдeeгe жана окутуунун сапатын жогорулатууга алып келет. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окуткан учурда ар бир окуучунун кабыл алуусунун, ой ЖYГYPTYYCYHYH, ^^л коюусунун, эске тутуусунун даярдыгынын децгээлинин, окууга болгон мамилесинин бeтeнчeлYктeрY жалпы эсепке алынат. Интеграциялап окутуу мектеп окуучуларынын eз алдыларынча иштeeлeрYHYн жогорку децгээлин камсыз кылууга мYмкYндYк жаратат. Окутуунун мындай формасы мугалимдин KYЧYH жана убактысын ^п жумшоону да талап кылары бышык. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууда методдорду оптималдуу тандап алуу бул эц эле маанилYY жана эц эле оор элементтеринин бири болуп саналат. Ал: окутуунун методдорун таанып билип туруп тандап алууну, бeлYнгeн убакыттын ичинде дал ушул шарттар YЧYн теманын мазмунун бeтeнчeлYктeрY, окуучуларга мыкты натыйжаларга ээ болууга MYMKYHДYK бере турган сабакта
тандалып алынган темаларды интеграциялаштырууну жана ез ара байланышты карайт (Федорова ж.б., 1972).
Мындан окутуунун ар бир методунун мYмкYнчYЛYктерYн баалоонун, анын кYчтYY жактарын колдоно билYYHYн жана анын негизинде ийгиликтYY айкалыштырууну (интеграциялоону) тандап алуунун зарылдыгы келип чыгат. Методдордун кеп TYPДYYЛYГY женYнде мугалимдин TYШYHYГY канчалык бай болсо, анын окуучулар менен карым-катнашы канчалык ар тараптуу болсо, алар тандалып алынган теманын мацызын канчалык терец жана кецири билген болсо, математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу ошончолук кызыктуу, таасирдYY жана тYШYHYктYY болот.
Мына ошентип, математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу мугалимге теманы терец TYШYHYП жана илимге негиздеп тандап алууга багыт берет. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу окуучулардын таанып билYY кызыкчылыктарын енYктYPYYге жана аларды окуу эмгегинин ыкмаларын калыптандырууга багыт берет. Математика предметин интеграциялап окутуу окуучуларга билимге ээ болуунун жана енYГYYHYн бир кыйла жогорку баскычына кетерYЛYYге жардам берет. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу мектеп мугалимдерин "Башка сабактар боюнча окуучулардын кандай окушкандыгы мага баары бир, менин сабагым боюнча мен канчалык зарыл деп эсептесем, ошончолук тапшырма аткарышкандыгы жана изденYY менен окушкандыктары маанилYY" деп чулгандуу ишенимди негиз кылып алган мугалимдер ете кецYЛ бурууну талап кылат (Мурзабаев, 2019).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу процесси мугалимдин гана эмес, ошондой эле окуучунун ишин да, башкача айтканда окутуу менен окуунун биримдигин болжолдойт. Буга байланыштуу интеграциялап окутуу окуучулардын ез алдынча таанып-билYY иштерин тийиштYY тYPде ез алдыларынча уюштуруусуз ойго келбеген иш. Интеграциялап окутуу окуучулардын ездерYHYн иш аракеттеринин натыйжасында гана зарыл болгон активдYYЛYктY пайда кылат. Интеграциялап окутууда, мугалимдин жетекчилиги астында окуучулар алдыларына коюлган милдеттердин бYткYЛ чейресYн сезип билYYге, бул милдеттерди ездерYHYн окуу иштерине жетекчилик кылуу катары, кецYЛДY теманын башкы суроолоруна бурууга YЙренYYлерY, окуу милдеттерин чечYYHYн эц эле мыкты, рационалдуу варианттарын издеп табууга аракеттенYYлерY керек. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууда, окуучуларды алдыдагы сабактын милдети менен тааныштыруунун мааниси чоц, анткен окуучулардын ездерYHYн да интеграциялоо процессине кошулушуп иштее мYмкYнчYЛYГYн жаратат. Эгерде мугалим, окуучуларына алдыга коюлган милдеттердин ез ара байланыштарын керсетYп, бул милдеттерди чечYYHYн бир кыйла рационалдуу жолдорун жана каражаттарын издеп табууга окуучулардын ездерYн YЙрете ала турган болсо, башкача айтканда: эгерде окуучулар мугалимдин максатын TYШYHYШYП, интеграциялоо процессин ишке ашырууга терец ойлонушуп катыша турган болушса мугалимдин максатка багытталган жолун ийгиликтYY ишке ашырышат дегендике жатат. Мугалим ар бир интеграциялануучу сабакка езY YЧYн ете кыска, жыйынтыкталган жана окуучулар YЧYн кызыктуу жана езYне тарта турган милдетти даярдайт.
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу терец ой жYГYрткен, бетенче шыктуу мугалимдердин сабактарында чынында эле зор натыйжаларды жаратат. Мугалимдин эбегейсиз зор чеберчилигинин натыйжасында
интеграциялануучу сабактардын бир элементи кай жерде бYткeндYГYн жана экинчиси кайдан башталгандыгын ажыратуу бир топ кыйын болот, анткени мындай мугалимдер eзYHYн ар бир кыймылы менен окутат, тарбиялайт, eнYктYрeт, текшерет, тYШYндYрeт, бекемдейт. Интеграциялап окутуунун натыйжасында мугалимдер мурда eткeн сабактарга таянып, кезектеги милдеттерди чечет да, бир эле убакта келечектеги билимдердин негизин салышат. Интеграциялап окутуу мугалимдер YЧYн бYткYЛ сабактын, анын бYTYндYYЛYГYHYн eз ара бири-бири менен байланышкан милдеттердин дал ошол комплексин чечYYHYн, жакын арадагы, орто жана алыскы аралыктагы келечекти кeрe билYYHYн ички терец логикасына мYнeздYY болуп саналат. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууда комплекстYY милдеттерди, жацы методдорду же болбосо аларды оригиналдуу айкалыштырып чечYY мYмкYнчYЛYГYнe ээ болобуз. Демек, интеграциялап окутуунун мазмунун, формаларын жана методдорун издeeнYн жана ылайыктуу тандоонун концепциясын билYY мугалимди каалагандай KYTYЛYYЧY натыйжаларга ылдамыраак алып келет. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялаштырып окутуунун эц жакшы вариантын TYШYHYП тандоодо, интеграциялаштыруунун негиздерин билYY мугалимге жацы ыкмаларды иштеп чыгууга, окутуунун ар TYPДYY методдору менен формаларын жацыга айкалыштырып пайдаланууга, MYMKYHДYK берет. Интеграциялаштыруунун теориясы менен методикасын максатка багыттап YЙрeнYY компетенттYYЛYктYн, профессионализмдин жогорку децгээлине ээ болуу YЧYн бир кыйла даражада MYMKYHДYK берет (Максимова, 1979).
Интеграциялап окутуунун эц жакшы вариантын TYШYHYП, темаларды туура тандоо, интеграциялаштыруунун негиздерин билYY мугалимди жацы ыкмаларды иштеп чыгууга, окутуунун ар TYPДYY методдору менен формаларын жацыча пайдалануу алдынкы максатка багыттап алып келет. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууда тандалып алынган теманы TYШYHYП eздeштYргeн мыкты мугалимдердин тажрыйбасына, демилгелерге таянуу KYTYЛYYЧY натыйжаларга ийгиликтYY жеткирет. Мында бир нече предметник мугалимдер бир эле мезгилде бир теманын YCTYнeн иштеп жаткан мезгилде, методикалык ишти башкаруу жецилдейт дегендикке жатпайт. Интеграциялаштыруу методикасын бир нече мугалимдер кeптeгeн жылдар боюу максатка багыттап иштeeлeрY керек. Интеграциялаштырып окутуу тандалып алынган ар бир тема боюнча методикалык бирикмелерде иштeeгe жана жацы методиканы сапаттуу eздeштYPYYгe мугалимдерге MYMKYHДYK берип жатат, анткени талаш-тартыштар, кызуу талкуулар, сабактарды eз ара талкуулоолор, мугалимдердин бири-бирине жардам берYYCY, кандайдыр бир кыйын элементти иштеп чыгуу боюнча алардын биргелешкен KYЧ аракеттери пайда болот, мунун eзY eтe маанилYY, мугалимдерди максатка умтулган коллективге бириктирет жана баш коштурат. Интеграциялаштырып окутуунун кeйгeйлeрY боюнча методикалык окуунун дал коллективдYY башталыштары жогорку натыйжалуулукту кeрсeтeт (Браже, 1996).
Интеграциялап окутууну киргизYY - бул: баарынан мурда, интеграциялап окутуудагы идеялардын артыкчылыктарын ачып берYY, eз тажырыйбасында алардын прогрессивдYYЛYГYн кeрсeтYY, иштин мыкты жолдорун издeeнYн кырдаалын TYЗYY дегендикке жатат. Чыгармачылык жакшы маанайды камсыз кылуу-мугалимдер коллективинде ар бир жацы идеяны интеграциялаштырууга киргизYYHYн эц маанилYY шарттарынын бири. Бирок мугалимдер коллективине идеяларды киргизYYHY таптакыр талап кылбайт. Эгерде сeз практикада текшерилген жана eзYн актаган идеяларды (интеграциялаштырууда орун алган) коллективдYY пайдалануу зарылдыгы жeнYндe болуп жатса, анда бул иштин ийгиликтYY ЖYPYШY YЧYн мугалимдер коллективиндеги кызыгуу кырдалы керек (Федорова ж.б., 1972).
Интеграциялаштыруу идеяларын киргизYYHY туруктуулук менен улантуу керек, мунун езY окутуунун натыйжалуулугун жана анын сапатын жогорулатууга, окуучулар менен мугалимдердин убактысын жана ^ч-аракетин Yнемдееге закон ченемдуу алып келет. Интеграциялап окутуунун тартиби, тандалып алынган темага карата колдонулган предметтердин санына эмес, маселелерди чыгарууда колдонулуучу элементтердин системасынан, башкача айтканда ез ара байланышкан предметтердин татаал комплексинен турат эмеспи. Предметтердин ез ара байланышы, бир бYTYндYYЛYк жен эле эц маанилYY эмес, эц негизгиси тандалып алынган темага карата системалуу мYнездегY иш чараларды уюштура билYY. Башкача айтканда, кайсы бир предметтеги элементтердин бирин эле колдонбой таштап кетYY интеграциялап окутууга гана кедергисин тийгизбестен, системанын бузулушуна да алып келет (Данилюк, 1977).
Математика предметин интеграциялап окутуу мектеп окуучуларынын чыныгы окуу мYмкYнчYЛYктерYн аныктоонун негизги каражаты болуп саналат. Бул окуп YЙренYYHYн натыйжаларын пайдалануу окуучулрдын чыныгы окуу мYмкYнчYЛYктерYн эске алуу менен тандалып алынган тема боюнча окутуунун милдеттерин, мазмунун, формаларын, методдорун, ыкмаларын конкреттештирYY мYмкYндYГYн бергендиктен ушул шарттар YЧYн алда канча жогорку кYTYЛYYЧY натыйжага жетYYге мYмкYндYк берет, ал эми мындай иш чара ез кезегинде ошол конкреттYY класстын окуучуларын окутууга аз убакыт жумшоо менен ишке ашырылат. Интеграциялап окутуунун мааниси ошол конкреттYY класс YЧYн эц жакшы вариантты тандап алууда турат. Окуучуларды инсандыкка багыттап окутуунун жолдору тандалып алынган темаларга карата математика предметин интеграциялап окутуунун ылайыктуу варианттарын тандоонун тартибин ишке ашыруунун жолдорун жецилдетет.
Математика предметин интеграциялап окутуунун тYЗден-тYЗ жана объективдYY керсеткYчтерY анын кYTYЛYYЧY натыйжалары гана (башкача айтканда, белYнген убакыттын ичинде окуучулар ээ болгон билимдер жана алардын тарбияланышынын децгээлиндеги езгерYYлер болуп саналат. Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууда тандалып алынган темалар боюнча тапшырмаларды комплекстYY пландаштыруу, конкреттештирYY ишке ашырылса, окутуунун методдору темага негизделип тандалып алынса анда сабактын сапаты сезсYЗ жогору болот. Эгерде математика предметин интеграциялап окутуунун ылайыктуу варианттын издеп табууга байланшкан бардык элементтер эске алынса (окутуунун мазмуну, формалары жана методдору ылайыктуу тандалып алынса) окуу-тарбия процессине тYЗден-тYЗ тиешеси бар шарттар аткарылса анда максималдуу кYTYЛYYЧY натыйжаларга жетишYYге мYмкYн. Анткени интеграциялап окутуунун тартиби кандайдыр бир женекей эле жакшырууну эмес, минималдуу зарыл убакыттын ичинде ошол шарттар YЧYн эц жогоруку натыйжаларга ээ болууну камтыйт (Калдыбаев & Садиева, 2005).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууга карата системалуу мамилесинин методологиясынын негизинде келип чыккан интеграциялаштыруунун теориясы менен методикасы жалпы мYнезге ээ, педагогикага гана эмес, жалпы эле адамдын турмушуна тиешелYY. Эгерде окутуу процесси женYнде айта турган болсок, интеграциялаштыруу концепциясы жалпы дидактикалык мYнезге ээ болот жана тандалып алынган тема боюнча етYЛYYЧY ар бир сабакты етYYДе колдонулат. Интеграциялануучу сабактын езгечелYГY женYнде болсо, езYHYн мааниси боюнча ийкемдYY жана вариативдYY болуу менен ылайыктуу тандонун методикасы ар TYPДYY сабактарды, мунун ичинде математика предметин окутуунун спецификалык езгечелYктерYн эске алууга жана
ийгиликгуу ишке ашырууга MYMKYHДYK берет. Интеграциялаштыруу методикасынын структурасынын негизинде жаткан иштиктYY мамиле жасоо, концепциясын eзYHYн кецдиги, анын зор MYMKYHЧYЛYГY мектеп иштeeгe туура келген интеграциялаштыруу идеяларын кeптeгeн башка идеялар менен (жасалма жол менен эмес, жана механикалык тYPдe эмес) органикалык тYPдe байланыштырууга, бириктирYYгe MYMKYHДYK бермекчи. Мындан предметтерди интеграциялаштырып окутуу концепциясы утушка ээ болот (Берулава, 1998).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуунун позициясы менен тандалып алынган темалар боюнча eтYЛYYЧY сабактардын иштелмелерин даярдоого MYMKYHЧYЛYK жана ишеним пайда болгон кезде интеграциялаштыруунун методикасын eздeштYPYY этабы башталат. Андан ары мугалим дароо эле бул сабакты салыштырып кeрYY YЧYн интеграцияанган жана интеграцияланбаган эки варианты конструкциялоого eтeт. Ошентип, реалдуу окуу мYмкYнчYЛYктeрY бар параллелдYY класстар YЧYн тандалып алынган темага карата eтYЛYYЧY сабактын ылайыктуу варианттарын иштеп чыгуу мYмкYнчYЛYктeрYнe ээ болот. Интеграциялаштыруунун ^з карашынан сабакты иштеп чыгууга даярдык кeргeн учурда тeмeндeгYдeй талаптарды эске алуу керек: дал ушул интеграциялануучу сабак eтYЛYYЧY класстын мYнeздeмeсYн милдетгYY тYPДe TYЗYY, дал ушул тандалып алынган тема боюнча интеграциялап eтYЛYYЧY сабакты, сабактардын системасындагы ордун аныктоо, окуучулардын бeтeнчeлYктeрYнe ылайык жалпы милдеттерди конкреттештирYY. Интеграцияланган сабак eтYЛYYЧY класста окутуунун мазмунун, формаларын, методдорун тандап алуу тартибин негиздee, мына ушул сабакты eтYп жаткан учурда пайда болгон негизги кыйынчылыктарды жана аларды жоюнун жолдорун кeрсeтYY. Сабактын этаптары боюнча интеграциялануучу сабакка катышкан мугалимдер менен биргеликте убакытты болжолдуу бeлYштYPYY (Браже, 1996).
Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутууда методикалык иштелмелердин eтe кецири таралган кемчилиги аларды окуу предметинин eзYHYн спецификалык материалдарын тYЗYYЧYлeрYHYн кeбeЙYШY болуп саналат, башкача айтканда физика сабагынын мугалими бул иштелмеде физикага гана, математика мугалими -математикага жана башкаларга eтe кeцYЛ бурушат, ал эми интеграциялаштыруунун ^з карашынан алганда тандалып алынган теманын тартибин негиздee маанилYY, башкача айтканда дал ушул тандалып алынган теманын иштелмесин даярдаган учурда мугалим тарабынан аткарылган салыштыруу, интеграциялаштыруу, тандоо иштерин негиздеп алуу керек. Тандалып алынган теманын мазмунунун кайсы гана элементи болбосун маселени формулировкалоого, маселенин чечилиши, сабактагы иштин кайсы TYPY болбосун негизделинYYгe тийиш. Ошондой эле иштелмеде дал ушул интеграциялануучу сабакты даярдоодо, аны eткeрYYHYн процессинде убакытты YнeмдeeнYн жолун кeрсeтYY жакшы болор эле (Мамбетакунов, 2004).
Корутунду
Эгерде мугалим математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуу процессинде эки критерий боюнча (сапаттын максимуму жана убакыттын минимуму) KYTYЛYYЧY натыйжаларга жете турган болсо - бул, албетте, интеграциялаштырууну eздeштYPYYHYн алда канча жогорку децгээлинин кYбeсY. Окуучуларды eздeрYHYн окуу иштеринде предметтерди интеграциялаштырууга тартуу, мектеп окуучуларынын окуу эмгегин максатка багыттап (рационалдуу) уюштуруунун
ыкмаларын калыптандыруу жана ohyktypyy, окуучуларды ез алдыларынча билим алууларына жана ездерYн ездерY тарбиялоолоруна каалоолорун дегдетYY, башкача айтканда мектеп окуучусунун жеке езYHYн кYч-аракети менен окутууну интеграциялаштыруу боюнча мугалимдин максатка багытталган ишинин дал келгендигинин эсебинен кYTYЛYYЧY натыйжага жетишYY методикасын ездештYPYYHYн алда канча ийгиликтYY жолу болуп эсептелет (Кулагин, 1981). Эгерде мугалим интеграциялаштырууну ездештYPYYHYн ыкмаларынын негизинде жеке езYHYн жана окуучулардын чыгармачылык потенциалына таянып, езYнче бир кайталанбагандай, оригиналдуу, мыкты сабакты жаратуу менен бул учурда тапшырмалар менен ашкере жYктебестен туруп алда канча жогорку кYTYЛYYЧY натыйжаларга жетише турган болсо, анда интеграциялап окутууну максатына жетишилди деп айтууга негиз болот.
Адабияттар
Берулава, М. Н. (1998). Интеграция содержания образования. Совершенство. 220. Бекбоев, И. Б. (2015). Инсанга багыттап окутуу технологиясынын теориялык жана
практикалык маселелери. Улуу тоолор, 384. Браже, Т. Г. (1996). Интеграция предметов в современной школе. Литература в школе, 5, 150154.
Данилюк, А. Я. (1977). Учебный предмет как интегрированная система. Педагогика, 4, 24-28. Калдыбаев, С. К., Садиева, М. Э. (2005). Научить молодежь думать, размышлять и анализировать в изучении математики. Наука, новые технологии и инновации Кыргызстана, 5, 28-30. Кулагин, П. Г. (1981). Межпредметные связи в процессе обучения. 48.
Максимова, Н. В. (1979). Межпредметные связи и формирование познавательного интереса. Мамбетакунов, Э. (2004). Физиканы окутуу теориясы жана практикасы. 490. Мурзабаев, К. К. (2019). Актуальные проблемы теории и практики подготовки педагогических кадров. Математиканы окутууда интеграцияланган сабактын артыкчылыктары. Материалы IV-ой Международной научно-практической конференции, 151-155. Мурзабаев, К. К., Калдыбаев, С. К. (2020). Математика предметин табигый илимдер предметтери менен интеграциялап окутуунун артыкчылыктары. Alatoo academic studies, 2, 35-42.
Торогельдиева К. М., Ажиматова Э. Ж., Кутбидин уулу Э. (2023) Педагогикалык колледждин студенттерине математикалык тYШYHYктердY калыптандырууда билимдерди интеграциялоонун ролу. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Педагогика. Психология. 2 (3), 58-67. EDN: EVYPHZ Федорова, В. Н., Федорова, В. Н., Кирюшкин, Д. М. (1972). Межпредметные связи: на
материале естественно-научных дисциплин средней школы. Педагогика. 122. Федосеев, П. Н. (1978). Философия и интеграция знаний. Вопросы философии, 7, 16-30.
