CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№2(3)/2023, 33-38
ГЕОГРАФИЯ
УДК: 371:91(075.8)
DOI: 10.52754/16948688 2023 2(3) 4
МЕКТЕПТЕ ГЕОГРАФИЯНЫ ОКУТУУ АРКЫЛУУ ИНСАНДЫ КАЛЫПТАНДЫРУУДАГЫ ЭКОЛОГИЯЛЫК ТААЛИМ ЖАНА ТАРБИЯ БЕРYYНYН
ОРДУ ЖАНА МААНИСИ
МЕСТО И ЗНАЧЕНИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ В ФОРМИРОВАНИИ ЛИЧНОСТИ ЧЕРЕЗ ПРЕПОДАВАНИЕ ГЕОГРАФИИ В ШКОЛЕ
THE PLACE AND SIGNIFICANCE OF ENVIRONMENTAL EDUCATION IN THE FORMATION OF PERSONALITY THROUGH TEACHING GEOGRAPHY AT SCHOOL
Зулушова Акылбу Токторалиевна
Зулушова Акылбу Токторалиевна Zulushova Akylbu Toktoralievna
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет senior lecturer, Osh State University
zulushova68@mail.ru_
ДYЙшeнакунов Мураталы Турганалиевич
Дуйшoнакунов Мураталы Турганалиевич
Duishonakunov Murataly Turganalievich
г.и.к., доцент, Кыргыз-езбек университети
к.г.н, доцент, Кыргызско-Узбекский университет candidate in geographical sciences, associate professor, Kyrgyz Uzbek University
dmurataly@mail.ru
Кулушова Алтынай Токтосуновна
Кулушова Алтынай Токтосуновна
Kulushova Altynai Toktosunovna
улук окутуучу, Кыргыз экономикалык университети
старший преподаватель, Кыргызский экономический университет senior lecturer, Kyrgyz Ecomonical University altvnay.toktosunova68@mail.ru
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
МЕКТЕПТЕ ГЕОГРАФИЯНЫ ОКУТУУ АРКЫЛУУ ИНСАНДЫ КАЛЫПТАНДЫРУУДАГЫ ЭКОЛОГИЯЛЫК ТААЛИМ ЖАНА ТАРБИЯ БЕРYYНYН
ОРДУ ЖАНА МААНИСИ
Аннотация
МаанилYYЛYк. Кыргызстандын тоо экосистемаларын жана био артYрдYYЛYГYн сактоо жана рационалдуу пайдалануу; токойлорду жана жайыттарды сактоо; экологиялык коопсуздук жана адамдын ден соолугу, суунун, топурактын, абанын сапаты, азык тYЛYк коопсуздугу; таштандыларды кайра иштетууд© жана жер планетасынын глобалдык мыйзамдарын закон ченемдYYЛYктврYн, атмосфералык абанын абалын, булганышын байкоо менен студенттердин жаратылыштын сырларына болгон ойлорун, квз-карашын калыптандыруу жана жаратылышты коргоого багыттоо географияны окутууда инсанды калыптандырууда мааниси чоц. Экологиялык билим берYYнYн негизги мааниси айлана чвйрвгв, башка адамдарга эмоционалдуу, эрктYY мамиле кылуу тажрыйбасына ээ болуу. Азыркы учурда экологиялык тYШYHYк - планетанын ар бир жашоочусунун экологиялык маданиятын, жоопкерчилигин калыптандырууга багытталган окутуу жана тарбиялоодогу YЗГYЛTYKCYЗ процесс болуп саналат. Экологиялык билим берYYHY жана тарбиялоону ийгиликтYY ишке ашыруу YЧYн твмвнкY иштерди аткаруу керек.
Ачкыч свздвр: мектеп, инсан, экология, география, таалим, тарбия, компетенция, калыптандыруу, мониторинг рекультивация, окутуу, баалоо.
Место и значение экологического образования в формировании личности через преподавание географии в школе
Аннотация
Актуальность. Сохранение и рациональное использование горных экосистем и биоразнообразия Кыргызстана; сохранение лесов и пастбищ; экологическая безопасность и здоровье человека, качество воды, почвы, воздуха, безопасность пищевых продуктов. В преподавании географии важно формировать мысли и взгляды учащихся на тайны природы и акцентировать внимание на охране природы путем наблюдения за глобальными законами планеты Земля, состоянием атмосферного воздуха, загрязнением окружающей среды, формированием личности. Основное значение экологического воспитания заключается в приобретении опыта эмоционально-волевого отношения к окружающей среде и другим людям. В настоящее время экологическое просвещение представляет собой непрерывный процесс образования и обучения, направленный на формирование экологической культуры и ответственности каждого жителя планеты. Для успешного осуществления экологического образования и обучения необходимо решить следующие задачи.
Ключевые слова: школа, личность, экология, география, образование, воспитание,
компетентность, формирование, контроль, оздоровление, обучение, оценка.
The place and significance of environmental education in the formation of personality through teaching geography at school
Abstract
Relevance. Conservation and rational use of mountain ecosystems and biodiversity of Kyrgyzstan; conservation of forests and pastures; environmental safety and human health, water, soil, air quality, food safety. In teaching geography, it is important to form the thoughts and views of students on the secrets of nature and focus on nature conservation by observing the global laws of planet Earth, the state of atmospheric air, environmental pollution, and the formation of personality. The main significance of environmental education is to gain experience in an emotional-volitional attitude towards the environment and other people. Currently, environmental education is a continuous process of education and training aimed at developing an environmental culture and responsibility for every inhabitant of the planet. To successfully implement environmental education and training, it is necessary to solve the following problems.
Keywords: school, personality, ecology, geography, education, upbringing, competence, formation, control, recovery, training, assessment.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
Киришуу
Кыргыз Республикасында билим берYYHYн мазмуну «Билим боюнча мыйзамдарда» билим берYYHYн мазмуну коомдун экономикалык жана социалдык eнYГYYCYHYн бир фактору болуп саналат жана ал инсандын коомдо ез ордун табууну камсыздоого; ез ойлорун ишке ашырууга шарттарды тYЗYYгe; коомду eнYктYPYYгe; укуктук мамлекетти бекемдееге жана eнYктYPYYгe багытталышы керек. Табият таануу бул табият жана анын мыйзамдары жeнYндeгY илимдердин жыйындысы катары адамзаттын руханий маданиятынын ажырагыс жана маанилYY бeлYГY болуп эсептелет [1].
География предметин окутууда экологиялык билим берYYHYн мазмунуна коюлган дидактикалык талаптар:
1) Илимий билимдердин жана экологиялык ац-сезимдин, экологиялык кез-караштын системалары аркылуу;
2) ТиешелYY илим боюнча адамзат топтогон чыгармачыл иш-аракет тажрыйбасы аркылуу;
3) Курчап турган чындыкка (реалдуулукка) болгон мамиле аркылуу;
Экологияга байланыштуу компетенттYYЛYктeрдY калыптандырууга акыл иш-аракеттерин eнYктYPYYгe, ошондой эле билимди бекем eздeштYPYYгe кемек берYYЧY акыл иш-аракеттеринин структурасын так билYY зарыл [2]. Экологиялык билим берYYHYн актуалдуулугу экологиянын глобалдуу мYнeзY менен шартталган адамзаттын алдында турган проблемалар жана ансыз аларды чечуунун мумкун эместиги экологиялык жоопкерчиликти, экологиялык маданиятты калыптандыруу [3, 7].
Мисалы, материалды классификациялоо сыяктуу акыл иш- аракетинин структурасында тeмeнкY структуралык бирдиктерди бeлYп кeрсeтYYгe болот: Адам менен жаратылыштын ортосундагы тыгыз байланыш гана компетенттYY инсанды калыптандырат. Маселен: Асан Кайгы жаратылышты, eсYмдYктeр менен жаныбарларды дайыма коргооого адамдарды Yндeп, "Табияттагы бардык жандууларда пайдасыз нерсе болбойт, андыктан баары тец ез KYHYH кeрсYн"- деп кайрылып, кышында жан жаныбарлардын баарына кыйынчылык тYшкeндe:
Куйругу жок, жалы жок,
Кулан байкуш кантти экен?
Боорунда буту жок,
Жылан байкуш кантти экен?
Суда сыздап, сeeгY муздап,
Балык байкуш кантти экен?
Чилде тYштY кыш болду,
Суунун бары тоцуп муз болду,
Каз ердектен канча eлдY экен?
Каркыра байкуш кантти экен? жаныбарлар YЧYн азап, жYрeгY ооруганы элге дайын.
[4, 5].
Кыргыз элинде, жаш муундарга экологиялык билим берYY жагы эзелтен бери эле таалим-тарбия берYY иштеринин ажырагыс бeлYГY болуп келгендигин, кептеген жаныбарлар жана eсYмдYктYP, «ыйык» булактар, таштар, аскалар ж.б. жeнYндeгY легендалар, уламыштар, жомоктор кYбeлeндYPYп турат. Кийинки жYЗ жылдын ичинде, Кыргызстандын жаратылышы географтар, биологдор, топурак таануучулар, ландшафт таануучулар, картографтар, гляциологдор жана башка адистер тарабынан изилденди. Ошол мезгилден тартып табийгый жана мектепте, орто кесиптик окуу жайларда, техникалык жогорку окуу жайлардын окуу пландарында «Жаратылышты коргоо», «Айлана-чeйрeнY сактоо» ж.б. сабактар киргизилген. Башталгыч мектептерде «Мекен таануу» жана «Табият таануу» сабактарын еткенде, ортоцку жана жогорку класстарда табийгый циклдеги сабактарды (биология, география, химия, физика) еткенде негизинен экологиялык билимге жакындаган гана тYШYHYктeр берилет. Азыркы учурда, экологиялык билим берYYHYн системасы илимий жактан негизделген теориялык жана практикалык
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
ыкмаларын кецейтYYHY талап кылат. Экологиялык билим берYYДв бирдиктYY максат, экология боюнча бирдиктYY окуу программалардын, окуу-методикалык адабияттардын болушу зарыл жана профессионал педагогдор керек. Квптвгвн мектептерде окуу планга «Геоэкология» сабагы киргизилген, ар бир мектеп, экологиянын максатын жана милдетин вз алдынча окуп келYШYYД0, башкача айтканда бирдиктYY программа жок. Окуучуларды туруктуу внYГYY проблемаларын талкуулоого активдYY катыштыруу;- проблемаларды ар кандай квз карашта кароого YЙрвтYY; Экологиялык проблемаларды чечYYДв география илими тармактары менен негизги ролду ойнойт:
1. Экологиялык жактан коркунучсуз технологияларды иштеп чыгуу, экологиялык жактан таза продуктуларды жана материалдарды ондYPYY, таштандыларды тазалоонун жолдорун вркYндвтYY проблемалары менен тааныштыруу;
2. ЖергиликтYY тоо- кен внвр жайларынын мисалында айлана-чвйрвнYн булгануу проблемасынын мацызын TYШYHДYPYY;
3. Айлана-чвйрвнYн айыл чарба менен внвр-жай вндYPYштврYHYн калдыктары жана продуктулары менен булгануу децгээлин твмвндвтYY жолдору менен тааныштыруу;
4. Атмосфераны булгануудан сактоо, жаратылыш чвйрвCYн начарлатуучу факторлорду болтурбоо проблемаларын чечYYгв окуучуларды даярдоо жана алардын экологиялык сабаттуулугун калыптандыруу, ж.б. [6].
Экологиялык тарбиядагы кошумча билим алуунун мYмкYнчYЛYГY чон, анткени ал тарбия берYY жана билим берYY процесстеринин тыгыз байланышын камсыз кылат, класстан тышкаркы жана мектептен тышкаркы окуу материалдарын вздвштYPYYHY багыттайт. Экологиялык проблемаларга географиялык баа берYY, экологиялык проблемаларды чечYYДв, географиялык квз караштын ролу. Жер шарында болгон нерсенин баары: топурак, суу, аба ууланып, жашоо шарты кыйындатууда. Кислоталык жаандар, дYЙнвЛYк жылуулануу, озон катмарынын жукарышы экологиялык квгвйлврдYн негизин тYЗвт.
Глобалдуу экологиялык проблемалар твмвн^лвр:
Токой ресурстарынын азайышы
Парниктик эффект
Озон катмарынын жукарышы
Кычкыл жаандар
Тынчтык (согушту болтурбоо)
Фотохимиялык смог
Окендардын булганышы
Табийгый ресурстарынын тYгвнYШY.
ДYЙнвдвгY кычкылтектин балансынын бузулушунун натыйжасында жаныбарлардын, канаттуулардын вCYмдYктврдYн айрым тYрлврY жер бетинен такыр эле жоголуп кетсе,айрымдары жоголуу коркунучунда туруп, "Кызыл китепке " киргизилген. Демек географиялык билим жаратылыштагы квптвгвн закон ченемдYктврдY тактоодо, экологиялык проблемаларды чечYYДв жардам берет. Экологиялык негиздерин, экологиялык факторлорун, Климаттык факторлор - бул климатты калыптандырган жана тирYY организмдерге таасирин тийгизYYгв касиети жеткен факторлор (жарык, температура, нымдуулук, атм. басым). топурактын вCYмдYктвргв тийгизген касиеттери, рельефтин взгвчвЛYГYHYн жана мYнвЗYHYн организмдердин жашоосуна тийгизген таасири, суунун жана чвйрвнYн физикалык факторлорунун организмдердин жашоосуна тийгизген таасири. Экологиялык проблемаларды чечYYДв, географиялык чвйрвпун, география илиминин, географиялык квз караштын ролу чоц.
Абанын булгануу даражасына аба ырайынын тийгизген таасирин айтсак: Азыркы учурдагы глобалдык климаттын взгврYШYHYн Yч жолу бар:
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
1) Атмосферадагы кeмYP кычкыл газынын кeбeЙYШY; -2) Адам баласы пайдаланган энергияны eндYPYYHYн кeбeЙYШY; 3) Атмосфералык аэрозолдун концентрациясынын артышы.
Экологиялык билим берYYHYн мазмуну: Табият, коом, ой жYГYртYY техника, иш аракет ыкмалары жeнYндeгY билимдерди eздeштYPYY. Интеллектуалдыкжана практикалык билгичтик, кeндYмдeргe ээ болуу. Чыгармачыл иш аракеттердин тажрыйбасына ээ болуу. Айлана чейреге, башка адамдарга эмоционалдуу, эрктYY мамиле кылуу тажрыйбасына ээ болуу. Азыркы учурда экологиялык TYШYHYK - планетанын ар бир жашоочусунун экологиялык маданиятын, жоопкерчилигин калыптандырууга багытталган окутуу жана тарбиялоодогу YЗГYЛTYKCYЗ процесс болуп саналат. Экологиялык билим берYYHY жана тарбиялоону ийгиликтуу ишке ашыруу YЧYн тeмeнкY иштерди аткаруу керек.
а) Илимий изилдeeлeрдYн жана эксперименттердин жардамында: Зарыл окуу китептерин, колдонмолорду, методикалык материалдарды жана техникалык каражаттарды TYЗYY жана даярдоо;
в) «Экологиялык мамиле» бардык билим берYY системасын камтыгандай кылып, бардык дисциплиналар боюнча программаларга жана окуу китептерине eзгeртYYлeрдY жана кошумчаларды киргизYY.
в) Экологиялык билим берYYHYн стратегиялары жeнYндeгY дискусциялык суроолордун бири болуп экологиялык билим берYYHY методикалык жактан уюштуруу проблемасы саналат [2].
«Экология» предметинин мазмуну ез-ара татаал аракеттенишYYHYн тYрлeрY жeнYндeгY билимдерди бириктирет: (экологиялык-географиялык, экологиялык-геологиялык, биосфералык, социалдык-экологиялык). Алар окуучулардын экологиялык маданиятын калыптандыруунун логикасын аныктайт жана беш мазмундук тизмекке топтолгон:
1. Экологиянын тYптeлYШY, анын негизги тYШYHYктeрY жана методдору;
2. Геосфера - глобалдуу экосистема (глобалдык экология);
3. Биосферанын экосистемасы, экосистемадагы популяция жана организм (биологиялык экология);
4. Адам экосистемада; антропоэкосистемалар (адамдын экологиясы);
5. Адамзат биосферада: социоэкосистемалар (социалдык экология) [3].
Ал эми география предметтин мектепте алып карасак сааттар кыскарышы да экологиялык маданияттуулукка болгон кез карашыбыз деп атайбыз.
1) 6-класс. Жалпы физикалык географиясында. (68саат) жумасына 2-саат окутулат. Окуп-YЙрeнYYДe географиялык координаталардын чекитин градустук торчонун жардамы менен аныктоого машыгуу.
2) 7-класс. Материктердин жана океандардын географиясында: (68саат) жумасына 2-саат окутулат. Материктердин климаттарынын типтерин аныктоо; материктердин жана океандардын экологиялык абалы жeнYндe окумуштуулардын изилдее иштерин YЙрeнYY.
3) 8-класс. Кыргыз Республикасынын физикалык географиясында. (68саат) жумасына 2-саат окутулат. Физикалык-географиялык абалын, рельефин, климаттын, ички сууларын, органикалык дYЙнeсYн, рельефтин типтерин жана анын формаларын аныктоого, кен байлыктардын жайгашуу аймактарын билYYгe машыгуу кeнYГYYлeрYн аткарууга;
4) 9-класс. Кыргыз Республикасынын экономикалык-социалдык географиясында. (68саат) жумасына 2-саат окутулат. Экономикалык-социалдык абалын, калкын, енер-жайын, айыл чарба, eндYPYш аймактарынын, Кыргызстандын жана дYЙнeнYн экологиялык маселелери боюнча салыштыруу жана иликтее иштерин ез алдынча аткаруу. маселелерди чечYYгe.
5) 10-класс. Дуйненун экономикалык социалдык, саясий географиясында. (34саат) жумасына 1саат окутулат. ДYЙнeнYн экономикалык-социалдык абалын, калкын, енер-жайын, айыл чарба, транспорттун,эл аралык байланыштарды окуушат.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
6) 11-класс. Геоэкология жана жаратылышты пайдалана билуу. (34саат) жумасына 2-саат окутулат. Жер планетасынын глобалдык мыйзамдарын закон ченемдYYЛYктeрYн, глобалдуу экологиялык проблемаларын,жер ресурстарын жакшыртууну пайдалануусуу, жер жeнYндe закондорду, суу ресурстарын сарамжалдуу пайдаланууну, атмосфералык абанын абалын, булганышынбайкоо, таштандыларды кайра иштетYYHY, Кыргызстандын геоэкологиялык абалын, экологиялык кризистин алдын алуу же чыгуу себептерин YЙрeнYшeт.
Корутунду
Жыйынтыктап айтканда макалада географияны окутуу аркылуу инсанды калыптандыруудагы экологиялык таалим жана тарбия берYYHYн орду жана мааниси айтылып сунуштар берилди.
1. Экологиялык билим жана тарбия берYY аркылуу экологиялык ац-сезимдYY жеке инсанды жана коомдук маданиятты калыптандыруу.
2. Жалпы коомчулукта экологиялык кeз карашты илимий жана практикалык билимдин бирдиктYYЛYГYHYн негизинде калыптандыруу eзYHYн ден-соолугуна, эмоционалдык-баалоо мамилесине, айлана-чeйрeгe, турмуш-тиричиликтин сапатын жогорулатууга, адамдын керектeeлeрYн камсыз кылууга жана жоопкерчиликтYY болууга тарбиялоо.
3. Биологиялык тец салмактуулуктуу сактоодо экологиянын ролун тактоо жана ага баа берYY.
4. География сабагында окуучулардын дYЙнeгe болгон ^з карашын калыптандыруу менен экологиялык ац-сезимин eстYPYY.
5. География предметин окутуу аркылуу окуучулардын экологиялык билимдерин eркYндeтYYHYн азыркы кYндeгY абалын аныктоо.
Адабияттар
1. Мамирова, К.Н., Шакенова Т.К. (2021). Содержание курса естествознания в системе преподавания высшей школы. Вестник Ошского государственного университета, №1-2, сс. 105-113. DOI: 10.52754/16947452_2021_1_2_105. EDN: DZCUQQ.
2. Клейн Е.С. Экологическое образование в школе // Проблемы педагогики. 2017. №9 (32). C. 18-20.
3. Дроздова М.В. Экологическое образование - основа экологического благополучия // Таврический научный обозреватель. 2016. №1-3 (6). C. 127-130.
4. Зулушова А.Т, География мугалимдерине кесиптик даярдоонун экологиялык багыттуулугун кYчeтYYHYн негиздери. Вестник ОшГУ. - 2015. - С. 41-44. ISBN 996703-030-5.
5. Чоров М.Ж., Иманалиев Ч., Нарбеков Ш.Ш. Кыргызстандын жаратылышы жана экологиялык маселелер. Бишкек. 1999. 221-б.
6. Зулушова А.Т, Экологиялык проблемаларды чечн^нде география илиминин ролу., Жусуп Баласагын атындагы КНУнун - жарчысы 2014ж, 154-157стр.
7. Орозалиева, Н.С. (2023). Ош мамлекеттик университетинде профилдик эмес багыттырда экологиялык билим берYYHYн актуалдуулугу. Вестник Ошского государственного университета. Химия. Биология. География, 1(2), 8-12. https://doi.org/10.52754/16948688 2022 1(2) 2. EDN: QEEUKY.
