CC BY
5ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№2(3)/2023, 73-79
ГЕОГРАФИЯ
УДК: 894.341
DOI: 10.52754/16948688 2023 2(3) 10
МОЛДО НИЯЗДЫН САНАТТАРЫ ЖАНА АНДАГЫ ГЕОГРАФИЯЛЫК
МААЛЫМАТТАР
НАСТАВЛЕНИЯ МОЛДО НИЯЗА И ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ИСТОЧНИКИ В НИХ
INSTRUCTIONS OF MOLDO NIYAZ AND GEOGRAPHICAL SOURCES IN THEM
Эргашов Садирали
Эргашов Садирали Ergashov Sadirali
г.и.к., улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
к.г.н., старший преподаватель, Ошский государственный университет Candidate in geographical sciences, senior teacher, Osh State University
Колдошов Мисирали Колдошов Мисирали Koldoshov Misirali
п.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.п.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate in psychological sciences, associate professor, Osh State University
misiraly @mail. ru
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
МОЛДО НИЯЗДЫН САНАТТАРЫ ЖАНА АНДАГЫ ГЕОГРАФИЯЛЫК
МААЛЫМАТТАР
Аннотация
Молдо Нияздын санат дигаристтарындагы адеп-ахлактык ан-сезимдин баалуулуктар тутумунун взгвчвлYктврY каралат. Аймактагы мурдагы реалдуулуктун азыркы кубулушу менен байланышын, Кыргызстан аймагында жаратылыш ресурсун пайдаланууну жацы чарбалык взгвчвлYктврY аныкталат. Ал коомдук ишмердYYЛYктYн тарыхый-географиялык, педагогикалык-социалдык формаларынын арасында алдьщкы орунду ээлеши керек. Чвлквмдв^ табыгый-географиялык билим жана адамдын айланасындагы чарба жYргYЗYY иш-аракеттерди окурмандар билим беруу менен байланыштырууга арекет кылышат. Ошондой эле практикада ийгиликтYY колдонуу зарылдыгы сунушталат. Келечекте Молдо Нияздын санаттарын улуттук нарктын негизинде жаштарга синдирип баруу зарыл.
Ачкыч свздвр: санат, ыр, адеп-ахлак, кубулуш, мурас, таалим, агартуучулук, YHKYP, географиялык, астрономия, этнография, фольклор.
Наставления Молдо Нияза и географические источники в них
Аннотация
Рассмотрены особенности ценностной системы нравственного сознания у санат-дигаристов Молдо Нияза. Будет определена связь между прошлой реальностью в регионе и нынешним явлением, новыми экономическими особенностями
использования природных ресурсов Кыргызской области. Она должна занять ведущее место среди историко -географических, педагогический-
социальных форм общественной деятельности. Читатели попытаются связать естественно-географические знания о регионе и хозяйственной деятельности человека с образованием. Также рекомендуется успешно использовать его на практике. В дальнейшем необходимо прививать молодежи качества Молдо Нияза на основе национальных ценностей.
Ключевые слова: элемен искусство, песня, мораль, явление, наследие, образование, просвещение, пещера, география, астрономия, этнография, фольклор.
Instructions of Moldo Niyaz and geographical sources in them
Abstract
The features of the value system of moral consciousness among the Sanat Digarists of Moldo Niyaz are considered. The connection between past reality in the region and the current phenomenon, new economic features of the use of natural resources in the Kyrgyz region will be determined. It should take a leading place among historical, geographical, pedagogical and social forms of social activity. Readers will try to connect natural-geographical knowledge about the region and human economic activity with education. It is also recommended to use it successfully in practice. In the future, it is necessary to instill in young people the qualities of Moldo Niyaz based on national values.
Key words: art, song, morality, phenomenon, heritage, education, enlightenment, cave, geography, astronomy, ethnography, folklore.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
Киришуу
Молдо Нияздын кол жазмаларында Жер жeнYндe, анын философиялык терец кез кароосу Ислам дини менен байланышта, айкалышта окурмандарга маалымат берилген. Анын маалымат саптарында Жер илимдери, географияга байланышкан саптары кездешет.
Башкы терт саптын маанисин акын кийинки саптарында терец, ишенимдYY чечмелеген. "ДYЙнeдeн еткен" же "ечкен" ар кандай нерсенин, жер кубулушуна кийин сeзсYЗ изи, тагы калат.
Ата-бабаларыбыз Айга, жылдыздарга карата ез жашоолорун курушуп, улуу табыйгаттын ыйык мыйзамдарын урматтоо менен eмYP CYPYшкeн. ТYбeлYккe Ай болбой калса, Жердеги жашоонун канчалык зор eзгeрYYлeрYн, катаклизмин, азап-тозогун элестетYY машакат. Ал эмес бир ^нге ичээр сууц токтосочу?... Сайды кeрYп, адамдар сай тYГYл жерден пайда болбостугун, бир кезде ал аркылуу мeлтYP кашка булактын тунук суусу аккандыгын тYШYHYшeт [1].
Ай биринчи асманда, Жерге жакын жайгашкан, Жердеги тиричиликке, анда адам баласынын тагдырына таасир этип турган, "тасфи-ал-буйут" жайгашып, ал жердеги тиричиликке таасир этип турарын белгилейт.
Анын мындай кез кароосундагы eзгeчeлYГY, саякатындагы жер-суу аттарынын азыркы кYндe ошол эле аталыштарда айтылып жYргeндYГYндe, ошондой эле санаттарындагы илимий географиялык тактык даана берилет.
Эгемен Кыргызстан Республикасы тYЗYлгeн соц, эзелки акылман, акын, агартуучу ата-бабаларыбыз оозеки жана кол жазма маалыматтарын колдонобуз. Биз эскиден калган кол жазма, санат, ырларды географиялык чeйрeбYЗДY сактайбыз, баарын таштап салбайбыз, эски рухий мурастарыбыздын керектYYлeрYн, аны eзYбYЗДYн талабыбызга мазмундап, eзYмдYк кылабыз, жарабагандарын таштамакпыз.
Мындан 200 жыл мурда жашап, эмгектенген диний жана традициялуу илим элементтерин айкалышта, философиялык педагогикалык билимдер менен кошо эле нукура элдик улуттук таалим-тарбиянын, санат-насияттарын Молдо Нияз мурас кылганы кубанычтуу.
Борбордук Азия чeлкeмYндe агартуучулук багытында жергиликтYY географиялык объектилердин eзгeчeлYктeрYн талдоонун негизинде, так тарыхый-географиялык багыттарды тYЗYY жана жаштарды ез мекенин CYЙYYгe, анын кайталангыс мурастарын колдонуу менен окуучуларга окутуу сунушталат.
Жаштар эми кыргыз санаттары, ырларын колдонуу башаттарын окуп YЙрeнYYCYнe алгачкы чыйыр жол салынганын кубаныч менен белгилей кетишибиз абзел. педагогикалык, географиялык, таалимде, технологияларды пайдаланып YЙрeнгeнYбYЗ ийгиликтерге мYмкYндYк берет.
Изилдее методдору
Жогоруда коюлган теманын алкагында тиешелYY тексттерди окуп-YЙрeнYY, аларды талдоо, иликтее, конкреттештирYY, тарыхый, жалпылоо ыкма-усулдары пайдаланылды. Тарыхыйлуулук, логикалуулуктун биримдиги принцибинин эске алыныш жагдайына да маани берилди.
Негизги мазмуну. Канчалаган мезгилдердин элек сынагынан eчYп келген санат, ырлар, элдик билим, таалим-тарбиялык сабактары, рухий маданияты кол китеп мурастарда камтылгандыгын жана аларды табыгый, экономикалык, социалдык чeйрeлeрYбYЗдe колдонуу учурдун талабы эсептелинет.
Молдо Нияздын ТYштYк, ТYндYк кыргыздарынын, Кытай жана Орто Азиялык тYрк элдеринин ичиндеги зор гуманист жана саякатчы болуп, география илимине дагы окутууда салымы болгон. Ал Шаймердендин eрeeнYндe 1823-жылы Кызыл-Булак айылында ДYЙнeгe келген, ал 70 жыл eмYP суруп, агартуучулук иштерин медреселерде улантып келгени белгилYY. Ал 1896-жылы дYЙнeдeн кайткан. Арап, фарсы, чагатай тилдерин билген, Арка,
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
Англияда болуп кытайлык кыргыздар жашаган аймактарга саякат кылат. Акын, саякатчы катары жакшы адамдар жана жерлер тууралуу тeмeнкYлeрдY жазып калтырат:
Жакшыларды кеп кeрдYм. Башы: Токмок, ЧYЙ, Талас, Кетмен-Тебе, Суусамыр, Кочкор, Жумгал, Ат-Башы, Алай менен Анжиян, Азизи кеп Наманган, Пайтахтуу Маргалац Жакшыларды кеп кeрдYм Экинчи кол китебин 86-87-беттериндеги КeрдYм жYPYп далайды;
Каратегин, Алайды, Кашкар менен Кабакты, Кеп кeрдYм эшен, калпаны, Ат-Башы менен Арпаны [2].
Жалпысынан 7 кол китеби болгон, анын кeбY мургаптык, Жерге-Талдык, каратегиндик адамдарда болушу мYмкYн, анда кээ бир тарыхый географиялык маалыматтар дагы кезигYYCY мYмкYн.
Молдо Нияз eмYPYндeгY катастрофалуу учуру Падышалык Орусиянын басып келYYCY болуп, 1864-жылы ТYркстан, Олуя-Ата, Чимкент шаарларын басып, мусулмандардын оор абалы берилген.
Молдо Нияз кол жазмаларынын VI дигарастында eзYHYн тоолуу аймактарын, андагы тирYY жаратылыштын жаздагы табыгый географиялык eзгeчeлYктeрYн жогору баалаган. Ал теменкудей саптарда берилет:
Yч ай токсон еткенде Бахардан жакшы бар бекен? Айланма келде жарк этип, Айланып учуп "гарк" этип, Каздан жакшы бар бекен?
Алачылык кеп жатса Саздан жакшы бар бекен? Агын суудай, айран, CYт Геш кувурдак, гул кымыз Кечмен байлар Алайда, Жаздан жакшы бар бекен? [2].
Анын кeрYп билгендери аябай кенен географиялык масштабда ресурс байлыктар кеп экенин тетменку саптарынан билсек болот:
Илимнин кени Бухарда, Койдун кени Гиссарда. Хандек eрYк Хучарда, ГYPYчтYн кани Анжийан, Майиздин кани Наманган. Парчанин кани Маргалац, Арчанын жайы тоолордо, Ылаачын ойнойт зоолордо. Кара чай жайы Кашкарда, Койдун кани Кочкордо. Жылкынын жайы Жумгалда, ТYЛKYHYH жайы Тар-Келде [2].
Географиялык маалымат булактары жогорудагы ыр саптарынан байкалып турат. Аны биз тeмeнкY карта-схемадан тактасак болот (1-CYрeт).
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
0з заманында аты чыккан Молдо Нияздын санат ырлары езгече болуп, аны фарсы, араб жана чагатай тилдерин мыкты билгендиги, ошол эле тилдерде жазган, окуучуларына ырларын, санаттарын, кол китептери аркылуу окурмандарга, жарандарга тараткандыгы
маанилYY.
Анын аалым, агартуучу экендиги темен^лерде факт катары кeрYнeт: Туулган жери жана ата теги. Молдо Нияз Эрназар уулу 1823 -жылы Кадамжай районунун Кызыл-Булак айылында туулган. Ичкилик найман уруусунан болгон.
Билими. Жаш чагынан эле исламий адабияттарды окуй баштап, кийин азыркы Тажикстандын Тоолуу Бадахшан автоном облусунун Каратегин айылында медреседе окуйт. Андан кийин Кашкарда (Кытайдын Шацжын аймагы) билим алат. Андан кийин Маргалацда медресени бYтeт.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
Билим берууну уюштургучтугу. Ал жаш балдарды араб тамгасы менен кыргызча окуткан. Шаймерден дарыя eрeeнYн Кысык деген жерде "Молдо Нияздын YнкYPY" ичинде медресе ачкан.
Географиялык аймактарды кыдырып чыккандыгы. Ал кеп жерлерди, кеп элдерди саякаттап, кыдырып керген, ошол барган жерлеринен географиялык климаттык, этнографиялык, фольклордук маалыматтарды, ез жазгандарын кол китеп таризине жазып элге тараткан. Кашкар, Бухара, Самарканд, Ат-Башы, Жумгал, Каратегин, Эзген, Жалал-Абад ж.б. шаарларды керген, саякат кылган. Жалпысынан Борбордук Азиянын тоо eрeeндeрY менен чeлдYY аймактарына саякат кылат.
Санат ырлары. Анын санаттарынын негизин адам жeнYндeгY, адамдын жYPYм-туруму, адеби жeнYндeгY акыл-насаат тYзeт. Бардык нерсе ислам идеялары менен чечмеленген. Анда эц биринчи орунга адамдын адеп-ахлагын алып чыгат.
Элге турмушту, дуйнену таанууга салымы. Молдо Нияз ыр жана санаттарында дYЙнe, мекен таануучулук милдетине езгече маани берет. Мисалы, "Ысык-Кел барып балалап, Индустан кетет куштар деген", "Буудайдын кени Ноокатта" деген саптар менен географиялык билим берип жYргeнY далил болуп келет [3].
6-класстагы географияда Кыргызстандын калкы темасы боюнча сабакта, "Кыргызстандын калктуу пункттары" деген темада кыргыз улутунун байыркылыгын, YPп-адаттарын, ырларын, оозеки болуп келиши, ез жергесин CYЙYYгe, коргоого, тарбиялоого, анын байлыктарын туура пайдаланууда эзелки элдик ыкмаларды колдонууда Молдо Нияздын ырларына маани берYY натыйжа берет.
8-класстагы география сабагындагы "Кыргызстандын ландшафттары" темасын eтYп жатканда анын жериндеги жаратылыштын ар тYPДYYЛYГY, кооздугу, тоо климаты, мeцгYлeрY, суулары, топурак-eсYмдYктeрY жана жаныбарларына аяр мамиле кылуу, экологиялык тарбия берYY элементтерин окутууда Молдо Нияздын санаттарынан YЗYнДYYлeрдY окуучуларга керектYY ыкмалар менен берYY зарыл.
Ушул класста "Памир-Алай тоолуу облусу" деген теманы eтYYДe алгачкы Молдо Нияздын Тоолуу Бадахшан автоном облусуна (Кара-Тегин, Мургаб, Жерге-Тал) кылган саякаттарын картадан кeрсeтYп тYШYндYYPYHY сунуштайбыз.
9-класста Ош облусу, Баткен жана Жалал-Абад облусун окуучуларга eтYYДe Молдо Нияздын барган шаар, айыл жана eрeeндeрYн окутууда, ез мекенин CYЙYYгe, мекенчилдикке, интернационалдык жана экологиялык тарбия берилсе максатка ылайыктуу болот.
Шаймерден суу дариясынын башы тоо мeнгYлeрYнeн пайда болуп, Шаймерден айылынан кийин кууш ереен аркылуу eтYп тегиз Алтын ереен жeнYндe маалымат берет. Илимий-географиялык кез кароодо Фергана eрeeнY талаа жана чeлдeрYнe суу берери так даана кeрYнeт. 200 жыл мурда чeлкeмдeгY кыргыздардын агартуучулук тутуму оозеки айтып берYY, санат ырлары ыкмасы менен eнYккeндYГYн кабарлайт.
Ошол ыкмада калыптанган, агартуучулук тутумунун таасиринин астында (кыргызча, езбекче, фарсча, арабча) кошоктор, ыр тYPYндe калыптанып, калк катмарында муундан-муунга eтYп келген. Ал эми кыргыз жазмасы кийинчээрек пайда болгондуктан, калыптанып калган билим берYYHYн таасири азыркы кYнгe чейин уланып келген [4]. Кептеген орто азиялыктар медреселерди ислам дини негизи менен тилди, тарыхты, географияны, астрономияны, алгебраны ж.б. илимдерди YЙрeнYшкeн.
БYГYнкY кYндeрдe дагы коомдук, табигый илимдерди мектептеги билим берYYДe да акылман саякатчынын санаттарын иликтеп YЙрeнYY технологиясын Кыргызстанда жолго салуу абзел. Залкар жердешибиз КYн чыгыштын ири акындарынын чыгармачылыгы менен тааныш болгону маалым. Анын санаттарынан ислам дининин коомдогу ролун, чет элдик баскынчылардын мыкаачылыктарын, eзY жашаган eрeeндeгY кай бир кeрYHYштeрдY сынга алган аския менен да байкоого болот. Молдо Нияздын Шаймердендеги мYрзeсYн ирээтке келтирYY жана акындын чыгармаларын дагы YГYттee милдети турат [5]. Молдо Нияздын санаттарын талдоо менен бирге андагы чагылдырылган билим берYYЧYЛYк, тарбиялоо
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
багыттары менен географиялык маалыматтарды аныктоо, талдоо менен азыркы окурмандарга жеткирYYДe тeмeнкYдeй жыйынтыктар алынды:
Келечекте Кыргызстандын тYштYГYндeгY тоолуу жана дарыя eрeeндeрYндe заманбап чарба тармактарын eнYктYPYYДe тeмeнкYлeрдY сунуш кылабыз:
Баткен облусу келечекте Кыргызстандын чек арасын тосуп турган YЛГYЛYY жана бекем аймакка айланат. Элинин мекенчил сезиминин жогору болушу, жарандарынын каармандыгы сырткы аскерий кол салууларын мизин кайтарганы далил болду. Жеринин катуу, таштактуу болушу, сугарма жери аз болгон аймакта "таштан ырыскы талашып жашап жаткан, эрки жана мекенчил сезими кYчтYY эл" болгондугуна байланыштуу район eнYГYYCY келечекте темен^ багытта жYрeт:
Кожо-Ашкан eрeeнY мал чарбасын eнYктYрe турган кецири, бирок жолу татаал ереен, Айдаркен менен Алайдын eрeeнY аркылуу жол курулат.
Алай тоо тоомунун (5880 м) тYбYндe жайгашкан, суу температурасы жылуу болгон андан 3-4 м аралыктан чыккан муздак булактан келечекте эс алуучу-дарылануучу мекеме курулат; ереендегу бийиктиги 5000 м ден ашык болгон чокуларга чыгууга келген альпинисттер YЧYн ыцгайлуу шарт тYЗYлeт.
Айдаркен жана Кадамжай тоо-кен комбинаттары толук иштеп, облустун жана Кыргызстандын экономикасын кетерет. Сох дарыясындагы Лимбур-eтYкчY суу каналы кецейтилип, андан алынган суу менен БYргeндY массивиндеги талаалар сугарылып, жYЗYм, анар, мисте, бадам, eрYк eстYPYЛYп, облустун гана эмес Кыргызстандын аймагын камсыз кылат. Шаймердендин маселеси кeтeрYЛYп, андагы Кутман-Келге туристтердин агымы кeбeЙYп, туризмдин eнYГYШYнe жол ачылат [6].
Корутунду
- Молдо Нияздын баалуу "санат диграсттар" аттуу кол китеби иликтенип, мындан ары жаштардын илимий-педагогикалык иштеринде маанилYYЛYГY аныкталды; -эгер окутуучу еткен замандардагы ата-бабалардын, анын ичинде Молдо Нияздын асыл ойлорун eздeштYрe алса, ал саякаттаган аймактарды терецрээк eздeштYPYYCYнe
MYMKYHЧYЛYK тYзeт;
-улуу агартуучунун еткен чакта айткан, кол китебиндеги керектYY илимий-педагогикалык, географиялык ойлорун азыркы шарттагы маанисин тYШYHYY аныкталды;
- Молдо Нияз ез заманынын жазгыч аалымы экени аныкталды.
- анын билим берYYHYн уюштургучтугун, "Молдо Нияздын YнкYPY" далилдеп келди. -ал Борбордук Азыянын географиялык аймактарын саякаттап чыккан санаттары далил
жана алгачкы карта -схемасын тYЗДYк.
Колдонулган адабияттар
1. Колдошев М. Молдо Нияз таалими (адеп-ахлак, ыйман сабагы). -Б:,"Айбек" фирмасы, 1995. 40 б.
2. Молдо Нияз. Санат дигарасттары. Бишкек; '^ч^н" концерни, 1993, 177 б.
3. "Жетиген", №2 (139) 02.2023. 18-19 б.
4. Колдошев М. К. Бекембай Апышевдин "Педагогика окуу китебинде тарбиялоодогу элдYYЛYк идеясынын чагылышы". Эл агартуу №1. 2023. 35-39 б.
5. А. Жажанов. Молдо Нияздын орду адабиятыбыздын тeрYндe. Ала-Тоо; №2. 2022.96106 б.
6. Матикеев К., Матикеев Т. К., Курманали к Мира. Илимдеги кайчылаштар (Магистранттар YЧYн окуу китеби). Ош: 2022. 140 б.
