CC BY
46УДК 574(075.8)
ЖЕРДИН БИОСФЕРАСЫ ЖАНА АНЫН РЕСУРСТАРЫН САРАМЖАЛДУУ ПАЙДАЛАНУУ
Эргашов Садирали, г.и.к., $аё1гаНе^е$Ьоу@^м1. сот Ош мамлекеттик университеты Ош, Кыргызстан
Аннотация. Макалада Жер биосферасын YйрвнYY менен ноосферага багыт алуунун жана ресурстарды сарамжалдуу колдонуунун маселелери каралды. Биосферанын компоненттерин сактоо жана анын иш-чараларын туура жолго салуу максаты каралды. Биосфера жана анын ресурстарын пайдаланууда системалуу иликтвв усулдары колдонулду, ошондой эле аларды практикада пайдалануу багыты эске алынды. Географиялык прогноз усулуну колдонуу менен адамдын чарбажYргYЗYп жашоосунда жагымсыз кубулуштардан кача алат, жаратылышка терс таасирлерин кыскартуу иш чараларынын аткарууга вбвлгв болушу эске алынды. Жыйынтыгында биосферага антропогендик терс таасирлерди кыскартуу жолдору сунушталды. Келечекте коомчулук ресурстарды пайланууда ноосфералык багытка жол алышы зарылдыгы каралды.
Ачкыч свздвр: Экология, альтернативдик, кырдаал, ресурс, ландшафт, экосистема, ноосфера, фактор, популияция, микроорганизм, регион, агроценоз.
БИОСФЕРА ЗЕМЛИ И РАЦИОНАЛЬНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ
ЕЕ РЕСУРСОВ
Эргашов Садирали, к.г.н., [email protected] Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы ориентации Ноосферы и рационального использования ресурсов путем изучения биосферы Земли. Была рассмотрена цель сохранения компонентов биосферы и упорядочения ее мер.При использовании бисферы и ее ресурсов были использованы методы системного обследования, а также учтено направление их практического использования. Учитывалось, что с помощью географического метода прогнозирования можно избежать неприятных явлений в хозяйственной жизни человека, а снижение негативного воздействия на природу будет способствовать реализации мероприятий. В результате были предложены пути сокращения антропогенного негативного воздействия на биосферу. В перспективе было рассмотрено необходимость ноосферной направленности при использовании ресурсов общественностью.
Ключевые слова: Экология, альтернатива, ситуация, ресурс, ландшафт, экосистема, ноосфера, фактор, популяция, микроорганизм, регион, агроценоз.
EARTH'S BIOSPHERE AND RATIONAL USE OF ITS RESOURCES
Ergashev Was Satirali. candidate of Geographical Sciences,
[email protected] Osh State University Osh, Kyrgyzstan
Abstract. The article deals with the orientation of the Noosphere and the rational use of resources through the study of the Earth's biosphere. The purpose of preserving the components of the biosphere and streamlining its measures was considered. When using the bissphere and its resources, methods of systematic survey were used, and the direction of their practical use was also taken into account. It was taken into account that with the help of the geographical method of forecasting, unpleasant phenomena in the economic life of a person can be avoided, and a decrease in the negative impact on nature will contribute to the implementation of measures. As a result, ways were proposed to reduce the anthropogenic negative impact on the biosphere. In the future, the need for a noospheric orientation in the use of resources by the public was considered.
Key words: ecology, alternative, situation, resource, landscape, ecosystem, noosphere, factor, population, microorganism, region, agrocenosis.
Киришуу- Жаратылыш менен табигый ресурстарды рационалдуу пайдалануу, экологиялык-географиялык жагдайда изилдее калктын суроо талабын камсыз кылууга mymkyh4yhyk берет. XXI кылым башында жаратылышка антропогендик техногендик терс басымын он, жакка чечYY иштери ишке ашырылат. Анткени минералдык, климаттык, суу, жер-топурак, биологиялык байлыктар тYгенYYДе.
Адамдын жаратылышка (ландшафттарга) тийгизген таасири Арктикадан тартып, алыскы Антарктидага чейин бYткYл Жер планетасын кучагына алды. Климаттын тез жылышы пайда болуп, анын таасиринда муздуктар эрип, дениз денгээли кетерYлет. Эл жашаган калктуу пункттар, айдоо жерлерин суу каптап калуу коркунучу XXI кылымдын акырында болмокчу. Атмосферанын булгануусу тузсуз суулардын, океан сууларын булганышы себептYY 25 мин тYP есYмдYктердYн, 1 мин жаныбарлардын TYPY жоголуу алдында турат. Аны туура пайдалануу жана коргоодо Эл аралык кызматташтыктын зарылдыгы келип чыкты. Калктын алдында географиялык кабыктардагы ресурстарды коргоп калуунун илимий жана усулдук зарылдыгы келип чыкты.
XXI кылымдагы география илиминин милдеттери.
Жаратылыш менен экологиялык чарбалардын ез ара байланышы KY40Ay. Ошондуктан,илимдин азыркы баскычында жана келечегинде: жаратылыш чейрелерун терен YЙренYY, региондордун атайын (ездештYPYY керек болгон жерлер, Арктика аймактары, Амазонка токойлору, тоо, сел аймактарындагы кендерди ачуу, мунайзат ендYPYY, таза суу, демография маселеси жана таштандылар маселеси) изилдееде регионалдык езгечелYктердY эске алуу зарыл. Мисалы, 1991-жылы Кувейтте мунай авариясында Персид булунунда
1.5 т. мунай кYЙYп, зыян келтирген.
Изилдеенун усулдары. География илиминин милдеттери катарында аймактарды комплекстYY географиялык жана картографиялык усулдарды колдонууну кYчетYY менен ландшафтык кадастр тYЗYY зарыл. Аймакта прикладдык райондорду тYЗYY менен чарба жана жаратылышты сарамжал пайдалануу зарыл болууда.
Жаратылышты рационалдуу пайдалануу география илиминин борбордук маселеси болуп калды. Мисалы, Бразилиядаги Амазония токойлору 10 жылда
2.6 млн. га токой жоготулган (1990). Анда жаратылыш менен коомдун ез ара тыгыз байланышын географиялык жагдайда изилдее, комплекстYY географиялык ыкмаларды колдонуу иш-чаралары турат. Мында экологиялык-географиялык изилдеелер негизги ыкма болушу керек. Албетте, анда жерлерди экстенсив эмес жана интенсив ыкмалар менен экономикалык тармактарда иш еткерYY бар.
Адам баласы мындан ары стихиялуу мYнезде езYHYн тарыхын кура албайт. Аны жаратылыштын мыйзамдары менен макул болуу аркылуу куруу керек. Адамзат жердеги курчап турган тирYY жана жансыз жаратылышта биримдикте, жаратылыштын жалпы мыйзамдары менен жашайт (В.И. Вернадский).
Жер катмарларында кеп километрдик катмар - метабиосфера болуп, байыркы жандыктардын чекме тектери тYзет (10 тайпасы бар). Булар биосферанын енYГYШYHYн фундаменттик документи [1]
Маселенин коюлушу. Географиялык кабыктын компоненттеринин бир белYГY болуп туруп, биосфера езYHYн мазмуну боюнча ага жакын, анткени тирYY организмдер Жердин атмосферасында, литосферасында жана гидросферасында таркалган жана аларга мYнездYY кубулуштар жана жараяндар тиричиликке да чон таасирин тийгизет. Ошондуктан, биосферада болгон жана болуп жаткан жараяндардын механизмдерин жалпы организмге тийгизген таасирин баалап биле албай туруп, алардын ез ара байланышын тYШYHYY кыйын. Буга чейинки изилдеелердYн тажрыйбасында географиялык кабыктын ар бирин ез алдынча изилдешкен. Мисалы, жаратылышты изилдеп
76
жазуулар флора менен фаунаны изилдеп YЙрeтYYДeн башталган. Бирок, жаныбарлар менен eсYмдYктeрдYн жашоо шартын YЙрeнYп билбей туруп, кеп кубулуштарды тYШYHYY кыйын. Алардын жашоо шарты топуракка, андагы нымга, жаан-чачындын режимине, температуранын, кYн нурунун таралышына, географиялык кецдикке, децизден алыс же жакындыгына ж.б. толуп жаткан сырткы жараяндарга кез каранды. Андыктан азыркы кезде адам баласынын биосферанын структурасына терс таасирлери YЙрeнYЛYп жатат. Алар чоц маселе болууда.
КeпчYЛYк окумуштуулар анын ичинде В.И. Вернадский биосфера концепциясына негиз салган.
Биосфераны коргоодо альтернативдик жыйынтык негизинен аны сактап калуу. Анткени, адам баласы эволюция жолу менен биосфералык жараяндарды жeнгe сала албайт. БУУнун 1992-жылдагы программасында «туруктуу eнYГYY» аттуу конференциясында жашоо чeйрeсYн жакшыртууда экология илиминин ролу кeрсeтYЛгeн. Андан кийин «Россия Федерациясынын экологиялык доктринасы» иштелип чыгып, илимий техниканын eсYYCYHYн негизинде калктын керектeeлeрYн камсыздоо каралган. Туруктуу eнYГYYДe биосферанын ресурстарын пайдалануу кeлeмYн кыскартуу менен биосферанын eзYн-eзY жeнгe салуусу жана eзYнчe eнYГYY системасынын сакталуусу маанилYY. Мында жалпы экологиялык саясат жYргYЗYЛYп, калктардын жана мамлекеттердин кызыкчылыгы эске алынат. Айрыкча, «Рим клубу» тарабынан сунушталган экологиялык иш-чаралар
маанилYY.
Планетадагы туруктуу eнYГYY тeмeнкYдeй багыттарда: «Адамзат жана биосфера», «Жаратылыш жана адамзаттын eз ара байланыштарынын маанилYY кeрсeткYчтeрY», «Адамзаттын адаптациялык мYмкYнчYЛYГY», «Адамзаттын биосферага зыян бербей тамактануусун камсыздоо», «Адамзаттын кeбeЙYYCY жана анын биосферага таасири», «Экологиялык жана технологиялык жактан биосферага таасир» жана башкалар.
Цивилизациянын таасири менен экологиялык кырдаалдарды чечYYДe калкты жайгаштыруу жана биосферанын компоненттерине терс таасирин кыскартуу жYргYЗYлeт.
«Ноосфера», «Экологиялык ац-сезим» сыяктуу багыттарда калк ортосунда жана жаш муундарга экологиялык жацы тарбия берилет. Андан сырткары 9 практикалык иш-чаралар eткeрYлeт [2].
Биосфера eз алдынча eнYГYп жаткан система экенин эске алуу менен адам баласы жер бетинде убактылуу жашайт. Бирок, адам баласы eзYн ойлоп биосферанын ресурстарын ашыкча пайдаланат жана экологиялык
77
каатчылыкка жол ачат. Бул жараян акырында биосферанын жоюлушуна алып келет [3].
Биосферадагы жYPYп жаткан эволюция жараяны адам баласынын коомдук иш аракеттеринен улам eзгeрYлДY. (1^рет)
1-CYрeт. Адамзаттын социосферасы жана экологиялык маселелери
1 «Адамзаттын социосферасы» маселелеринин чечYYДe тeмeнкYлeр каралат,
2 «Ички ар тYPДYYЛYк жана адам коомунун туруктуулугу»,
3 «Адамдын керектeeсY жана адамдардын бири -бири менен карым-катышы»,
4 «Адам заттын жаны eз ара мамилелеринин келип чыгышы»,
5 «Биоэтика»,
6 «Жаратылыш жана коомдун eнYГYШYHYн туруктуу келечеги»,
7 «Туруктуу eнYГYYHYн концепциясы»,
8 «Ноосферадагы адамзат»,
9 «Адамзаттын айлана-чeйрe менен eз ара байланышынын eнYГYШY жана акыл»,
10 «ДYЙнe жeнYндeгY адам баласынын ^з карашынын eнYГYШY»,
11 «ДYЙнe кeрYHYштeрY»,
12 «Илимий-техникалык eнYГYY»
13 «Адам баласынын жаратылышка маданияттуу мамилеси»,
14 «Биосфера жeнYндeгY В.И. Вернадскийдин окуусу. Ноосфера»,
15 «Экологиялык ан-сезим сыяктуу багыттарда калк ортосунда жана жаш муундарга экологиялык жаны тарбия берYY».
Палеонтологиялык, биоценологиялык, моликулярдык жана генетикалык биология таасирин тийгизди [3].
Адамдын биосферага таасиринин экологиялык формалары негизинен тeмeнкYлeр:
1. Унаа тармагынын белгилYY аймактардагы компоненттерге терс таасири;
2. Акклиматташтыруу жараяны. Адамдын жыргалчылыгы YЧYн белгилYY аймактардагы канаттуулар ж.б. жаныбарлардын, eсYмдYктeрдYн жашоо шартын жацыча формасы;
3. Гидротехникалык курулуштар. Суулукта балык жана башка жаныбарлардын тYPYн eстYPYY жана биотикалык байланышты тYЗYY;
4. Ландшафттарды оц жакка eзгeртYY. Мында адамдын кызыкчылыгы YЧYн компоненттерди eзгeртYY «монотом ландшафт» тYЗYY, «маданий» ландшафт тYЗYY таандык;
5. Фаунаны синантроптоо. Антропоген таасири менен экосистемада локалдык децгээлде кептер, балык, чымчыктар, кооз канаттуулар, жырткыч куштар ж.б. багылат [4]. Мындай багыт экосистемадагы фаунанын келечектеги эволюциясына жагымсыз болоору шексиз.
Жердин биосферасы eзгeчe курамда eнYГYп, органикалык комплекстердин кецеЙYYCYн камсыздайт. Биосфера - Жердин бетин ээлеп, жашоону аны сапаттуу жакка eзгeртeт [5].
Жер планетасында жансыз жана жандуу жаратылыш ортосунда eз ара катышуу жараянынын негизинде жашоо калыптанып, чоц геологиялык кYчкe айланган. Бирок, адам баласы пайда болгондон тартып жаратылыштагы табигый жараяндар бeлeк жагдайга eткeн. Вернадскийдин оюу боюнча адамдын, ИТР дин таасири менен флора жана фауна eзгeргeн. «Мурдагы жашап келген организмдердин TYPY жоюулат», «Эми ири жандыктар буйрутмаларда гана сакталууда». Бирок, табигый жаратылышта «eзгeрYлгeн тирYY заттар TYЗYЛДY». Жацы маданий рассалар жана тукумдар келип чыкты. Акырындык менен «биосферага адамдын толук отурукташуусу» болот. Анык токтотуп калууга мYмкYн болбойт. «КeбeЙYYCYHYн чеги жок» - деп жазган.
Азыр глобалдык экологиялык каатчылыкка чейин eсYп, адамзат eзYнe коркунучту алып чыкты. Ал жараткан агроценоз кургактыкта 20% дан ашык жерди ээледи. 10-15 жылда Азияда токой калбайт, анын ордун агроценоз ээлейт. Агроценоздор биосферадагы биогеохимиялык циклди eзгeртeт. Экологиялык таза ресурс тYрлeрY eзгeрYп, жашоо чeйрeнYн химиялык айланып туруусу eзгeрYлeт.
Агроценоздор айлана-чeйрeгe зыян берип, ар кандай экологиялык каатчылыктарды пайда кылат. Ал биоартYPДYYЛYктY жоюп-табигый биримдYYЛYктY биосферада бузат. Ал эми eнeр жайдын таштандылары, 60 миц жацы синтетикалык заттардан туруп, поллютанттар (пластмасса, пленка) биологиялык деградацияга алып келет. Терс таасири менен жаныбар тYрлeрYHYн азайышына себепчи болот.
Жогорудагылардан келип чыгып, адам баласы бир гана «жаратылыш -коом» системасында адаптациялануусу керек жана ушул жол менен адам биосферанын мыйзамына ылайык кeнYГYп калуусу зарыл болот. Анда жeнгe салуунун «социожаратылыштык мыйзамы» керек болот. Бирок, жаратылыш менен социожаратылыштык мыйзамдар биримдикте жашоосу зарыл болот. Ошондо экeeсY бириккенде экологиялык мыйзам жер бетинде eз ишин улайт.
Келечекте биосфера мыйзам эмес, «ноосферагенез» менен башкаруу жYрмeкчY. Андай болгондо башкаруунун максаты жалган иш аракеттер менен эмес биосферанын жана экологиянын мыйзамы болушу керек. Ошондо жер бетинде бир бeлYк калкты кыскартуу зарыл келип чыгат. О.э. медициналык жолдорун табуу жагдайы зарыл. Ошондо гана адамдын узак жашап калуу мYмкYнчYЛYГY пайда болот. Муну келечек муундар жашоодо «ноосфера эпохасы» тYЗYЛYп, руханий, экологиялык, билим жана тарбия менен кабыл алууга аргасыз.
Биосфера - организмдердин тарап жашаган орду болуп, ал Yч катмарга бeлYнeт: (1-таблица).
1-таблица
Биосфера катмарларын структурасы жана анын жашоо денгээли
№ Биосферада организмдердин таралуу катмарлары Биосферанын структурасы Жашоонун денгээли Экосистеманы сактоо
1 Аэробиосфера Жандуу заттар Генетикалык денгээл Аба катмары
2 Геобиосфера Биокостук заттар Эволюциялык денгээл Биоценоздор
3 Гидробионттор Костук заттар Антогенездик денгээл Суу гомеостозу
1) Аэробиосфера;
2) Геобиосфера;
3) Гидробионттор.
В.И. Вернадскийдин ырастоосу боюнча биосфера - тYЗYЛYШY менен функциялары Жер менен космостун eзгeчeлYктeрYнeн аныктала турган eзгeчe геологиялык дене-организм. Ал эми тирYY организмдер, популяциялар, тYрлeр менен жана бардык жандуу заттар - бул биосферанын TYЗYЛYШYHYH денгээлдик формалары.
Динамикалык тен салмактуулук бир эле биосферага мYнeздYY эмес. Атмосфера жана ноосфера, о.э. бардык жер кыртышы менен анын астындагы мантиясы да ошол абалда турат.
Биосфера ички татаал структурага ээ. Ал 3 негизги компоненттерден куралат: 1. Жандуу заттар; 2. Биокостук заттар; 3. Костук заттардан куралат.
Жердин бардык геосфераларына байланыштуу биосфера eзгeчe орунду ээлейт. Ал жашоонун жайылган супарасы болуп саналат. Биосфера жердин YCTYнкY катмарын, б.а литосферанын YCTYнкY бeлYГYн, гидросфераны, атмосферанын тeмeнкY бeлYГYн - трапосфераны ээлеп турат. Биздин планетадагы жашоонун узактыгы 3,5 млрд жыл болуп, кайнозой эранын антропогендик системасына чейинки мезгилде eнYГYп келген.
Биосферанын негизги компоненттери жана анын TYЗYЛYШY эволюциялык жараяндар менен eнYГYп жатып калыптанган. Анда eсYмдYктeрдYн 100000 ден ашуун жацы тYрлeрY, сут эмYYЧYлeрдYн 300 TYPY, канаттуулары 25000 TYPY, 1000000 дон ашык курт-кумурскалардын тYрлeрY о.э. суу чeйрeсYндeгY жандыктардын тYрлeрY таандык.
Экосистемада биоценоз менен биотоп же экотоп бири-бирине эки жактуу жана ар бири eзYнчe тынымсыз энергия алмашуулары аркылуу таасирленип турушат. Аларда кeптeгeн органикалык заттар, гетеротрофтук организмдер, андан кийин жашоодо микро организмдерге - деструкторлорго айланып турушат.
Экосистемада учуроочу ар кандай табигый кубулуштар менен айлампалар системалардын стабилдYулYГYн сактап гомеостаздын туруктуулугун сактоого мYмкYндYк берет.
Адамдын техногендик жер YCTYндeгY агын суулардын айлампасына ыгы жок кийлигишYYCY акыр аягында анын берекесин качырып, касиетин бузат, бир жагынан eнeр жайдын eeрчYYCY менен шаарлардын курулушуна бeгeт болот.
Адам баласынын жашап калуусунун бирден-бир туура жолу жаратылыштык чeйрeнY eзYн-eзY калыпка салып туруучу система катары кeрYY керек. Ошондуктан, келечекте биз жерде ноосфералык кайра тYЗYYлeрдY акылдуулук менен жаратууга барышыбыз зарыл [6].
Биосферадагы жашоону 4 децгээлде YЙрeнYYгe болот: а) генетикалык децгээл менен; б) онтогенездик децгээл менен; в) эволюциялык децгээл менен; г) биохронологиялык децгээл менен YЙрeнYлeт.
Жер атмосферасына техникалык таасир менен бир эле кeмур кислоталары кeтeрYлбeйт. Жыл сайын абага 0,5 млн. тоннага жакын кeмYртек окиси 100 миц тонна углеводдор, 26 миц тонна азоттун окиси зыяндуу заттар аралашат. Учурда биологиялык айлампа ачык абалына ооп баратат.
Адам жаратылышты кайрадан куруу менен алектенип келген, мындан ары
да бул иштери кYчeй бермекчи. Жаратылыштын табигый eнYГYYCYHYн нугу
81
менен, ар бир кадамды жети eлчeп, бир кесип туруп, eзгeртYп жана кайра куруу иштерин жYргYЗYY маанилYY.
Ноосфера, TYШYHYГYHYH кенири мааниси тууралуу П. Тейер де Шарден аныктама берген. Ал жана В.И. Вернадский ноосфераны биосферанын эволюциялык eнYГYШYHYн жаны абалы катары тYШYнгeн. Учурдагы биосфера автотрофтук жана гетеротрофтук организмдер менен ар кандай геохимиялык кeрYHYштeрдYн аракеттеринин айланасында динамикалык тен салмактуулугун сактап турат.
Азыркы мезгилде биосфера коргошун, жез ж.б. оор металлдар менен жана башка химиялык элементтер аркылуу ууланып турат. Ууландыруучулардын тYпкY булагы техногендик мYнeздe. Айлана-чeйрeнYн ванадий жана сымап менен ууланышы ташкeмYP менен мунайзатты отун катары колдонууга байланыштуу. Мисалы, Айдаркен биологиялык чарбаларынын сымап eнeр жай райондорунда, Чаувай, Кадамжай, Улуу-Тоо eнeр жай чарбаларында айлана-чeйрeнY уулуу заттардын компоненттери арбын учурайт. Курчап турган айлана-чeйрe компоненттеринде сымаптын жогорку кeрсeткYчтeрYHYн бар экендиги далилденген. Бул райондордун кыртыштарындагы сымаптын кeлeмдeрY 20 мг/кг жетет, eсYмдYктeрдe 1,80 мг/кг. жогорудагыдай уулуу оор металлдар Кыргызстандын TYШTYK аймактарында радиациялуу таасирин берип келет.
Биосферанын экологиялык туруктуулугунун факторлору болгон: заттардын айлампасы, ар TYPДYYЛYK, энергия берYY маанилYY. Биосферанын туруктуулугун камсыз кылууда: тYрлeрдYн эволюциясы, популяциялардын туруктуу санынын болуп турушу кепилдендирет. Биосферанын туруктуулугу - анын eзгeрYЛYп, eсYШY, айтаарлык мыйзам ченемдYYЛYГYHYн мYнeзY менен тYШYндYPYлeт.
Адам-жаратылыштын жана биосферанын бeлYнбeс бир бeлYГY.
Техникалык прогресстин бир жагы пайдалуу болсо, экинчи жагынан жаратылышка антропогендик таасири кYч болуп жатат. Ошондуктан экосистемалардын башка нукка бурулушу, жаны ландшафттардын пайда болушу жасалма экосистеманы тYзeт. Мындай экосистемалар биологиялык аз тYPДYYЛYккe алып келет. Мисалы, кайсы бир аймактарга ирригациялык системаларды куруу, ал жерлердин сазга айланышына тYрткY берип жер кыртышынын асылдуулугуна зыян келтирет. Жайлоолорду ысырап пайдаланыштын арты да, кыртышты эрозиялык бузулуштарга алып келип, ар TYPДYY экологиялык зыянга жолуктурат. Энeр жай товарларына болгон жогорку талаптар - ушулардын бардыгы чарбаны ыгы жок ЖYPГYЗYYHYH натыйжасы менен айлана-чeйрeгe антропогендик терс таасирлердин
82
^чешуне ебелге болот. Айлана-чейреге болгон техникалык, антропогендик таасирлердин керYHYштерY абанын, суунун, жер кыртышынын бузулушу менен анын минералдык ресурстарынын азайышынан даана керYнет.
Коомчулутун биосфералык ресурстарды туура пайдаланууда божомолдоо усулу маанилуу- Талкуунун негизинде, ноосферанын алгачкы баскычтарынын езгечелYктерY ХХ11-кылымда жемишин берери эске алынды. Ошондуктан, келечекте ноосферанын енYГYШYне коомдук ишмердYYЛYктерY чечYYЧY социалдык мYнезде болот.
Адам коомунун улам еркYндеп, есYШYHYн бир жагы прогресс болсо, экинчи жагынан азык-тYЛYк ресурстарынын ысырапчылыгынан улам ар кандай тартыштык, енер жай товарларына болгон жогорку талаптар -ушулардын бардыгы чарбаны ыгы жок ЖYPГYЗYYHYH натыйжасы менен экосистемаларга техногендик факторлордун терс таасирлердин кYчешYне шарт тYЗYЛген. Айлана-чейреге болгон техногендик таасирлердин терс керYHYштерY кебYнче абанын, суунун, жер кыртышынын бузулушу менен анын минералдык ресурстарынын азайышынан даана керYнет. Ошондуктан, мындан ары коомчулуктун экологиялык билимдери жана тарбия элементтери менен куралдандыруу зарыл.
Академик В.И. Вернадский жацы ноосфера катмарларынын тYЗYЛYШYн адамдын пайда болушуна байланыштырган. Анткени, экосистемаларды бузуп жаткан фактор адам баласынын туура эмес кадамдары эсептелет. Окумуштуунун жазганына караганда - «500 млн жыл мурда геоэкологиялык кембрий эрасында биосферада биринчилерден скелеттери кальцийден тYЗYЛген жаныбарлар жаралып, ал эми есYмдYктер болсо 2 млн жыл мурда пайда болуп таралган. Андан ары мезгилдерде есYмдYктердYн енYГYYCY жYPYп жашыл токойлор пайда болгон. Эволюциянын ноосферага окшогон чоц баскычы башталган (2^рет).
2-CYрет. Биосферадагы организимдердин енYГYШY жана ноосферага етYYHYн схемасы
83
Mymkyh ал токойлордо эволюциялык жол менен 15-20 млн мурда адам пайда болгон». Бул жерде В.И. Вернадский - ноосфера биосферанын мындан аркы мыйзам ченемдуу eзгeрYШY менен кайрадан жанырылышынын жаны баскычы катары роль ойнойт деген негизги ойду калыптандырган.
Биосферанын тарыхый жаны прогресси адамдын пайда болуп калыптанышы менен тыгыз байланыштуу. Адам акыл, эстYY жан болгондуктан биосферанын эволюциясына таасир берYYЧY жаны социалдык фактор болуп калды.
Муну келечек муундар жашоодо "ноосфера эпохасы" тYЗYЛYп руханий экологиялык билим жана тарбия менен кабыл алууга аргасыз [7].
Жыйынтыктар:
1.Биосферанын структурасы менен организмдердин таралуусун экологиялык eзгeчeлYктeрY анализденип YЙрeнYЛдY.
2. Биосферада организмдер менен ар кандай геохимиялык, технологиялык кeрYHYштeрдYн айланасында динамикалык тен салмакты бузбоо зарылдыгы такталды.
З.Экологиялык ан-сезим менен келечекте ноосферага баруу актуалдуу экендиги учур талабы.
4. Адам биосфера билимдYYЛYгYн эске алуу менен, кайра куруу иштерин жYргYЗYШYY милдет.
Адабияттар
1.Лапо А.В Следы былых биосфер, или рассказ о том, как устроена биосфера и что осталось от биосфер геологического прошлого [Текст] / А.В.Лапо. -М.: Знание, 1987. -С. 166-196.
2.Миркин Б.М. Глобальные тенденции развитие энергетики. Традиционная энергетики [Текст]/ Б.М. Миркин, Л.Г. Наумова. //Биология в школе, 2011.№4. -С. 44-51.
3.Вернадский В.И. Химическое строение биосферы Земли и его окружение [Текст]/ В.И.Вернадский .-М.1965. - 52с.
4. Камшилов М.М. Эволюция биосферы [Текст]/М.М Камшилов. -М.:Наука, -256с.
5.Моисеев Н.Н. Человек и ноосфера Н.Н Моисеев .-М.: Молодая гвардия, 1990. 352с.
6. Дубнищева Т.Я. Концепции современного естествознания. Основной курс вопросах и ответах: [Текст] / Т.Я. Дубнищчева. Учебное пособие. - Новосибирск: Сибнивиздат. 2003. - 407 с.
7. Нормативные акты Кыргызской Республики. №40. 03.10.2016. - С. 17-29.
