CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№2(3)/2023, 49-54
УДК: 336.261
DOI: 10.52754/1694867X 2023 2(3) 7
ТАБИГЫИ КЫРСЫКТАРДЫН КЕСЕПЕТТЕРИН ЖОЮУДА СОЦИАЛДЫК
КЫЗМАТКЕРЛЕРДИН РОЛУ
РОЛЬ СОЦИАЛЬНЫХ РАБОТНИКОВ В ЛИКВИДАЦИИ ПОСЛЕДСТВИЙ СТИХИЙНЫХ
БЕДСТВИЙ
THE ROLE OF SOCIAL WORKERS IN DISASTER RELIEF
Мырзалиева TaTTbi6Y6Y Жецишбековна
Мырзалиева Tammbi6Y6YЖецишбековна Myrzalieva Tattybubu Jenishbekovna
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University tattybubumYrzalieva88@gmail.com_
Каныбекова Асел Каныбековна
Каныбекова Асел Каныбековна Kanybekova Asel Kanybekovna
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University
ТАБИГЫЙ КЫРСЫКТАРДЫН КЕСЕПЕТТЕРИН ЖОЮУДА СОЦИАЛДЫК
КЫЗМАТКЕРЛЕРДИН РОЛУ
Аннотация
Макалада табигый кырсыктар катталган учурда калкты социалдык-психологиялык жардам жана материалдык жактан камсыздоону уюштуруунун механизмдери каралган. Эзгече кырдаалдын кесепеттерин жоюуда социалдык кызматтардын жеткиликтYYЛYГYн камсыздоо. Жакынын жоготкон жарандарга моралдык колдоо керсетуущ уюштуруу, социалдык кызматкердин экстремалдык кырдаалдарда ролун аныктоо. Эзгече кырдаалдарда калкка психикалык-социалдык колдоо жана психикалык саламаттыкты сактоо маселелерин белгилее, материалдык жардам керсетуу YЧYн документтердин топтомун даярдоо жана езгече кырдаалдын натыйжасында жабыр тарткандарга берилYYЧY жардамдарды алууга кемек керсетYY, социалдык жардамды дайындоо маселелери каралды.
Ачкыч свздвр: табигый кырсыктар, социалдык кызмат, социалдык камсыздоо, экстремалдык кырдаал.
РОЛЬ СОЦИАЛЬНЫХ РАБОТНИКОВ В ЛИКВИДАЦИИ ПОСЛЕДСТВИЙ СТИХИЙНЫГХ БЕДСТВИЙ
Аннотация
В статье рассмотрены механизмы организации социально-психологической помощь и
материального обеспечения населения при стихийных бедствиях. Обеспечение доступа к социальным услугам при ликвидации последствий чрезвычайных ситуаций. Организация моральной поддержки граждан, потерявших близких, определение роли социального работника в экстремальных ситуациях. Рассмотрены вопросы установления вопросов психосоциальной поддержки и охраны психического здоровья населения в чрезвычайных ситуациях, подготовки пакета документов для оказания материальной помощи и оказания содействия в получении помощи пострадавшим в результате чрезвычайной ситуации, назначения социальной помощи.
THE ROLE OF SOCIAL WORKERS IN DISASTER RELIEF
Abstract
The article discusses the mechanisms of organization of socio-psychological assistance and material support of the population in natural disasters. Ensuring access to social services in the aftermath of emergencies. Organization of moral support for citizens who have lost loved ones, definition of the role of a social worker in extreme situations. The issues of establishing issues of psychosocial support and protection of mental health of the population in emergency situations, preparation of a package of documents for financial assistance and assistance in obtaining assistance to victims of an emergency, appointment of social assistance were considered.
Ключевые слова: стихийные бедствия, социальная служба, социальное обеспечение, экстремальные ситуации.
Keywords: natural disasters, social service, social security, extreme situations.
Киришуу
Актуалдуулугу. Учурда табигый кырсыктардын кесепеттерин жоюуда социалдык кызматкерлердин ролу маанилYY. Социалдык кызматкерлер Кыргыз Республикасынын бардык жарандарына, eлкeнYн аймагында жYргeн чет eлкeлYк жарандарга жана жарандыгы жок адамдарга жашаган аймагына, курагына, жынысына, расасына, динине, саясий кeз караштарына, коомдо ээлеген статусуна карабастан табигый кырсыктар учурунда социалдык комeк кeрсeтYшeт. Мамлекет ал YЧYн eзгeчe кырдаалдардын алдын алууда жана кесепеттерин жоюда шарттарды тYЗYп берYYгe милдеттYY. Кыргызстанда жер титирee, сел, суу ташкыны, бийик тоолуу табигый кeлдeрдYн плотиналарынын бузулушу, кар кeчкY, жер кeчкY, суу каптоолор, каттуу шамал, узакка созулган жамгыр, каттуу суук, ысык атмосфералык кургакчылык, чагылган жана башка ушул сыяктуулар табигый кырсыктар болуп келYYДe. Мындай учурларда социалдык кызматкерлер башка тиешелYY адистер менен биргеликте социалдык жардамды уюштурууга активтYY катышат.
Илимий иштин негизги максаты: Адам баласы кYTYлбeгeн кырсык, кризистYY кырдаал учурунда материалдык, социалдык, медициналык, психологиялык жардамдарга муктаж. Мындай жардамдардын тYрлeрYн ыкчам, комплектYY уюштурууда социалдык кызматкерлердин кызматтык милдеттерин изилдee жана аныктоо.
ИзилдeeнYн обьектиси: Жашоо-тиричиликтин оор кырдаалдарында калктын аялуу катмарларына социалдык кызмат кeрсeтYY.
ИзилдeeнYн предмети: Табигый кырсыктардын кесепеттерин жоюда социалдык жардамдарды уюштуруунун жолдору жана принциптери.
Негизги бeлYк: Азыркы учурда калкты жана аймактардагы eзгeчe кырдаалдардан коргоо жаатындагы мамлекеттик саясаттын негизги максаты алгылыктуу тобокелдиктин илимий негизделген критерийлеринин чегинде инсандын, коомдун жана мамлекеттин коопсуздугунун кепилденген децгээлин камсыз кылуу болуп саналат. Акыркы он жылдын ичинде ДYЙнe жYЗYндe беш миллиондон ашык адам технологиялык кырсыктардан, табигый кырсыктардан жана башка eзгeчe кырдаалдардан ^з жумган. Кыргызстан климаттын eзгeрYШYнeн улам жер кeчкYлeр менен суу ташкындары сыяктуу табигый кырсыктарга дуушар болууда. 0л^ аймагы сейсмикалык жактан опурталдуу аймакта жайгашкандыгынан улам eлкeдe рихтердин шкаласы боюнча 5-6 баллга чейин жеткен жер титирeeлeр кeп болуп турат. Акыркы 10 жылда eлкeдe бир нече суу ташкындары жана жер титирeeлeр, жер кeчкYлeр болуп, олуттуу каржылык чыгымдарга жана адам курмандыктарына алып келди. Аталган кeйгeйлeргe байланыштуу калкты жана аймактарды табигый жана техногендик мYнeздeгY eзгeчe кырдаалдардан коргоо бYГYнкY кYндe жалпы адамзаттын милдети болуп калды. Коомдун техногендик иш-аракеттеринин натыйжасында аскердик чыр-чатактар, табигый кырсыктар, авариялар жана экологиялык катастрофалардын кeбeЙYШY калктын коопсуздугун камсыз кылуу, eзгeчe кырдаалдардын алдын алуу байланыштуу кeйгeйлeрдY жаратат. Статистикалык маалыматтарга ылайык, дYЙнeдe жана биздин eлкeдe eзгeчe кырдаалдардын саны кeбeЙYYДe. Табигый жана техногендик мYнeздeгY eзгeчe кырдаалдардан адамзат жыл сайын жалпы ички ДYЦ продукциянын 5-10 пайызына чейин жоготот. Кыргызстанда табигый, техногендик, экологиялык eзгeчe кырдаалдардын eсYШY негизинен eнeр жай жабдууларынын эскириши менен шартталган, ал айрым eндYPYштeрдe эксперттердин баасы боюнча 70 пайызына чейин адамдык фактордун башкача айтканда
операторлордун каталары, технологиялык процесстин бузулушу, эскирген канализация жана климаттык eзгeрYYлeP негиз болуп саналат.
Учурдагы eлкeнYн социалдык-экономикалык eсYYCYн эсепке алуу менен бюджетти каржылоодо дефициттин кесепетинен калкты жана аймакты eзгeчe кырдаалдардан комплекстYY коргоону камсыз кылууга жетиштYY мYмкYнчYЛYк жок, жер кeчкYдeн, суу каптоодон, сел жана суу ташкындарынан, ошондой эле техногендик мYнeздeгY катастрофалардан коргоо иш-чаралары олуттуу акча каражатын талап кылат. Адамдын жашоо жолуна жана тагдырына терец таасир эткен аномалдуу, адаттан тыш, экстремалдуу, табигый антропогендик окуялардын (согуш, катастрофа, терроризм, зордук-зомбулук, геноцид, жана башка кырсыктардын тYрлeрY) кецири чeйрeсY бар. Мындай кырдаалдардын кесепеттерин жeнгe слууда социалдык кызматкерлердин ролу маанилYY• Социалдык кызматкер кырсыктын себебин алдын ала же чече албайт. Ал жер титирeeнY, реактивдYY инфекцияны алдын ала албайт же согуш аракеттерин токтото албайт, бирок алардын кесепеттерин оцдой алат, б.а. социалдык иштер социалдык реалдуулуктун бир катар карама-каршылыктарына таасир этет.
Экстремалдык кырдаалда социалдык кызматкерлердин ролу актуалдуу. Алар гуманитардык жардам таратышат, жетим жана майып болгон балдарды социалдык мекемелерге жайгаштырууну уюштурушат, трагедиянын эпицентринде тез жардам кызматтарын ачышат, жоголгон документтерди калыбына келтирYYгe жардам беришет, убактылуу турак жай берYYгe кeмeктeшeт. ДYЙнe жYЗYндe социалдык кызматкерлер куралдуу кагылышуулар болгон аймактарда иштeeгe кeбYрeeк тартыла баштады. Бул социалдык кызматкерлердин бардык адамдар YчYн бирдей шарт жараттууга умтулгандыгында. Бардык жапа чеккендердин "жардамга муктаж адам" деген бир аталышы бар деген принципте иш алып барышы менен байланыштуу. Кырсыктан жапа чеккендерге жардам берYY боюнча социалдык кызматкерлердин максаттары биринчи кезекте кырсыктан жапа чеккендерге колдоо кeрсeтYYгe жана алардын кесепеттерин жоюуга жана калыбына келтирYYгe жардам берYYгe багытталган. Бул, адатта, жабырлануучуларга керектYY кызматтарга жетYYHY камсыз кылууга багытталган. Мындай учурларда калкты эвакуациялоо башкача айтканда eзгeчe кырдаалдын же eзгeчe кырдаал болушу мYмкYн болгон зоналардан калкты уюшкандыкта ташып чыгаруу жана аны биринчи кезектеги жашоо-тиричилик жагын камсыз кылуу шарттары боюнча кYн мурунтан даярдалып коюлган коопсуз райондорго кыска мeeнeттe жайгаштыруу боюнча иш-чаралар зарыл. Калкты башка жерге кeчYPYY -eзгeчe кырдаалдар коркунучунда адамдарды тYпкYЛYГY кооптуу участоктордон коопсуз райондорго убактылуу же жацы жашай турган жерге кeчYPYYHY жYзeгe ашыруу кырсыктын кесепеттерин жeнгe салат. Калкка биринчи кезекте керектелYYЧY каражаттар менен камсыз кылуу жана аларды бeлYштYPYYДe социалдык кызматтын маанилYYЛYГY белгилейт. Жаратылыш, техногендик процесстердин, кубулуштардын абалын жана eзгeрYYлeрYн байкоого алуу, талдоо, баалоо жана алардын eзгeчe кырдаалдарды алдын алууга багытталган eнYГYYCYн божомолдо боюнча Кыргызстанда жетиштYY адистердин жоктугу кeйгeй катары эсептелинет. 0згeчe кырдаалдар зонасында адамдарды куткарууга жана аларга жардам кeрсeтYYгe, зыян келтирYYЧY таасирлердин очогун чектeeгe жана токтотууга, экинчи зыян келтирYYЧY факторлордун келип чыгышынын алдын алууга, материалдык жана маданий баалуулуктарды коргоого жана куткарып калууга багытталган биринчи кезектеги
жумуштарды аткарууда мамлекеттик бюджеттин жетишпестигинен кeптeкeн иштер eз максатына жетпей келет (Маклаков А. Г. 2001, Т. 22. № 1.).
Табигый кырсыктар учурунда алган жаракаттар, антисанитариянын кYчeшY, суу булактарынын булганышы табигый кырсыктардан жапа чеккен адамдардын физикалык жана психологиялык абалына терс таасирин тийгизет. БYГYнкY кYндe кризистик кырдаалда социалдык кызматкерлери кыйынчылыкка туш болгон адамдарды eздeрYнe жана башкаларга зыян келтирбee YЧYн колдоп, кецеш беришет. Алар ошондой эле стресстик окуялардан жана табигый кырсыктардан кийинки калыбына келтирYY процесстерине катышат жана консультацияларды уюштурушат. Табигый кырсыктарда социалдык иштер боюнча адистер эмоционалдык жана физикалык жактан жабыркаган адамдарга жардам берYY комплекстYY болуш керек экендигин белгилейт. Социалдык кызматкерлер кырсыктан жабыр тарткан адамдарды жаракат алганга чейинки eз жашоосуна кайтып келYYгe жардам берYYЧY жардамчы, кецешчи ролун аткаруу керек. Психологиялык жардам менен катар социалдык кызматкерлер калкты турак жайын калыбына келтирYYгe жардам берYYHY кeздeшeт. (Антипов В.В. 2004, 359-б.).
Социалдык кызматкерлер социалдык кызмат кeрсeтYYгe, социалдык системаларды башкарууга, керектYY программаларды тYЗYYгe жана тобокелдик тобундагы адамдарды материалдык ресурстар менен камсыз кылуунун механизмдери YЙрeтYлгeн. Алар демографиялык eзгeчeлYктeрYнe карабастан бардык адамдар менен иштеши керек жана жамааттардын эц аялуу мYчeлeрYнe кызмат кылууга аракет кылышы зарыл. Социалдык кызматкерлердин иш тажрыйбасында табигый кырсыктар учурунда ыкчам, рацианалдуу чечим чыгаруу жeндeмдYYЛYктeрY иштин жыйынтыгынын натыйжалуу болушуна шарт жаратат. Табигый кырсыктардан кийин жамааттын жана жеке адамдардын ден-соолугун чыцдоодо медициналык кызматкерлер менен биргеликте медико-социалдык иш чаралардын жYргYЗYЛYШYнe кeзeмeл жYргYзeт (Исмаилова, 2022, б. 55; Мамажакып уулу ж.б., 2022).
Социалдык жардамдарды уюштуруу кeндYмдeрYнeн тышкары, социалдык кызматкерлер табигый кырсыктын кесепеттеринен пайда болгон муктаждыктарын баалоо жeндeмYн камтышы керек, ошондо алар кырсыктан кийин дароо калктын муктаждыктарын тез баалап, ошого жараша план тYзe алышат. Кырсыктарга даярдануу социалдык кызматкерлердин дагы бир маанилYY ролу. Алар табигый кырсыктардын кесепеттерин азайтууга жардам берет. 2008-жылы Ош облусунун Алай районундагы Нура айылында болгон жер титирee учурундагы калктын 8 пайызы курман болуп, 16 пайызы ар кан кандай жаракаттарды алышкан. Кырсыктын курмандыктары расмий маалыматтарга караганда, жер титирeeдeн 75 адам каза болгон, 73Y кырсык болгон жерде кeз жумса, экee ооруканадан кайтыш болгон. 0згeчe кырдаалдар министрлигинин маалыматына караганда, Нура айылындагы 135 турак YЙY толугу менен талкаланып калган. Курман болгон 75 жарандардын жакындарына психологиялык биринчи жардам кeрсeтYY чоц кeйгeйгe айланган. Анткени тиешелYY адистер жок болгондуктан оор жоготууга учураган калктын психикалык саламаттыгын калыбына келтирYYгe узак убакыт талап кылынган психологиялык жардамдарды уюштурууда кeптeгeн кемчилдиктер менен коштолгон. Бирок эл аралык уюмдардын колдоосу менен уюштурулган психикалык бузууларды алдын алуудагы иш чаралар eз натыйжасын берген. Мисалы 25 окуучу каза болгон мектепте 3 жыл аралыгында психикалык бузулууну калыбына келтирYYЧY реаблитациялык борбор окуучуларды жана алардын ата-энелерине психологиялык колдоо кeрсeтYY, арт терапия, ар кандай оюн
сабактары, жаратылыштагы eзгeрYYлeр менен байланышкан сабактар аркылуу калкка жардам бере алышкан бирок жетиштYY децгээлде деп айтууга болбойт. Бул окуядан кийин мамлекет социалдык реаблитациялык кызмат кeрсeтYYHYн зарылдыгын белгилеп, социалдык кызматкерлердин табигый кырсыктардын кесепеттерин жоюда активдYY иш аракеттери керек экендигин белгилейт. (Анализ. 2022, 15-18с.).
Жыйынтыгы: Учурда табыгый кырсыктардын кесепеттерин жоюда жабыркагандарга социалдык жардам комплексин уюштуруунун зарылчылгы бар экендигин белгилейт. БYГYнкY кYндe мындай кризистYY кырдаалдарда адамдарга социалдык жардам кeрсeтYY системасы жетиштYY иштелип чыккан эмес, жарандардын бул категориясы менен социалдык иштин зарылдыгы актуалдуу маселе, ошондуктан социалдык кызматкерлердин иштee чeйрeсYн кецейтYY, eзгeчe кырдаалдардын натыйжасында жабыр тарткан адамдарга социалдык-укуктук жардам берYYДe жана колдоодо мыйзамдарды иштеп чыгуу зарылчылыгын айтууга болот. Табыгый кырсыктар учурунда куткаруу иштерине эмгекке жарамдуу адамдар, граждандык коргонуунун курамдары, жапа чеккен аймактардагы инженердик каражаттар, зарыл убакта Аскер кYчтeрYHYн бeлYкчeлeрY жана бeлYктeрY, eлкeнYн башка райондорундагы тYPДYY уюмдар тартуу менен социалдык кызматкерлердин кызматтык укуктарын жана милдеттерин кецейтYY мезгилдин талабы деп айтууга болот. Изилдeeлeрдeн кийин eзгeчe кырдаалдардын шартында калктын муктаждыгына шайкеш жооп кайтарууга жeндeмдYY болгон таасирдYY интеграцияланган психикалык-социалдык жардамдын жоктугун белгилeeгe болот.
Адабияттар
1. Антипов В.В. (2004) Психологическая адаптация к экстремальным ситуациям. 359стр.
2. Исмаилова, Ж. (2022). Кыргыз-Ата улуттук паркынын биокeптYPДYYЛYГYн сактоодогу негизги кооптуу кырдаалдар жана негативдYY таасир этYYЧY экологиялык факторлор. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы, (3), 52-61. https://doi.org/10.52754/16947452 2022 3 52
3. Маклаков А. Г. (2001). Личностный адаптационный потенциал: его мобилизация и прогнозирование в экстремальных условиях // Психологический журнал. Т. 22. № 1.
4. Мамажакып уулу, Ч., Жусупбаев, Н., Маматова, Р., & Эрмекбаев, Н. (2022). Организация оказания медицинской помощи пострадавщим при дорожно-транспортных происшествиях в Ошской области КР. Вестник Ошского государственного университета, (4), 15-19. https://doi.org/10.52754/16947452 2022 4 14
5. Жыйнак. (2011). Кыргызстанда табигый кырсыктардын кооптуулугун азайтуу программаларын жYзeгe ашыруунун практикалык тажрыйбасы. 3-5б.
6. Анализ региональный нормативный правовой базы в области снижения риска бедствий и чрезвычайных ситуаций и рекомендации по ее совершенствованию. (2022). 15-18с.
