CC BY
0Биология
УДК 630*15
БОТ: 10.52754/16947452 2022 3 52
КЫРГЫЗ-АТА УЛУТТУК ПАРКЫНЫН БИОКЭПТУРДУУЛУГУН САКТООДОГУ НЕГИЗГИ КООПТУУ КЫРДААЛДАР ЖАНА НЕГАТИВДУУ ТААСИР ЭТУУЧУ ЭКОЛОГИЯЛЫК ФАКТОРЛОР
Исмаилова Жыпар Абдыласовна, аспирант, хкурага. ismailova1@mail.ru Муса Адышев атындагы Ош технологиялык университети,
Ош, Кыргызстан,
Аннотация. Макалада "Кыргыз-Ата" улуттук жаратылыш паркынынын арча токойлору жана вCYмдYктврYHYн ар тYрдYYЛYгYHYн компоненттеринин калыптанышына экологиялык факторлордун таасирлери жана башка бардык терс таасир этYYЧY коркунучтары каралды. Андагы токой экосистемаларынын биоквптYрдYYЛYгYHYн табигый калыбына келишине абиотикалык, биотикалык жана антропогендик факторлордун таасир этYYCYCYнв анализ ЖYргYЗYлдY. Изилденип жаткан улуттук парктын (КАУП) токойлорунун биоквnтYPYYЛYгYн изилдвв жана токойлорго таасир этYYЧY экологиялык факторлорго анализ ЖYргYЗYY менен токойлорду сактоо, калыбына келтирYY, тYЗвв, туруктуулугун, продукттуулугун, коргоо жана рекреациялык функцияларын жогорулатуу YЧYн приоритеттYY багыттагы преспективаларды тандоолор каралды. Улуттук парктын ар бир зонасында рекреациялык, токой чарбачылык жана корголуучу аспектилеринде биоквптYрдYYЛYктYн квйгвйлврY каралып, андагы тYрлврдY сактоо, калыбына келтирYY YЧYн максатка ылайыктуу иш-чараларды ЖYргYЗYY маселелери изилденди.
Ачкыч свздвр: Биологиялык квп тYрдYYЛYк, абиотикалык фактор, биотикалык фактор, антропогендик фактор, токойдун табигый калыбына келYYCY, рекреациялык аспектилер.
ОСНОВНЫЕ УГРОЗЫ И НЕГАТИВНЫЕ ВОЗДЕЙСТВИЯ ВЛИЯНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА СОХРАНЕНИЕ БИОРАЗНООБРАЗИЯ В КЫРГЫЗ-АТИНСКОМ НАЦИОНАЛЬНОМ
ПАРКЕ
Исмаилова Жыпар Абдыласовна, аспирант, хЪурага. ismailova1@mail.ru Ошский технологический университет имени Муса Адышева
Ош, Кыргызстан
Аннотация. В статье рассматривается влияние экологических факторов и всех других негативных рисков на формирование компонентов арчовых лесов и растительного разнообразия в Кыргыз-Атинском национальном природном парке. Проанализировано влияние абиотических, биотических и антропогенных факторов на естественное восстановление биоразнообразия лесных экосистем. Исследованы биолесонасаждения, изучаемого национального парка (КНПП) и проанализированы экологические факторы, влияющих на леса, выбор приоритетных направлений для повышения природоохранной, восстановительной, устойчивости, продуктивности, защитной и рекреационной функций лесов. Рассмотрены проблемы сохранения биоразнообразия в рекреационном, лесохозяйственном и охраняемом аспектах каждой зоны национального парка, а также реализация соответствующих мер по сохранению и восстановлению видов.
Ключевые слова: биологическое разнообразие, абиотический фактор, биотический фактор, антропогенный фактор, естественное лесовосстановление, рекреационный аспект.
MAIN THREATS AND NEGATIVE IMPACTS OF ENVIRONMENTAL FACTORS ON BIODIVERSITY CONSERVATION IN
KYRGYZ-ATA NATIONAL PARK
Ismailova Zhypar Abdylasovna, postgraduate, zhypara.ismailova1@mail.ru Osh Technological University named after Musa Adyshev
Osh, Kyrgyzstan
Abstract. The article considers the influence of environmental factors and all other negative risks on the formation of components of archaic forests and plant diversity in the Kyrgyz-Ata National Park. The influence of abiotic, biotic and anthropogenic factors on the natural restoration of the biodiversity of forest ecosystems is analyzed. The bioforest plantations of the studied national park (KNNP) were studied and the environmental factors affecting forests were analyzed, the choice of priority areas for improving the conservation, restoration, sustainability, productivity, protective and recreational functions of forests. The problems of biodiversity conservation in the recreational, forestry and protected aspects of each zone of the national park, as well as the implementation of appropriate measures for the conservation and restoration of species are considered.
Key words: Biological diversity, abiotic factor, biotic factor, anthropogenic factor, natural reforestation, recreational aspect.
Киришуу. Кыргыз-Ата улуттук паркынын (КАУП) уникалдуу токойлору экологиялык факторлордун таасирлеринин eсYШYнeн улам биологиялык кеп тYрдYYЛYГYHYн жаратылыштык децгээли кескин темендеп жатат. Андыктан, алардын жаратылыштык функцияларын толук кандуу
аткаруу MYMKYH4YnyrY кооптуу абалда калууда. Парктын аймагында есумдук каптоолорунун негизги ландшафт пайда кылуучу формациясы болуп арча токойлору эсептелет. Бул токойлордун коргоо ролунун начарлашы менен аймактагы климаттын езгерYYCYне, жаратылыштык катастрофалардын кебеЙYШYне алып келет. Кыргыз-Ата улуттук паркынын биологиялык кеп TYPДYYЛYГYHYH тец салмактуулугун сактоо YЧYн тYрлердYн биологиялык, экологиялык жана цитогенетикалык езгечелYктерYн окуп YЙренYп токойлордун биокептYPДYYЛYГYн калыбына келтирYY менен аны сактоонун илимий негизделген: туруктуулугун, продукттуулугун, коргоо жана рекреациялык функцияларын жогорулатуучу иш-чараларды иштеп чыгуу зарыл.
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары. Изилдее обьектиси болуп, Кыргыз-Ата улуттук паркынын (КАУП) арча токойлору жана сейрек токойлору саналат. ИзилдеенYн ыкмаларында езгече корукка алынган жаратылыштык аймактарда кецири таралган токойчулук-таксациялык ыкмалары, моделдештирYY, эксперимент жана биометрикалык эсептее ыкмалары колдонулду.
Кыргыз-Ата улуттук паркынын (КАУП) аймагындагы токойлорунун ар бир функционалдык зоналарында убактылуу текшерYYЧY аянттар коюлуп, табигый биокептYPYYЛYГYн сактоо жана калыбына келтирYYге илимий багытта баа берилип, арча токойлор жана есYмдYктердYн ар TYPДYYЛYГYHYH компоненттеринин калыптанышына экологиялык факторлордун таасирлери жана башка бардык терс таасир этYYЧY коркунучтар аныкталып жазылды. Кыргыз-Ата улуттук паркынын (КАУП) токойлорунун ар бир зонасында (рекреациялык, токой чарбачылык жана корголуучу аспектилеринде) токой биокептYPYYЛYГYн абалына анализ берилди.
Жумушту аткарууда бир нече ата мекендик жана чет элдик изилдеечYлердYн токойлордун биоэкологиялык езгечелYктерYн жана алардын чейренYн шарттарына, экологиялык факторлого туруктуулугун изилдеген эмгектери колдонулду. Ошондой эле биокептYPДYYЛYк кейгеЙYн чагылдырган Шукуров Э.Д. Балбакова Ф.Н. (2002), Мухпмедшин К.Д. (1967), Чуб А.В. (2003), Кищенко И.Т.(2006), Токторалиев Б.А., Шамшиев Б.Н., (2010) эмгектери пайдаланылды.
Изилдеенун жыйынтыгы. Улуттук парктын арча токойлору жана андагы биокешурду^^^н келип чыгышы боюнча, таасир этYY даражасы жана таасир этYY убактысы боюнча тYрдYY экологиялык факторлордун терс
54
комплекстик таасирлери анализденип, парктын биокeптYPДYYЛYГYHYн табигый калыбына келишине чоц таасир эткен темен^ факторлордун ар бирине экологиялык баа берилди.
Абиотикалык факторлор. Кыргыз-Ата улуттук паркынын арча биогеоценоздорунун негативдYY eзгeрYYлeрYн пайда кылган негизги абиотикалык факторлор болуп суу режиминин бузулушу, кардын калыц жаашы жана абанын температурасынын экстремалдык абалга жетYYCY, ылдамдыгы ете катуу шамал, токой eрттeрY саналат [4].
Кара-Кой капчыгайынын термикалык режими абсолюттук бийиктик жогорулаган сайын температуранын акырындап тeмeндeшY байкалып, эцкейиш экспозицияларында температуралык термелYY чукул eзгeрYYлeргe дуушар болот. Эзгeчe чоц температуралык eзгeчeлYк тYндYк жана тYштYк жантайыцкы боорлордо байкалат. Кара-Кой метеостанциясынын маалыматтары боюнча абанын орточо жылдык температурасы ^п жылдык байкоолордун негизинде 4,3° С га барабар, ал эми, жылдын эц ысык жана суук айларынын ортосундагы жылдык температуралык амплитуда 20° С ны тYзeт (1-таблица)
Таблица 1. Кыргыз-Ата улуттук паркынын арчаларынын бийиктик чектер боюнча негизги климаттык керсеткучтеру
КeрсeткYчтeрY Арчалар дын тeмeнкY чеги Алкакчалар Арчала р-дын жогорку чеги
Тоо этеги Орто тоо Бийик тоо Субальпы
1 2 3 4 5 6 7
Жаан-чачындын жылдык саны, мм менен 450 490 510 520 530 560
^п жаан-чачын болгон айлар IV V V VI VI VI
Орточо жылдык температура, °С менен 8,9 7,8 5,6 2,4 1,5 5,5
Июль айынын орточо температурасы °С менен 20,7 19,3 16,5 13,0 9,6 6,4
Январь айынын орточо температурасы °С 3,5 4,2 5,8 7,8 10,2 12,4
менен
Вегетациялык мезгил, KYHÔep 214 196 170 140 114 96
Суук эмес мезгил, KYHÔep 164 148 126 100 80 64
Нымдуулуктун
жылдык коэффициенти, % 38 40 43 48 53 65
менен
Жылдык буулануу, мл менен 1300 1256 1170 1060 956 782
Нымдуулуктун
жылдык балансы, мм менен 810 756 665 552 546 270
0°С дан жогорку
температуранын айлык суммасы 95 85 70 47 25 7
Кар каптоолору, ку.ндер менен 100 114 134 158 176 190
Абанын
температурасы
5°С дан жогору болгон
мезгилдердин суммасы 3000 2550 1925 1175 550 75
10°С дан жогору 2700 2175 1500 675 4 -
15°С дан жогору 1750 1200 325 - - -
Абанын нымдуулук кeрсeткYчтeрY 1,0 1,9 3,5 5,6 7,7 9,4
Арча токойлуу алкактардын рельефи ky4tyy кесип eтYYлeр менен коштолгондуктан шамалдын KY4Y катуу таасир эте албайт. Токой массивдери шамалдын ылдамдыгын басацдатып турат. Ошондуктан, жыш арча токойлорунда шамал жокко эсе. КYндYЗГY убакытта eзeндYн жылуу шамалдары басымдуулук кылат. Катуу бороон жана шамал жYргeндe токой пайда болуу YЧYн жагымсыз шарттарга ээ болгон e3re4e экосистемалар калыптанат: суу токтогон кeлмeлeр, жогорку топурак горизонтунун бузулушу, кYн радиациясынын ашыкча жогорулашы, экстремалдык температура, шамалдын ылдамдыгынын жогорулашы. Орто тоо алкактарынын жантаюларындагы тYштYк тарабындагы экспозицияларында
кургакчылык мезгилдин келиши менен жогорку ерт чыгуу коркунучу дайыма сакталып турат [1].
Биотикалык факторлор. ЖYргYЗYлген изилдеелерде далилдегендей, биотикалык негизги факторлор - токой зыянкечтери жана оорулары болуп саналат. Улуттук парктын токойлоруна, арча дарактарына кебYнче шишикмеме (шишкоягод) жана урук (семян) зыянкечтери кеп зыян алып келет. Арчалардын шишикмеме (шишкоягод) жана урук (семян) оорууларын: арча мемесунун кенеси (можжевеловый плодовый клещик), арча мемесунун кYЙесY (арчовая плодовая моль), арча алаканаты (арчовая пестрокрылка) жана арча урук жегичинин (арчовый семяед) Yч тYPY пайда кылат. Шишикмеме (шишкоягод) зыянкечтери ар жылы алынуучу тYШYмдYYЛYктYн келемYн жана сапатын темендетYп, тYШYмдYн кеп елчемYн, же бардык тYШYмдYYЛYктY жок кылат. Жогоруда аталган зыянкечтердин арасынан кебYреек коркунуч алып келгендери болуп арча урук жегичи (арчовый семяед) саналат. КепчYЛYк токойлор сыяктуу эле, арча токойлору да урук жегич зыянкечтердин очогу болуп саналат, ошондой эле арчанын ар бир тYPYне мYнездYY болгон Megastigmus Dalm.тукумуна таандык болгон зыянкечтердин тYрлерY бар. Аларды атап кете турган болсок, зерафшан арчасын - M. Juniper Nic. урук жегичи, жарым шар арчасын - M. Certus Nic. урук жегичи, туркестан арчасын - M. Validis Nic. урук жегич зыянкечтери жабыркатышат [4].
Арча уруктарын эгYYЧY питомниктерде козу карын оорууларынын кецири таралган тYPY болуп фузариоздук козу карын (грибковое фузариозное), ал эми табигый шарттарда - дат козу карын ооруулары саналат. Акыркы жылдары чоц фергана мурутчаны (большой ферганский усач) кецири таркалууда. Ал дарак есYмдYктерYHYн бардык тYрлерYн жабыркатат.
Таблица 2. Улуттук парктын арча токойлорунун бийиктик зоналарында гул паразити - арцеутобиумдун таралуусу
Бийиктик алкакчалар Изилденген дарактардын саны, даана м-н Зыянга учураган дарактардын саны, даана м-н Ооруугандар, % менен
Тоо этеги алкагы 172 17 9,8
Орто тоо алкагы 418 159 38,03
Бийик тоо алкагы 230 65 28,2
Баары: 820 231 28,1
Антропогендик факторлор. Бapдык aнтpoпoгендик фaктopлopдyн пpoблемaлapын тeмeнкYдeй мYнeздeeгe бoлoт: элет элинин cami^m ecymY, 6ул жaшooчyлapдын жapaтылыш pecypCTapbffl пaйдaлaнышын жoгopyлaтaт; мaл жaйыттapды пaйдaлaнyy жaнa мaл жaндык YЧYн кыш^ (жем-чeп) чeп дaяpдoo, дapaктapды e3 aлдынчa кыйюу, чeп opyп жыйнoo, oтyн дaяpдoo, бышкaн мeмeлepYн жыйнoo, бpaкoньеpдик (меpгенчилик) кылуу, бaлык yyлoo, aйыл-чapбa иш apaкеттеpинин бapдык тYpлepY жaнa фopмaлapы, жеp aйдoo жaнa бacып anyy, aлapды cyyгapyy жaнa иppигaциялoo, aйыл-чapбaлык мaaниcи бap ecYмдYктepдY эгYY, кeчeт oтypгyзyy, мaдaний ecYмдYктepдY иштетYY [2].
Мал жайуу. Жeнгe caлынбaгaн мaл жaйyy тoкoй кaптooлopyнyн aянттapынын кыcкapышынa aлып келYYчY негизги cебептеpден бoлyп caнaлaт. Пapктын aймaгындaгы жaшooчyлapдын, пapктын aймaгынa жaкын жaйгaшкaн кaлктyy пyнкттapдын, oшoндoй эле paйoндyн элдеpинин пapктын aймaгынa жaйкы жaйыткa чыгapгaн мaл-жaндыктapынын бaшы тyypaлyy мaaлымaттap 3-тaблицaдa келтиpилген.
3-таблица. «Кыргыз-Ата» улуттук жаратылыш паркынын аймагында жайылган уй малдарынын саны
№ Айыл аймагынын аталыштары Калкттуу пункттар- дын аталыш-тары Кожо- луктун саны Калк тын саны Малдын саны, баш менен
Баа-ры Анын ичинен:
Жaн-дык-тap Maл-дap Жыл -кы- лap
Гyлиcтaн Чoн-Кыmтoo 34 404 401 27S 10S 1
К ыpгыз-Aтa Aparan 4 24 79 63 9
К apa-Тam AxxoHxy 2 1S SS 37 13
4улпуев aтынд Кaлдaй 23 1BB 193 13S 41 7
Баары: 63 631 728 510 168 0
Жaй мезгилинде бaшкa кaлктyy пyнкттapдaн жaйылyyчy мaлдa
К ыpгыз-Aтa - - - 47S 1BS 276 4
Г улисган - - - 349 1SS 1B9
К apa-Тam - - - 174 S7 113
M иpмaхмyдoв - - - 193 67 123
5улпуев aтынд - - - 852 297 525 G
Баары: - - - 2043 161 1226 6
Жалпы: - - - 2lll l21l 1394 06
Оз алдынча кыйуу. nap^biH ap4a тoкoйлopyндaгы дapaктapдын opтoчo жылдык ecYYCY 982 м3 ду тYзeт, 1 га aянттaгы жыгачтын opтoчo зaпaсы 33 м3 ду тYЗгeн бoлсo, элдеp тapaбынaн пaйдaлaнылгaн жыгач жылыта 600-7GG м та бapaбap. Пpaктикaлык жaктaн apчa тoкoйлopyнyн aянты кыскapбaстaн, aлapды жaцы aянттapгa oтypгyзyy иш-apaкеттеpи тeмeндeп жaтaт, бaшкaчa aйткaндa, жылдaн-жылгa aкыpындык менен бaйкaлбaстaн e3 aлдынчa дapaктapды кыйуунун нaтыйжaсындa тoкoйлop сейpектнип бapaтaт [3].
Азыpкы мезгилде пapктын aймaгындa 58,8 га эгин эгилYYчY aянт бap, aнын 25 га aянты жеpгиликтYY элдеp тapaбынaн e3 aлдынчa бaсылып aлынып, кopoo жaнындaгы aянтчa кaтapы, жеp YЛYШY кaтapы пaйдaлaнылып келYYДe. МТФнын (ГЛФ) пapккa беpилген жеpлеpин жеpгиликтYY жaшooчyлap e3 aлдынчa бaсып aлгaндыгы тyypaлyy мaaлымaттap 4-тaблицaдa беpилген.
4-таблица. Жергиликтуу жашоочулар ез алдынча басып алган парктын жерлери
Ак йыл Калкттуу Кожо- Калкт Бaсып aлынгaн aйдoo
№ аймагынын пункттар-дын луктун ын жеpлеpи (га менен)
аталыштары аталыш-тары саны саны Анын ичинде:
Кopoo
Бaa- жaнын- Жеp
pы дaгы aянтчa- лap YЛYш- тepY
Гyлистaн Чoн-Кыштoo ЗЗ З0З 5,5G - 5,5G
К ыpгыз-Атa Кypaгaн З 2З G,35 G,35 -
К apa-Тaш АккЮчку 2 15 G,7G G,7G -
Зулпуев Кaлдaй 23 188 19,GG З,5G 1З,5G
Баары: 63 631 25,55 5,55 20,00
Айдoo aянттapынын, aйpыкчa мaл жaйыттapдын тoкoйдyн бaшкa кaтегopиясынa тиешелYY бoлгoн жеpлеpинин эсебинен кeбeЙYп жaтышы, apчa тoкoйлopyнyн сaктaлyyсyнa теpс тaaсиp этет. Мындaй тенденция
парктын токой зонасында гана байкалбастан, башка аймактарга коркунуч жаратып келет [6].
Рекреациялык аспект. Кыргыз-Ата мамлекеттик улуттук жаратылыш паркынын аймагына туристтердин жана экскурсанттардын эц кеп келген мезгилдери болуп, жай мезгилиндеги июнь айынан сентябрь айына чейинки убакыттар саналат. Парктын аймагына келип эс алуучулардын негизги белYГYн елкебYЗДYн тYштYк аймактарынын жана Ош шаарынын жашоочулары тYзет.
5-таблица. Изилдее жургузулген жылдары парктын аймагына туристтердин келиши
/н № Жыл-дар влкелерден туристтердин келиши Туристтердин саны Бир атуул учун теленуучу акы (сом менен)
КМШдан жана алыскы чет елкелерден Кыргызс-тандан
20 18 76 8091 8167 30-00
20 19 83 12 977 13060 30-00
2020 24 2812 2836 140-10
Токойду пайдалануунун рекреациялык шарттарында токойлорго зыян келтирYYHY минималдаштырууда жана биологиялык кеп тYPДYYЛYгYн сактоодо рекреациялык токойлорго шарттарды тYЗYY эц негизги мааниге ээ.
Корутунду. «Кыргыз-Ата» улуттук паркынын уникалдуу токойлорунун биологиялык кеп тYPДYYЛYГY олуттуу жок болуу коркунучунда турат жана ар тYPДYY келип чыгууга, ар тYPДYY таасир этYY даражасына жана таасир этYY убактысына ээ болгон экологиялык факторлордун комплексинин таасирлерин башынан кечирYYДе. Ири массивдеги жаратылыштык арча экосистемаларын сактоо жана табигый экосистемаларга жакын болгон жасалма токойлорду тYЗYY табигый структуралардын сакталышына, тYрлерге бай болушуна, генофондунун жакшырышына, парктын аймагындагы жаратылыштык жана жасалма жол менен тYЗYЛген экосистемалардын туруктуулугун камсыздоого ебелге болот. Дарак есYмдYктерYHYн начарлашына алып келген негизги себептердин бири - дарактардын жыштыгы жана жетишсиз санитардык кыйуулар, антропогендик жана рекреациялык басымдын жогорулашы болуп саналат. Дарактардын курамынын ез ара байланыштары жана алардын жагымсыз экологиялык факторлорго туруктуулугу аныкталды.
Адабияттар
1. Мухамедшин К.Д. Лесоводственные и лесокультурные исследования в Кыргызстане // Национальная Академия Наук Кыргызской Республики / Институт леса и ореховодства им. проф. П.А.Гана. Б-2001.С.79
2. Чуб А.В Лесные культуры, интродукция и акклиматизация в поясе арчовых лесов Кыргызстана. Б.2003. С.118
3. Шукуров, Э.Дж. Комплементарность биологического разнообразия. // Проблемы изучения и сохранения биологического разнообразия. Ф.: Илим, 1990. С.-152с.
4. Шамшиев Б.Н. Экологические особенности территории Кыргыз-Атинского природного парка. / Проблемы и пути интенсификации сельскохозяйственного производства в современных условиях. Матер. междунар. научн. практ. конф. ОшГУ -1999, с. 268-272
5. Токторалиев Б.А., Шамшиев Б.Н., Токторалиев А.А. Кыргыз-Атинский национальный прирдный парк и его проблемы. // Экология, химия и технология. Сб. науч. тр. 1ч. Вып. 2, г.Ош: ОшТУ-1999, с. 129-131
6. Балдарга Кыргызстандын токой байлыктарын окутуп YЙрeтYYДeгY ММКнын учурдагы ролу // Bulletin of Osh State University. - 2012. - No 3. - P. 92-95. - EDN ZUCKMF.
