КАРАДАРЫЯ ДАРЫЯСЫНЫН СУУ БАЛАНСТАРЫ ЖАНА СУУ РЕСУРСТАРЫ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

География

УДК 911.2:556.5

БОТ: 10.52754/16947452 2022 3 75

КАРАДАРЫЯ ДАРЫЯСЫНЫН СУУ БАЛАНСТАРЫ ЖАНА СУУ

РЕСУРСТАРЫ

Убайдилаева Жазгул Ахмаджановна, аспирант

тЬаусШауеуаатаИ ги Ош мамлекеттик университети ТопчубаевАширбек Бердибекович г.и.д,

ash6406аmail. ги Ош гуманитардык - педагогикалык университети

Ош, Кыргызстан

Аннотация: Бул макалада тYштYк Кыргызстандагы эц ири деп аталган Карадарыя дарыясынын суу балансын колдонууда аны айыл чарбасында сугат иштерине жана внвр жай тармактарында сарамжалдуу пайдалануу. Суу балансынын элементтерин аныктоодо анын бийиктик ландшафттык алкактуулугун аныктоо менен анализ ЖYргYЗYY. Ошондой эле админстративдик аймактарга таандык болгон суу ресурстарынын квлвмYнв илимий негизде баа берYY. Карадарыя суусунун таркалуусуна география-гидрологиялык ыкма боюнча баа берYY аркылуу калкты ичYYЧY таза суу менен камсыздоо маселеси география илиминде инновациялык усул катары сунушталып келYYдв. Мында Озгвн районундагы суу каналдарынын таралуусу, суу бвлгYчтвр, суу тосмолору таблица аркылуу берилип, суунун квп бвлYгY коцшу мамлекеттерге втуп кетYYCY боюнча салыштырма анализ камтылган.

Ачкыч свздвр: суу баланс, сууресурстар, Карадарыя, ландшафт, сугат каналдар

ВОДНЫЙ БАЛАНС И ВОДНЫЕ РЕСУРСЫ РЕКИ КАРАДАРЬЯ

Убайдилаева Жазгул Ахмаджановна, аспирант

тЬаусШауеуаатаИ ги Ошский государственный университет Топчубаев Аширбек Бердибекович д.г.н.,

ash6406аmail. ги

Ошский гуманитарный - педагогический университет

Ош, Кыргызстан

Аннотация: В данной статье речь идет об использовании водного баланса реки Карадарья, которая является крупнейшей на юге Кыргызстана, и ее рациональном использовании для орошения в сельском хозяйстве и промышленности. При определении элементов водного баланса анализируют его, определяя его высотно-ландшафтную основу. Также для оценки количества водных ресурсов, принадлежащих

75

административным районам, на научной основе. В качестве инновационного метода в науке о географии предлагается проблема обеспечения населения чистой питьевой водой путем оценки распределения вод Карадарьи по географо-гидрологическому методу. Содержит сравнительный анализ распределения водотоков, водоразделов, водных преград в Узгенском районе, а также тот факт, что большая часть воды стекает в соседние страны.

Ключевые слова: водные баланс, водный ресурс, Карадарыя, ландшафт, оросительные каналы

WATER BALANCE AND WATER RESOURCES OF THE KARADARYA

RIVER

Ubaydilaeva Zhazgul Ahmadjanovna, grauduate student zubaydilayeva@mail.ru Osh State University Topchubaev Ashirdek Berdibekovich Doctor of Geography ash6406@mail.ru Osh Humanitarian and Pedagogical University

Osh, Kyrgyzstan

Abstract: This article deals with the use of the water balance of the Karadarya River, which is the largest in southern Kyrgyzstan, and its rational use for irrigation in agriculture and industry. When determining the elements of the water balance, analyze it by determining its height-landscape framework. Also, to assess the amount of water resources belonging to the administrative regions on a scientific basis. The problem of providing the population with clean drinking water by evaluating the distribution of Karadarya water according to the geographical and hydrological method is being proposed as an innovative method in the science of geography. It contains a comparative analysis of the spread of water channels, watersheds, and dams in Ozgen district, and the fact that most of the water flows to neighboring countries.

Keyword: water balance, water resources, Karadarya, landscape, irrigation canals

Киришуу. Кыргыз Республикасынын тYштYк аймагында суу ресурстарынын таркалуусуна илимий негизде баа 6epYY негизги маселелерден болуп саналат. Суу ресурстарынын пайда болуу мыйзам ченемдерин жана антропогендик факторлордун суу ресурстарына тийгизген таасирлерин аныктабай туруп, айыл чарба, енер жай тармактарында пайдалануусуна жана калктуу пункттарында таза суу менен камсыз болуусуна баа берYY мYмкYн эмес.

Кыргызстандын тYштYк аймагында сугат аянттар кеп болгондуктан, сууларды сарамжалсыз пайдаланууда, багыттуу иштин жоктугунан суу менен камсыз кылуунун келемY темен болуп жаткандыгы байкалууда. Кыргызстанда жер реформасы эгемендYYЛYктен бери башталып, сугат талааларын сугарууда жана калкты ичYYЧY таза суу менен камсыздоодо кейгейлер пайда болдуда. Калктын санынын кескин кебеЙYYCYHYн натыйжасында айыл чарбасында жана кYHYмдYк керектеелерде суу ресурстарына болгон муктаждыктар жылдан - жылга кебеЙYYДе жана сарамжалсыз иштетYYДе[1].

Суу балансынын элементтерин аныктоодо ландшафттык бийиктик алкактуулук жана админстративдик райондор боюнча таркалусу чоц таасир этет. Себеби, ар бир ландшафттык алкакта суу ресурсттарынын таркалуусу ар тYPДYYче таралган.

Материалдык методдорду изилдее. Изилденип жаткан обьектинин географиялык шарттын жана анан бийикттик алкактуулугун эске алуу менен анын суу балансынын элементтерин аныктоодо географиялык-гидрологиялык же тажрыйбалык изилдее усулун колдонуп, суу балансынын дифференциалдык тецдемесин чыгарып алууга болот деп белгилеген [2].

Изилденип жаткан аймактардагы толук дарыя агымдарын окуп YЙренYY мезгилинде интегралдык кыйшык сызыктар агымдын кеп жылдык орточо эсебин табуу менен бирге репрезентативдик мезгилди тандоого алып келет. Тандалып алынган мезгилдин узуктыгы 70-80 - жылдарды езYне камтып, агымдын кеп жылдык орточо чоцдугунун орточо квадраттык эмес жолу менен баалоого болот. Ошондой эле, изилденип жаткан агымдын кеп жылдык орточо чоцдугунун айырмачылыктары, орточо чектен чыгуулары 10-15% тен ашпагандыгы аныктоого болот.

Ошондой эле А.Топчубаевдин илимий эмгегинде белгилеп кеткендей кеп жылдык дарыя агымдарынын маалыматтары боюнча суусу аз болгон мезгилдердин ичинде да айрым учурларда салыштырмалуу тYPде кыска убакытка созулган суусу мол мезгилдер болушу толук мYмкYн деп белгилеп кеткен. Ал эми суусу мол болгон циклдердин ичинде суусу аз жылдар сейрек кездешет [1].

Карадарыя дарыясынын суу балансынын элементтерин аныктоо анын ландшафттык бийиктик алкактуулугуна кез каранды жана админстративдик райондор боюнча таркалуусу негизги болуп эсептелет. Мында дарыя жер алдындагы суулардан, кар-мецгулерден, жамгыр сууларынан азыктанат.

Бийик тоолуу aймaктapдын дapыя aгымдapы бoюнчa тYЗYлгeн гидpoгpaфтapды чeчмeлeeдe климaттык фaктopлopгo ^з кapaнды болгон бийиктик aлкaктyyлyк лaндшaфттын eзгepYY шapтын эceпкe anyy зapыл экeндигин бeлгилeп кeтYYгe тийишпиз. Aнткeни, бийиктик зoнaлдyyлyк тYЗYлгeн гидpoгpaфтapгa тaacиp бepYYчY ap TYPДYY мYнeздepдeгY тегго^ элeмeнттepгe кeз кapaнды. Мындa жылдын жылуу жaнa cyyк мeзгилдepиндeги бири- биритен aйыpмaлaнып тypгaн aтмocфepaлык жaaн-чaчындapдын caны, дapыя cyycyнyн кeлeмYнe жaнa нымдyyлyгyнa кeз кapaнды.

Kapaдapыя - Ош oблacтынын эц ири дapыяcы, Kыpгызcтaн мeнeн Эзбeкcтaн aймaктapы apкылyy aккaн дapыя. Фepгaнa тоо тизмeгинeн тYштYк - бaтыш кaптылынaн Kapa-Kyлжa cyycy жaнa Aлaйкyy кыр^ тoocyнaн бaштaлгaн Tap cyyлapынын кошулушутан пaйдa болуп, Нapын дapыяcы мeнeн кошулуп Cыp-дapыяны тYзeт. Узундугу 180 км, aлaбынын aянты 33 100 км2 . Arnffl ири кyймaлapы: Жaзы, Tap, Kapa-Kyлжa, Зapгep, KeлдYк Доцуз -Тоо.

Kapa-Дapыянын aлaбындa 40га жaкын кeл жaтaт, aлapдын эц иpилepи: Чоц Kyлyн, Kичи ^лун, Чоц Keл, Kичи Keл, Kaбылaн кeл, Kapa кeл, Kyтмaн ^л ж.б. Жылдык орточо чыгымы Keмпиpaбaд cyy caктaгычы (чaтынaн

-5 Л Л

140км жогору) 121м /ceк. Эц кeбY 676 м /ce^ эц aзы 28,9 м /^к (фeвpaль). Aгымынын 32%кapдaн, 16% мeцгYдeн жaнa 52%жep acтындaгы cyyлapдaн кypaлaт. Cyгaткa кeциpи пaйдaлaнылaт. Kapa-Дapыядa Kyйгaнжap тocмocy кypyлгaн, дapыя жaнa ararn кyймaлapынaн ондогон cyгaт кaнaлы чыгapылгaн [6]

0згвн райондук суу чарба башкармалыгынын 2020-жылдагы сугат каналдардын тизмеси.

УЗГЕН PУBХ вздYK булактан алынган

№ Oбьeктин aтaлышы Пaйдaлaн yypa бepилгeн жылы Cyгaт ôynaFM Kaмcыз кылуучу a-o,CПA Cyгaт aянты, pa лдын узун дугу, км Cyy отко румд УУлУ к жонд омду лууг y мЗ-ceк Kaнaл дын нугун Ун тиби (ж^р, бeтoн, лaтoк ж.б)

Еочкор- p.Kypшaб- Kypшaб-Apзыбeк, 18,1

1 Aтa дopeвoл. Caй Уч-Aлыш 1329 5 6 жep

Мырза- к-л Кочкор- Куршаб-Арзыбек,

2 Куршаб доревол. Ата Уч-Алыш 1307 26 3 жер

к-л Кочкор-

3 Бостон доревол. Ата Уч-Алыш 915 5,3 2 жер

К- к-л Кочкор- Куршаб-Арзыбек,

4 Октябрь1 доревол. Ата Уч-Алыш 130 2,6 0,5 жер

К- к-л Кочкор- Куршаб-Арзыбек,

5 Октябрь2 доревол. Ата Уч-Алыш 80 5,2 0,5 жер

Кароол-Достук,

6 Мырза доревол. р.Кара-Дарыя Куршаб-Арзыбек 1142 20,4 3 жер

Жаман- Уч-Алыш, Кароол-

7 Адыр 1980 р.Кара-Дарыя Достук 350 10,7 0,6 лоток

8 Кара-Кыя 1967 р.Кара-Дарыя Алтын-Кол-Бахмал 254 12,2 1,5 жер

9 Кум доревол. р.Кара-Дарыя Алтын-Кол-Бахмал 400 4,46 2 жер

Алтын-Кол-Бахмал,

10 Узген доревол. р.Кара-Кулжа Ыкбал,Мэрия 2044 36,4 6 жер

Туштук-Алтын-

11 Могол 1982 р.Кара-Кулжа Булак 245 10 5 жер

12 Жаны доревол. р.Колдук Жаны,Колдук 382 16 1,1 жер

Нур-Булак-Башат,

13 Козу-Уулу 1987 р.Заргер Дары-Булак 746 31,3 3 жер

Нур-Булак-Башат,

14 Атамкул-1 доревол. р.Заргер Дары-Булак 670 9,3 2,5 жер

Кара- Нур-Булак-Башат,

15 Жыгач1 доревол. р.Заргер Дары-Булак 1025 13,7 2 жер

Кара-

16 Дыйкан доревол. р.Яссы Жашоо 870 12,4 4 жер

Жашоо, Дары-

17 Атамкул-2 доревол. р.Яссы Булак 581 7,1 3 жер

Кара- Жашоо, Дары-

18 Жыгач2 доревол. р.Яссы Булак 121 4,7 1,2 жер

Яссы- Туштук-Алтын-

19 Узген 1943 р.Яссы Булак, Дон-Булак 557 8,9 3 жер

Жаны,Туштуштук-

20 Ак-Жар доревол. р.Яссы Алтын-Булак 317 6,2 2 жер

Эски- Жаны, Туштук-

21 Жамантай доревол. р.Яссы Алтын-Булак 267 11,8 2 жер

Алтын-Кол-Бахмал,

22 Баш-Добо доревол. р.Яссы Шайбек-Арык 994 15,8 2 жер

288,

ВСЕГО: 14726 61

Жогорудагы таблицада керсетYЛгендей сугат иштерине дарыя сууларынын аймакттар боюнча белYHYYCY керсетYЛген.Эгин талааларды сугат иштери менен камсыз кылат.

Жыйынтыкттар жана талкуулар. Kapaдapыя - Tap жaнa Kapa-Kyлжa cyyлapынын кoшyлyшyнaн бaштaлaт. Ири кyймaлapы: Жaзы, Keгapт, Kapa-Y^Yp (Teнтeк -Caй), Kypшaб, Лк- Бyypa, Apaвaн-Caй жaнa бaшкaлap. An Hapbffl дapыяcы мeнeн кошулуп, Cыp-дapыяны тYзeт. Cыp- Дapыянын aлaбынa мындaн татары Фepгaнa epeeнYн кypчaгaн кыpкa тоолордон aram тYшкeн кeп cyyлap rape^ Cyгaт ишинe пaйдaлaнгaндыктaн aлapдын ^6y нeгизги eзeнгe жeтпeй cooлyп кaлaт. Дapыялapдын иpилepи Aлaй жaнa TYpкcтaн кыpкa тooлopyнaн бaштaлгaн Иcфaйpaм-Caй, Cox, Иcфapa, ^жо-Бaкыpгaн, Aк-cyy (Capдaлa) Чaткaл кыpкa тoocyнyн тYштYк кaптaлынaн бaштaлгaн Гaвa-Caй, Пaчa-Aтa, Kaca-Caй, ж.б. [2] Сыр-дарыя бассейнинин дарыя булактарынын сугат иштериндеги суу

бвлгYчтврY

( cyy pecypcтapынын толук бyyлaнyy eлчeмY)

№ Cyгaт иштepинин aтaлышы Kыpгызcтaн 0збeкcтaн Taджикиcтaн

aянт миц. гa Ор.но рм миц.м 3/га Cyy бeлг Yч млн. мЗ aянт миц. га Ор.но рм миц.м 3/га Cyy бeлг Yч млн. м3 aянт миц. га Ор.н орм миц. м3/г a Cyy бeлгY ч млн. м3

1 Kapaдapья д. 76,40 9,36 640 218,7 11,36 2220

2 Aкбyypa д. 33,60 11,13 380 7,5 11,07 60

3 ApabancaM д. 37,30 11,00 360 2,8 10,70 20

4 raßacaM д. 1,20 10,00 10 19 13,32 200

5 Kaccancañ д. 1,20 11,67 10 28,8 12,95 300

6 Пaдшaaтa д. 4,70 11,06 40 26,3 13,27 300

7 RoxcepeRcañ д. 0,30 13,40 3 1,7 13,53 10

8 Tern^xcañ д. 25,70 12,54 280 1,9 11,6 20

9 Maйлиcaй д. 4,10 12,70 40 1,4 10,71 10

10 Иcфapa д. 7,90 13,67 90 1,6 13,75 20 21,3 9,9 190

11 Cox д. 18,60 10,86 170 45,2 14,56 480

12 Иcфaйpaмcaй д. 12,40 11,05 120 28,4 14,12 330

13 Шaxимaрдaнcaй 5,40 11,48 50 15,3 13,92 1l0

14 Axcy д. 0,l0 11,14 4 - - - 9,3 13,23 10

15 Ходжaбaкыргaн 8,50 12,35 90 - - - 9 14,44 90

1б Иcфaнa д. 0,40 12,08 4 - - - 0,3 12,35 4

Уточнение cxемы комплекшого иcпользовaния и оxрaны водных реcyрcов бaccейнa р. Cырдaрьи, утвержденной

Минводхозом СССР 29.02.84г.

Жогорyдaгы тaблицaдa кeрceтYлгeндeй cyy вянтынын бeлYHYYCY коншу мaмлекеттерге eтYп кеткени бaйкaлyyдa.

Aдaмзaт чaрбaчылык иmинде жaрaтылыm чeйрecYн eзгeртYп, лaндmaфттын бaрдык элементтерине, внын ичинде cyy обьектилерине дa чон тaacирин тийгизип келYYДe. Суу обьектилерине тийгизген aдaм бaлacынын тaacири эки жaктyy:

• Aгымдын пaйдa болуу шaрттaрынa

• TYЗдeн-тYЗ aгымгa жaнa адын режимине тaacирин тийгизет.

Дaрыялaрдын aгымынa cyy caктaгычтaр eтe чон тaacир этYY менен

бирге дaрыялaрдaгы тaбигый aгымды eзгeртYп, бyyлaнyyнy кeбeйтeт, an cyyлaр тaбигый нук жaнa кaнaлдaр aркылyy тaлaaлaргa жaнa cyy пaйдaлaнyyчyлaргa жеткирилет [3].

Kaрaдaрыя дaрыяcы arbm келип Kaмпыррaвaт (Aндижaн) cyy caктaгычынa куят: Kaмпыррaвaт cyy caктaгычы 1978 - жылы иmке киргизилип, 23.09.1965, 12.11.1965- жылдaгы протоколдор боюнчa Aндижaн cyy caктaгычын эcке anyy менен ^ф^з Реcпyбликacы YЧYн cyyнyн лимиттери 453 млн м (Токтогул жaнa Нурек ГЭСтери кyрyлгaнгa чейин) an эми ошого жaрaшa Эзбекcтaн Реcпyбликacынa 2687 жaнa 3003 млн м cyy бериле бaштaгaн.

1-таблица

Aтaлышы Жaлпы кeлeмY млн.м Жaйгaшyycy Aянты км, (НПУ) Суунун кeлeмYHYн бeлYHYYCY %, млн.м

территориям бaлaнcы Kыргызcтaн взбекеган

^мпыр- 1850 Kыргызcтaн Эзбекcтaн 54,0 14,5% 85,5%

рaвaт 50б 3003

2-таблица

Жaйгaшyycy Еенди ^тал- Суу бeлYHYYЧY Cyгaт

-ги, м дын %, млн.м жерлердин

eraepYY жeндeм ДYYЛYГY бeлYHYYCY (тYmтYк) гa

Aймaк -тык бamы Бaлaнc-тaгы кaнaл бamы ^тал тpaccacы, км Еырг- ызега н 0збeк -cтaн Еырг- ызcтa н 0збeк -cтaн

Еыргыз -cтaн 0збeк -cтaн

0збeк-cтaн Еыргыз -cтaн 25,14 8,9 40,0 40,0 139 90 9883 4400

Жoгopyдaгы 1-2-тaблицaлapдa кepceтYлгeндeй тYmтYк Kыpгызcтaн мeнeн 0збeкcтaндын aймaкттapынa cyyнyн бeлYYCY кapaлгaн.

Kыpгызcтaндын тYmтYк aймaгынын дapыялapы B.A. Шульцтун (1965) клaccификaцияcы бoюнчa тeмeнкYдeй тepт типкe бeлYнeт: мeцгY кap, тар-мeцгY, кap жaнa жaaн-чaчындaн кypaлгaн cyyлap. Дapыялapдын кeбY кap, мeцгY cyyлapынaн кypaлaт. Mындaй cyyлapгa жaйындa yзaккa coзyлгaн cyyнyн кириши, cyyк мeзгилдe бoлco мeжeнь мYнeздYY. Kap жaнa жaaн-чaчын cyyлapынaн кypaлгaн дapыялap жaзындa кирип, жaйындa мeжeнь бaйкaлaт [3].

Kapaдapыя дapыяcынын cyy бaлaнcынын элeмeнттepин aныктooдo aтмocфepaлык жaaн-чaчындapдын дapыя aлaбдapынa TYШYYCY жaнa тapкaлyycy бoюнчa бaйкoo жYpгYЗYлeт. Aны arnircroo YЧYн климaттык, гидрологиялык кaдacтp жaнa aгымды тYЗYYЧYлepYHYн кapтacы ( жaaн-чaчындap, aгымдap ж.б.) кoлдoнyлaт. Дл эми cyy бaлaнcынын орточо ^п жылдык эceбин чыгapyyдaгы aтмocфepaлык жaaн-чaчынды aныктooдo бул жapaтылыштык кyбyлyшкa кeзeмeлдYк кылгын гидpoмeтepoлoгиялык бaйкoo жYpгYЗYYЧY жaйлapдын aлынгaн кeп жылдык мaaлымaттap жaнa aгымдapдын кapтacын колдоно aлaбыз . Изилдeнип жaткaн aймaктын толук дapыя aгымын aныктooдo an зoнaнын :®:ep YCTYндeгY жaнa жep aлдындaгы aгымдapынын дapыя кapтaлapы бoлco, aндa aлapды кoлдoнyyгa мYмкYн.

Корутунду. Жыйынттыктaп aйткaндa aймaктaгы дapыялapдын кypaлyycy тоолордон бaштaлып, cyyнyн пaйдa болуу peжими peльeфкe бaйлaнышкaн, дapыялapдын aгымы aймaктын бийиктик aлкaктyyлyгyнa жapaшa eзгepYЛYп, aлap нeгизинeн кap, мeцгY жaнa жep aлдындaгы cyyлap apкылyy aзыктaнышып, cyгaт иштepин жYpгYЗYYгe болот.

Адабияттар

1. Эргешов А.А., Топчубаев А.Б. ТYштYк Кыргызстандын суу ресурстары.-Ош, 2021.2. Топчубаев А.Б., Эргешов А.А. Водный баланс и водные ресурсы Южного

Кыргызстана.- Ош, 2015.3. Топчубев А.Б. Суу ресурстарын коргоонун теориялык мааниси жана принциптери.-

Ош, 2021.4. Эргешов А.А., Цигельная И.Д., Музакеева М.А. Водный баланс Кыргызстана. -

Бишкек: Илим,1992.-5. Эргешов А.А., Чойбекова А.Н. Водный баланс и водные ресурсы юго-западного

склона Ферганского хребта.-Джалалабад, 2000.6. Эзген райондук суу башкармалыгынын eздYк булактары- 2021