CC BY
1АГРОНОМИЯ
УДК. 636.03. 637.5.
ТОПОЗ ЖАНА ЭТ БАГЫТЫНДАГЫ УЙ ЧАРБАСЫНДА ЖАЙЫТТАРДЫ САРАМЖАЛДУУ ПАЙДАЛАНУУ
Абдурасулов АбдуганиХалмурзаевич, а-ч.и.д., профессор.
Abdurasul 65@,таИ ги Касмалиев Манасбек Касмалиевич, вет.и.д., профессор, Кыргыз мал чарба, жайыт илим изилдвв институту.
Муратова Рахима Темирбаевна, б.и.к., доцент, Халмурзаев Абдирашит Назирбекович, б.и.к., доцент Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация. Кыргызстанда 50 мицден ашуун топоз жана 25 мицден ашуун эт багытындагы жана алардан алынган ар кандай муундагы аргын уйлар бар, негизинен бийик тоолуу аймактарда багылат. Кыргыз Республикасы, дециз децгээлинен 2,5 миц метрден жогору бийиктикте жайгашкан бийик тоолуу жайыттардын, табияттык-климаттык жана тоют шарттары менен шайкеш келген жайыттардын эбегейсиз аянттарына ээ, мындан башка айыл чарба малдардын тYрлврYн багуу кыйындатылган. Мындай жайыттарды топоздор жана эт багытындагы уйлар гана жетишээрлик жакшы пайдаланышат. Ушуга байланыштуу топоздор жана эт багытындагы уйлар экологиялык текче боюнча башка азыктуу малдарга конкурент болушпайт. Тескерисинче бийик тоолуу зоналарда встYPYYдв малдардын тYPYн туура жайгаштыруунун эсебинде тоолуу жайыттардын пайдаланышынын жана калыптанышынын натыйжалуулугун жогорулатат.
Ачкыч свздвр. Топоз, эт багытытндагы уй, жайыт, тYШYмдYYЛYк, бийик тоолуу, YнвмдYY колдонуу.
РАЦИОНАЛЬНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПАСТБИЩ В ЯКОВОДСТВЕ
И МЯСНОМ СКОТОВОДСТВЕ
Абдурасулов Абдугани Халмурзаевич, д. с-х н., профессор Касмалиев Манасбек Касмалиевич, д. вет. н. профессор, Кыргызский научно-исследовательский институт животноводства и пастбищ.
Муратова Рахима Темирбаевна, к.б.н., доцент заведующая кафедры агрономия и прикладной геодезии, Халмурзаев Абдирашит Назирбекович, к.б.н.,доцент Ошский государственный университет,
Ош, Кыргызстан
Аннотация. В Кыргызстане насчитывается более 50 000 яков и более 25000 коров мясного направления продуктивности, в основном выращиваемых в высокогорье. В Республике имеет огромные площади высокогорных пастбищ, расположенных на высоте 2,5 тыс. метров над уровнем моря, пастбищ совместимых с природно-климатическими и кормовыми условиями. Такие пастбища достаточно хорошо используют только яки и мясной скот. В этом отношении яки и мясной скот не конкурируют с другими видами животными по экологической шкале. Наоборот, повышает эффективность использования и формирования горных пастбищ за счет правильной расстановки скота при выращивании в высокогорных районах.
Ключевые слова. Як, мясной скот, пастбища, урожайность, высокогорье, рациональное использование.
RATIONAL USE OF PASTURES IN YAK BREEDING AND MEAT CATTLE BREEDING
Abdurasulov Abdugani Khalmurzaevich, doctor of agricultural sciences, professor.
Kasmaliev Manasbek Kasmalievich, doctor of veterinary sciences, Professor, Kyrgyz Research Institute livestock and pastures.
Muratova Rakhima Temirbaevna, Candidate of Biological Sciences, associate professor Khalmurzaev Abdirashit Nazirbekovich, candidate of biological sciences, associate professor, Osh State University, Osh, Kyrgyzstan
Abstract. There are more than 50,000 yaks and more than 25,000 beef cows of different generations in Kyrgyzstan, mostly raised in the highlands. The Republic has vast areas of high mountain pastures located at an altitude of 2.5 thousand meters above sea level, pastures compatible with natural, climatic andforage conditions. Such pastures are used quite well only by yaks and beef cattle. In this regard, yaks and beef cattle do not compete with other animal species on an ecological scale. On the contrary, it increases the efficiency of the use and formation of mountain pastures due to the correct placement of livestock when grown in high mountain regions.
Keywords. Yak, beef cattle, pastures, productivity, highlands, rational use.
Киришуу. Акыркы жылдары республиканын бир катар чарбалары прогрессивдуу болгон жайытта - короодо топоздорду жана эт багытындагы уйларды багуу системасына eтYштY. Бул системада топоздор эртец менен эрте тоо жайыттардын белгилYY участкаларына айдап чыгышат жана кечинде чогултуп топозчулардын конуштарынын жанына короого айдап келинет. Бул система жайытты рационалдуу пайдаланууга, аларды кезектештирип жайыууга
мaлдын жaйыттa жaкшырaaк семиришине мYмкYндYк берет. Бир мезгилде aлaр тYнкY yбaктa топозчyлaрдын кeзeмeлYндe болyшaт "кaрышкырлaргa" жем 6ОЛУУ aзaят, нaчaрлaгaн мaлдaрды кошyмчa тоюттaндырылaт, aлaрды толyгyрaaк сaктоо кaмсыздaлaт [1;2].
Топоздорду жaнa эт бaгытындaгы yйлaрды бaгyyнyн aрaлaш системaсы aлыскы тоо жaйыттaрдa мaлдaрдын бaшкa тYрлeрY менен кошо топоздор дa бирге жaйылышaт. Мындaй системa, фермердик чaрбaлaрдa ээсинин мaлдaрынын aр кaндaй тYрлeрY болгондордо колдонyлaт. Арaлaш системaдa жылдын жaй мезгилинде бaaрдык мaлдaрдын тYрлeрY бирге жaйылышaт. ТYнкYCYн койлор менен бодолор мaлкaнaгa же кaшaлaргa aйдaп киргизилет. Топоздор тaц aткaнгa чейин конyштa кaлышaт. Жaйыт yчaсткaлaры, aлaрдын чeбYHYн желYYCYHYн дaрaжaсынa жaрaшa aлмaшылып тyрaт. Кыш мезгилинде койлор менен бодолор, жaйытты пaйдaлaнyy менен кaтaр aкырлaрдaн кошyмчa тоюттaндырылaт. Топоздор болсо кыштоолордо жaйылyyсyн yлaнтa беришет [3;4].
Тaжрыйбa кeргeзгeндeй, топоздорду жaйдын бaшындa дедиз дедгээлинен 2500 м кем болбогон бийиктикте жaйгaшкaн жaйыттaрдa жaйгaн жaкшы. Жaйдын экинчи жaрымынaн октябрь aйынa чейин, aлaрды бийиктиги 25GG-3000 м жaнa aндaн дa жогоруу болгон yчaсткaлaргa которуу керек. Кышындa топоздорду дедиз дедгээлинен 1800-2000 м болгон жaйыт yчaсткaлaрынa ылдый тYШYрeт [5].
Топоздор тик эдкейиш койлор менен бодолор пaйдaлaнышпaгaн жaйыттaрдa эд жaкшы пaйдaлaнышaт.
Топоздордун семиздYYЛYк aбaлынa бир rarana eлчeмдe, жaйыттaрды чeбYн жегизYYHYн тyyрa тaртиби тaaсир этет. Биринчи кезекте эрте тар бaсyyчy aлыскы жaйытты пaйдaлaнyy керек. Андaн сод, жaйыттын тeмeнYрeeк yчaсткaлaрынa aйдaп тYШYрeт. Топоздор тардын кaлыддыгынын бийиктиги 1012 см болгондо жaйыттaрды одой эле тaaп оттошот. Кaрдын кaлыддыгы бийик болуп кaлсa aлaргa кaрдын yctyto кесек тоютту чaчып тоюттaндырышaт.
Изилдеенун кapaжaттapы жaнa ыкмaлapы. ИзилдeeнYн мaтериaлы кaтaры топоз жaнa эт бaгытындaгы уй чaрбaсы жaйыттaрды кaндaй дедгээлде пaйдaлaнa тyргaндыгынын ыкмaлaры берилди. Жaйыттын тYШYмдYYЛYГYн aныктоо YчYн чeп чaпмa же зоотехникaлык ыкмaлaр колдонулду. Зоотехникaлык ыкмa белгилYY мaлдaрдын тобу же жеечY чeптeрдY эсептee боюнчa жыйынтыктaлaт. Чeп чaпмa ыкмaдa жeн Tara чeптY чaaп жaнa
жайыттын тYШYMY эсептелет. Жайыт мониторинги, eзгeрYYлeрдY ез убагында ачуу YЧYH, аларды баалоодо, эскертYY жана адамдардын чарбалык ишинин жана табияттык кубулуштардын таасиринин натыйжасындагы негативдYY процесстердин натыйжасын жоюу YЧYн жайыттардын абалына ар дайым байкоо жYргYЗYYЧY система.
Изилдеенун жыйынтыгы. Жайыт - мал жайууга ылайыкталып пайдалануучу чеп eсYмдуктeр ескен айыл чарбалык жердин тYPY.
Жайыт географиялык орун алышы жана калк отрукташкан пунктан алыстыгы боюнча тeмeндeгYлeргe бeлYHYшeт:
- алыскы жайыттар;
- интенсивдYY пайдалануучу зонада жайгашкан жайыт - аласкы жана айыл четиндеги жайыттардын зоналарынын ортосундагы жайгашкан жайыт;
- калк отурукташкан пункттардагы айылдык жайыт;
- жайытты жылдын мезгили боюнча пайдалануу жайлоо, жаздык-жайлоо жана кыштоо болуп бeлYHYшeт.
Малдардын нормалдуу жYктeeлYYCYн сактабагандыктын натыйжасында жана жайыттарды системдYY эмес пайдаланууда чeптeр анда-санда eсYп, майтарылып калат.
Деградацияланган жайытты: начар, орто жана катуу деградацияланган жана толук майтарылган деп бeлYшeт.
- начар деградацияланышы топурактын eсYмдYктeр менен басылышы 15-20% тeмeндeгeн;
- орто даражада деградациялынышы - 30-40% чeптeрдYн eсYШY билинип турат;
- жайыттын катуу деградацияланышы 50-60% eсYмдYктeрдYн eсYШY анда-санда болуп такырланып баратышы менен айырмаланышат.
Жайыт чарбалык составы боюнча тeмeндeгYдeй болушат:
1. Таза, жалац гана жегиликтYу чeптeрдeн турат.
2. Тоют эмес eсYмдYктeр мене булганган:
- начар 10% чейин;
- орточо 20% чейин;
- катуу 20% кeбYрeeгY булгоочу eсYмдYктeр.
3. Бадалданган, тикендYY, тикенд^ эмес бадалдар менен ошондой эле ар кандай даражада:
- начар, 10% чейин;
- орто, 20% чейин;
- катуу, 20% кeбYрeeгY бадалдар.
4. Таштак, майда таштак:
- начар, 10% чейин;
- орто, 20% чейин;
- катуу, 20% жогору.
5. Эродиаланган, шамалдуу, суулуу, жайыттуу.
Уйлар жана топоздор YЧYн жайыт болуп альпы жана субальпы кылкандуу чeeптeр типчаковые жана дециз децгээлинен 2000 ден 4500 м чейин бийиктикте жайгашкан тундра тибиндеги жайыттар эсептелет. Топоздор YЧYн бийиктин жогорку чеги жок.
Топоздор мындай тоонун бетинин бийиктиги менен тик ылдыйларды башка Yй жаныбарлардын TYPY бара алгыс болгон жерлерди айрыкча кышында оцой эле eздeштYPYп алышат. Аякта алар негизинен бетегелердин тYп тамырларынын жалбырактарды жана башка койлор гана пайдалануучу мYмкYн болгон жапыс eскeн eсYмдYктeр менен тоюттанышат. Бийик тоолуу жайыттардын эц бийик катмарына топоздордон башка бир дагы айыл чарба малдардын TYPY бара алгыс. Кeптeгeн кылымдар бою табигый тандоо бийик асман мелжиген тоолордо жана жыл бою eзYлорYнe тоют табышып топоздордун популяциялары жашоого чыдамдуулугун иштеп чыккан.
Топоз жана эт багытындагы уйларды eстYPYYДe башка Yй жаныбарлардын TYPY бара албаган жайыттарды пайдалануу максатка ылайык. Бийик тоолуу жайыттардын жылдык жYктeлYШYнe ылайык алардын тоют сыйымдуулугу топоздор eсYмдYктeрдYн жалпы TYШYMYHYH 70-75% ашпаганын жеш керек.
Жайыттарды пайдалануунун маалы: жаз мезгилинде - 1,5 айды, жайында - 4,5, кYЗYндe - 3, ал эми кыш мезгили - 3 айды тYзeт (Коломейцев Н.Т., 1974). ЧeптeрдYн составы менен жыштыгы жана алардын жегиликтYYЛYгY жылдын мезгили боюнча - топоздор YЧYн жайыттардын тоют сыйымдуулугу негизги кeрсeткYч болуп саналат.
Жайыт мезгилинин созулушу жыл бою деп эсептегенде жайыттын керектелYYCY тYШYмдYYЛYГYнун 2-3 га эсебинде, бир баш топозго 8-10 ганы тYзeт.
Топоз eстYPYYДe, бийик тоолуу жайыттардын TYШYMДYYЛYГY азыраак болгон, жетишээрлик суу менен камсыз этYYCYндe ишке ашат.
Экологиялык мамиледе топоздор жайылып оттоо процесстеринде жайыттардын тYШYмдYYЛYГYнe топурактын борпоцдугуна жана семиртилишине он, таасирин тийгизет, кыртыштын тYШYмдYYЛYГYн , топурактын жогорку катмарынын химиялык курамын, бийик тоолуу жайыттардын тYШYмдYYЛYГYн жакшыртат.
Негизинен жайыттар пайдалануунун маалы боюнча: жаз-жайлык, кYЗДYк жана кыштоо деп бeлYHYшeт.
Жайыттарды рационалдуу пайдалануу - бул малды максималдуу жайууда жайыт которуштуруу менен пайдаланып, алардын азыктуулугун сактоого мYмкYндYк берYYЧY жайытты пайдалануу системасы.
Алар бир катар жоболор жана эрежелер менен иреттелет.
- Жайыттардын тYШYмдYYЛYГY;
- Жайыт eсYмдYктeрдYн от болумдуулугу;
- Ар кандай малдарга жайыт чeптeрдYн керектee ченемдери;
- Малдар менен жайыт чeптeрдYн керектee ченемдердин эсеби менен жайыт сыйымдуулугу;
- Пайдалануунун маалы боюнча малдарды багуунун созулуусу;
- Малдардын башын жайыт тоюттар менен камсыз этYY;
- Жайыт которуштуруунун схемаларын тYЗYY;
- Жайыт тоюттарды рационалдуу пайдалануу жана жакшыртуу боюнча чаралар.
Жайыт которуштуруу - жайытты рационалдуу пайдалануу системасы, чeптYн чыгышын жакшыртуу жана сактоо чаралары менен аларды мал менен мYмкYн болушунча пайдаланууну айкалыштыруучу, башкача айтканда жайыт участкаларды мезгилдин ичинде жана жыл бою пайдалануунун канчанчысы жана кезектешYY мезгилинин керектиги.
Жайыт которуштурууну иш жYЗYнe ашырууда чeптYн eсYШYHYн тоюттун курамын жакшыртууну жана тYШYмдYYЛYктY жогорулатуунун эсебинде, жайыт сыйымдуулукту 20-30% кeбeйтYYгe мYмкYндYк берет.
Айыл eкмeтY пландаштырып жана жыл сайын эс алууга же айрым жайыт массивдерди кечирээк чeбYн жегизYYгe калтырат. Алардын eлчeмдeрY жалпы жайкы жайыттардын аянттарынын 20-25% тYЗYш керек.
Калган жайкы жайыттардын бeлYГY участоктордун чегинин кeрсeтYЛYYCY менен алардын аянттары, тоюттардын дун запасы чeптeрдYн eсYШYHYн мeeнeтY менен канчанчы ирээт пайдалануусу арендаторлорго бекитилип берилет.
Жвйыт которуштурууну жaйылтyy yбaгындa бир кыйля мaaнилYY болуп жяйыт сыймдyyлyктaрды Tyypa aныктоо, aнткени мaлдaрды ченемдерден жогору жaйгaштырyyдa чeптeрдY тебелеп - тепсегенге жaнa кийинки жылдaрдa aлaрдын aбaлынын нaчaрлaшынa aлып келет.
Жaйыт чeптeрдYн eсYШYнe ^п жылдык тYШYмдYYЛYгY жaнa тyyрa эксплyaтaциялоого кeз кaрaнды.
Aябaй отоо бaскaн чeптeрдe - бул чоцдyктaн тeмeн, aл эми жaйыттaрдa чeптYн eсYШY шордуу топyрaктaрдa, жaнтaймaлaрдa, эски eскeн чeптeрдe aл чоцдyктaн бийик.
Мaлды жaйyyнyн бaштaлышынын болжолдуу мeeнeтY:
- Тоо этектеринде - мaй afeiHbiH бaштaлaшы;
- Сyбaльптык жaйыттaрдa мaйдын 25-30 бaштaп;
- Альптык жaйыттaрдa - 10-20 июндaн бaштaп, чeптeрдYн eсYШYHYн бийиктиги 6-7 см жеткенде.
Топоздорду жaйyy - бул жaйыттaрдa жaшыл (же тaмырынaн кyргaп кaлгaн) тоюттaр менен тоюттaндырyy.
Негизинен топоздорду жaйyyдa эркин (системa) ыкмa пaйдaлaнылaт. Жaйытты рaционaлдyy пaйдaлaнyy Y4YH топоздун бaдaлaрынын жыныстaры боюнчa бир TYPДYY жaнa жaштaры бири-бирине жaкынырaaк болгондордон тYЗгeн мaксaткa ылaйык.
Жaйытты оптимaлдyy жYктee же жaйыттын 1 га сыйымдуулугу - бул белгилYY сaндaгы топоздун бaшын жaйыттын aянтынын бирдигине тоют eсYмдYктeрдYн ботaникaлык кyрaмы менен тYШYмдYYЛYгY Y4YH зыян келтирбей чечилYYЧY мYмкYнчYЛYГY.
Жaйыттын вянтынын бирдигине топоздордун жYктeлYШY -eсYмдYктeрдYн aбaлынa жaнa жaйыттын чaрбaлык aбaлынa тaaсир этYYЧY эд мaaнилYY фaктор.
Ээн тaлaa жaнa чeл жaйыттaры Y4YH оптимaлдyy жYктee респyбликaдa мындaй тоют eсYмдYктeрдYн 55-65%, aл эми чaбынды чeлдeрдe жaнa шaлбaaлaрдa 65-70% мaссaсынын желиши эсептелет. ЖYктeлYYHYн кeбeЙYШYHYн жол берYY чегинен жогору болушу, чeптeрдYн желYYЧY сaнынын тeмeндeшYнe aлып келет, топоздордун языктуулугу тeмeндeйт, чeптYн eсYШYHYн сяпяттык курямы нaчaрлaйт жяня жяйыттын тYШYмдYYЛYгY ылдыйляйт.
Жайыттын максималдуу азыктуулугу, алардын топоздор жана эт багытындыгы уйлар менен оптималдуу жYктeлYШYндe гана болушу mymkyh.
Корутунду. Малдар мурун Кыргызстанда, тоо этектеринен баштап альпы поясына чейин ар кандай бийиктик поястарда колхоздор менен совхоздорго бекитилип берилген жайыт участкаларында багылчу. Ар бир чарба eзYHYн жайыттарынын чегин так билишчу жана дециз децгээлинен бийиктигине жана eсYмдYктeрдYн вегетациялык мезгилине, маалына жараша пайдаланышчу. Азыркы кезде жацы пайда болушкан майда дыйкан (фермердик) чарбалар калк отурукташкан пунктарга жакын жайгашкан (айыл арасындагы жайыттарда) малдарды системалуу эмес жайып оттотушкан анын YCTYнe ал жайыт участкалары аларга юридикалык жактан бекилген эмес. Мына ушуга байланыштуу айыл аралык жайыттар аябай жYктeлгeндYктeн деградация болууда, ошол эле убакта алыскы жайыттар фермерлер менен дээрлик пайдаланылбайт. Мындай бирдей эмес малдарды жайыттарга жайгаштыруу айыл аралык жайыт участкаларды мындан ары интенсивдYY деградацияларга алып келет.
Адабияттар
1.Маматкалыков П.М., Абдурасулов А.Х., Муратова Р.Т., Кубатбеков Т.С., Состояние яководства и повышение их продуктивности, Вестник Ошского государственного университета. 2020. № 1-2. С. 100-105.
2.Касмалиев М., Калмурзаев А., Хозяйственно-биологические особенности яков разного генотипа, Известия Оренбургского государственного аграрного университета. 2015. № 2 (52). С. 135-137.
3.Абдыкеримов А.А., Самыкбаев А.К., Бекжанова Э.А., Искембаева А.М., Буйлашев У.Т., Яководство Кыргызстана, Вестник Кыргызского национального аграрного университета им. К.И. Скрябина. 2016. № 1 (37). С. 66-70.
4. Абдурасулов А.Х., Муратова Р.Т., Джаныбеков А.С., Каландаров М.А., Состояние и пути повышения эффективности селекционно-племенной работы в скотоводстве на юге кыргызстана, В сборнике: Прогрессивные и инновационные технологии в молочном и мясном скотоводстве. Материалы Международной научно-практической конференции. Редколлегия: Н.И. Гавриченко (гл. ред.) [и др.]. Витебск, 2021. С. 7-12.
5. Муратова Р.Т., Абдурасулов А.Х., Кубатбеков Т.С., Ногоев А.И., Жумаканов К.Т., Маматкалыков П.М., Абердин ангусская порода в селекции скотоводстве Кыргызстана, Вестник Ошского государственного университета. 2020. № 1-2. С. 105-110.
