CC BY
4ЧЫГЫШ ТААНУУНУН МАСЕЛЕЛЕРИ
ВОПРОСЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ ISSUES OF ORIENTAL STUDIES
e-ISSN: 1694-8653
№1/2023,22-37
УДК:
DOI: 10.52754/16948653 2023 1 3
ФЕРГАНА ереенундегу чек ара КОНФЛИКТТЕРИ: учурдагы абалы жана келечеги (кыргызстан менен тажикстандын мисалында) (илимий экспедициянын жыйынтыгы)
ПОГРАНИЧНЫЕ КОНФЛИКТЫ В ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЕ: ТЕКУЩЕЕ СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ (НА ПРИМЕРЕ КЫРГЫЗСТАНА И ТАДЖИКИСТАНА) (РЕЗУЛЬТАТЫ
НАУЧНОЙ ЭКСПЕДИЦИИ)
BORDER CONFLICTS IN THE FERGHANA VALLEY: CURRENT STATE AND PROSPECTS (ON THE EXAMPLE OF KYRGYZSTAN AND TAJIKISTAN) (RESULTS OF A SCIENTIFIC
EXPEDITION)
Бетенеев Жолдошбек Советбекович
Ботоноее Жолдошбек Советбекович Botonoev Zholdoshbek
т.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.и.н., доцент, Ошскийгосударственныйуниверситет candidate of historical sciences, associate professor, Osh State University
Носиров Шерзодбек Исматуллаевич
Носиров Шерзодбек Исматуллаевич Nosirov Sherzodbek Ismatullaevich
Улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
Старший преподаватель, Ошский государственныйуниверситет Senior lecturer, Osh State University
Матназаров Султанбек Абдикаримович
Матназаров Султанбек Абдикаримович Matnazarov Sultanbek Abdikarimovich
Окутуучу, Ош мамлекеттик университети
Преподаватель, Ошский государственныйуниверситет Lecturer, Osh State University
Абылкасым уулу Канатбек
Абылкасымуулу Канатбек Abylkasym uulu Kanatbek
Окутуучу, Ош мамлекеттик университети
Преподаватель, Ошский государственныйуниверситет Lecturer, Osh State University
Акматов Керимбек Эркетаевич
Акматов Керимбек Эркетаевич Akmatov Kerimbek Erketaevich
Магистрант, Ош мамлекеттик университета
Магистрант, Ошский государственныйуниверситет
Master's degree student, Osh State University
ФЕРГАНА ереенундегу ЧЕК ара КОНФЛИКТТЕРИ: учурдагы абалы ЖАНА КЕЛЕЧЕГИ (КЫРГЫЗСТАН МЕНЕН ТАЖИКСТАНДЫН МИСАЛЫНДА) (ИЛИМИЙ ЭКСПЕДИЦИЯНЫН ЖЫЙЫНТЫГЫ)
Аннотация
Бул макалада Фергана ереенундегу (Кыргызстан менен Тажикстандын мнсалында) чек ара конфликттеринин учурдагы абалы жана келечегн атайын нлнмнй экспеднцнянын жыйынтыгына ылайык сез болот.
Ачкыч свздвр: Фергана ереену, Кыргызстан, Тажнкстан, чек ара, анклав, эксклав, демаркация, делимитация, конфликт.
ПОГРАНИЧНЫЕ КОНФЛИКТЫ В ФЕРГАНСКОЙ
ДОЛИНЕ: ТЕКУЩЕЕ СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ (НА ПРИМЕРЕ КЫРГЫЗСТАНА И ТАДЖИКИСТАНА)
(РЕЗУЛЬТА ТЫ НА УЧНОЙ ЭКСПЕДИЦИИ) Аннотация
В данной статье рассматривается текущее состояние и перспективы пограничных конфликтов в Ферганской долине (на примере Кыргызстана и Таджикистана) в соответствии с результатами специальной научной экспедиции.
BORDER CONFLICTS IN THE FERGHANA VALLEY: CURRENT STATE AND PROSPECTS (ON THE EXAMPLE OF KYRGYZSTANAND TAJIKISTAN)
(RESULTS OF A SCIENTIFIC EXPEDITION) Abstract
This article examines the current state and prospects of border conflicts in the Fergana Valley (using the example of Kyrgyzstan and Tajikistan) in accordance with the results of a special scientific expedition.
Ключевые слова: Ферганская долина, Кыргызстан, Таджикистан, граница, анклав, эксклав, демаркация, делимитация, конфликт.
Keywords: Ferghana Valley, Kyrgyzstan, Tajikistan, border, enclave, exclave, demarcation, delimitation, conflict.
Киришуу
Дуйненун саясий картасында дээрлик бир кылымдай жашаган, мурдагы биполярдуу системанын бири болгон Социалисттик блоктун башында турган СССР деген "Улуу Держава" 1990-жылдарга келгенде езунун саясий жашоосун токтотуп, анын ордуна кез карандысыз, эгемендуу бир топ жацы мамлекеттер пайда болгону баарыбызга маалым.
Мындай жацы, кез карандысыз, эгемендуу мамлекеттер Борбордук Азиянын аймагында да тузулуп, аларды бутундей дуйне коомчулугу тааныды.
1990-жылы 15-декабрда Кыргыз ССР Жогорку Советинде "Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендуулугу женунде" Декларация кабыл алынып, Кыргызстан Советтер Союзунун курамындагы эгемен елке катары, ал эми 1991-жылы 31-августта Кыргыз Республикасынын Жогорку Кецешинде "Мамлекеттик кез карандысыздыгы женунде" Декаларация кабыл алынып, Кыргыз Республикасы кез карандысыз, эгемендуу демократиялык мамлекет катары салтанаттуу жарыяланган.
1991-жылдын 12-октябрында Аскар Акаев жалпы элдик шайлоодо Кыргыз Республикасынын Президенти болуп шайланган.
Кыргызстандын жалпы территориясы - 198 500 км2. Кыргызстандын чек арасынын жалпыузундугу 4598 чакырым. Ээлеген аймагы боюнча дуйнвдв 86 - орунда турат.
Тундугунвн 1113 км. жер Казакстан, чыгышынан жана туштук чыгышынан 1049 км. жер Кытай, туштук батышынан 972 км. жер Тажикстан жана батышынан 1374 км. жер Озбекстан менен чектешет [1].
Эгемендуу Кыргыз Республикасынын мамлекеттик чек араларын тактоо боюнча да бир катар иштер жургузулду. Натыйжада, XIX кылымдын ортосунан Кытай менен чек арада талаш болуп келген жерлердин маселеси чечилди. Тарыхка кайрылсак, XIX кылымдын ортосунда Кытай жана Россия империялары ездерунун баскынчы саясаттарынын натыйжасында, Орто Азия челкемундегу жерлерди ез ара белуштуруп алышкан. Эки империянын чек араларын тактоо иши 1860-жылы тузулген Пекин келишими жана 1864-жылы тузулген Чугучак токтому менен аныкталаган.
Кытай менен Россиянын Кыргызстандын аймагындагы чекарасын аныктоо Петербург (1881), Кашкар (1882) жана Жацы Маргалац (1884) токтомдорунда каралган. Бул суйлешуулердун бирине да кыргыз элинин екулдеру катышкан эмес. Эки империя чек араларын тактоо ишинде кыргыз элинин кызыкчылыгын эске албастан, ездерунун гана империялык кызыкчылыктарын кездешкен. Натыйжада, Кыргызстандын жери жана эли эки державага белунуп, бир белугуг Россияга, экинчиси Кытайга караштуу болуп калган. Совет бийлигинин доорунда, езгече 1960-жылы Кытай Эл Республикасы СССРге чек ара маселелери боюнча бир катар дооматтарды коюп келеген. Бирок Кытай менен СССРдин ортосунда чек ара маселелери езгеруусуз калган эле [2, 8, 9].
А) Кыргыз-Кытай чек ара маселелери
Кыргызстандын чек арасынын жалпы узундугу - 4598 чакырым, анын ичинен Кыргыз-Кытай чек арасынын узундугу 1071,8 чакырымды тузет. Кыргыз Республикасы менен Кытай Эл Республикасынын ортосунда Кыргыз-Кытай чек арасы боюнча келишимге 1996-жылы 4-июлда кол коюлган. Ал эми экинчи бир, Кыргыз-Кытай чек арасы боюнча кошумча келишимге
1999-жылдын 26-августунда кол коюлган. 2003-жылдын 28-февралында Кыргызстандын Конституциялык соту аталган эки келишимди «мыйзамдуу тузулген» деген чечим чыгарган
[3].
Кыргызстан эгемендуулукке ээ болгондон кийин гана бул маселени чечуу учун жацы мумкунчулуктер ачылды. 1990-жылдардан баштап бир катар иштер, эки тараптуу суйлешуулер жургузулуп, Орус-Кытай мамилелеринин Кыргызстан чек арасына тиешелуу документтери ете кылдаттык менен изилденди. 1996-жылы 4-июнда Кытай Эл Республикасы менен Кыргыз Республикасынын делегациялары чек ара маселесин адилет, натыйжалуу чечуу женунде документке кол коюшуп, чек араны тактоо боюнча иш баштады. Бул иште Кыргызстандын президенти А. Акаев жана Кытай Эл Республикасынын терагасы Цзян Цземин чоц салым кошушту. Кылдаттык менен жургузулген иштердин натыйжасында талаш болуп келген жалпы аянты 4 миц чарчы километр жердин 70 % ы Кыргызстандын, ал эми 30 % ы Кытай Эл Республикасынын жери деп чечилип, эки мамлекеттин ортосунда жацы чек ара сызыгы тузулду.
Чек ара боюнча бул келишим эки елкенун мыйзам чыгаруу органдары тарабынан ратификацияланды. Кыргызстандын Кытай Эл Республикасы менен чек арасын тактап алышынын тарыхый мааниси чоц. Бул иште эки мамлекеттин тец кызыкчылыктары эске алынып, Кыргыз-Кытай чек арасында тынчтык жана бейпилчилик учун шарт тузулду.
Орто Азиядагы алгачкы чекара белуштуруулер
Орто Азиянын аймагында жашаган мурдагы Хива, Кокон хандыктары, кийинки Россия империясынын Туркстан губернаторлугу тузген чек аралары так болгон эмес. Ошонун негизинде кийин Советтер Союзу 1924-жылы улуттук республикаларды тузуу маселесине киришкен. Ошол жылдын июнь айынан тарта улуттук-административдик белуу башталган. Ал иштин принциптери так берилгени менен, алардын аткарылышы так болбой калган.
Ал принцип кайсы улуттун окулдеру коп болсо ошол жердеги айыл-кыштак республикага же автономиялык республикага тиешелуу болушу керек, деген талаптан турган.
Ал так аткарылбай, кыргыздар жашаган коп айылдар ошол кездеги Эзбекстандын аймагына кирип кеткен. Улуттук негизде чек ара так болбой калган. Мунун себебин Ильин деген Борбордук Аткаруу комитетинин эксперта так керсеткен. Улуттук курамды аныктоо иши жай мезгилинде жургузулуп, элдин кебу ал кезде жайлоого чыгып кетишкен. Жакада кебунче башка улуттун окулдеру калгандыктан алардан сурамжылап, ушулар кепчулукту тузет экен деп, кошуна республикалардын аймагына кошуп ийишкен. Ильин ошону туура баамдап, справкасында жазып берген. Бирок, тилекке каршы, ал кийинки иштерде эске алынбай калган.
Биринчи жер белуштурууде Лейлек району толугу менен, Баткен районунун учтен бири, Сулукту шаары Эзбекстанга кирип кеткен. Ошолорду керсетуп Жусуп Абдырахманов борбордук органдарга Сталиндин езуне чейин кайрылган. Ошол кездеги чек араны аныктоочу комиссиянын катарына бир да кыргыз, кыргыз таламын талашчу бир да адам кошулган эмес. Ал ишти аткарат деп алгач казак коомдук ишмери Турар Рыскулов, кийин болсо Мырза Галиев деген казак ишмери комиссияга кошулган. Кыргыздардын кызыкчылыгы корголбой калганын айтып, Кыргызстан жетекчилеринин бири Тойчинов Москвага чейин кат жазган. Анын, кыргыздардын кызыкчылыгы корголбой калды - деген пикирине эч кандай жооп болгон эмес.
Жерлерди тактоого, ошентип, алгач бир да кыргыз катышпай калган. Бирок, жергиликтуу жетекчилер кайра-кайра кат жазып отурушуп биртоп маселелерди такташкан. Кемур кени чыккан Сулукту Кыргызстандын аймагына кошулган. Жусуп Абдырахманов Сулуктуде кыргыз шахтерлору кебуреек иштээрин, анын айланасында жалац кыргыз кыштактары бар экенин далилдеген каттарынан соц, Лейлек, Сулукту, анан Баткен районунун биртоп жерлери кайтарылып берилген [4]. Бул иштин татаалдыгы, абдан жооптуу мезгилде алгач биздин елкенун екулдерунун ara катышпай калгандыгында.
Биз жана эки мамлекет менен чекарабызды салыштырмалуу тезирээк чечип алдык дегенибиз мындай. Кытай менен жер талаштын 1860-жылдардан бери келе жаткан тарыхы бар эле. Талаштын документтери бар эле. Анын негизинде талаштуу маселени чечууге мумкундук болду. Анан бул жерде мамлекет башчыларынын саясий кадамдары чечуучу мааниге ээ болду.
Ал эми Казакстан менен болсо болгону легитимдуу бир документ бар экен. Ошонун негизинде маселе талаш-тартышы жок чечилип кетти. Алмаштырылган жерлер боюнча саясий чайкоочулук журуп кеткенин баарыбыз билебиз. Антее да ал маселени салыштырмалуу тезирээк чечтик. Ал эми Эзбекстан, Тажикстан менен чек аранын езу 1924-жылдан башталып бугунку кунге чейин чечилбей келе жатат. Башында эле чек ара туура эмес чийилген. Анын туура эместигин калк да керуп, кийинки чарбалык жашоосунда анын кебу езгерулуп кеткен.
Анклавдар укмуш деле нерсе эмес. Дуйне жузунде анын 300 ден ашууну бар. Алардын онго жакыны Борбордук Азияда, Фергана ереенунде. Бул чек араны белуштуруудегу калпыстыктардан улам болуп калган нерсе. Чек ара белуштурууде ойку-кайкы болуп кетпее принциби бар. Мумкун болушунча чек аранын сызыктары туз кетиши керек. Бул талап, анан чек белууде улуттук принцип так сакталбай калган. Ошонун айынан анклавдар пайда болуп калган. Бугунку анклавдардын темен жагында кыргыз айылдар болгон. Ал эми анклавдар болсо колхоздоштуруу, артелдештируу кезинде ездерунун улуттук республикаларына катталып, чарбалык чек аралар аркылуу белунуп калышкан.
Муну саясатташтырып жиберуунун азабын биздин эл тартып атат. Маселен, Европада жашаган элдер анклавдарда жашаганы же жанында жашагандары анын эмне экенин билишпейт деле. Себеби мамлекеттер алардын жашоо ыцгайына ылайык келишимдерди тузуп коюшкан. Биздин мамлекет жетекчилери деле ошого барышеа жакшы болмок. Чек араны езунче чечип, анклавдар жашоосун келишимдер аркылуу туздеп койсо болот. Башка елкелердун бул жааттагы тажрыйбасын, укуктук негиздерин алып бул ишти жендесе баарына жакшы болмок.
Бул - чоц талашка тушкен тема. Ошол талаштуу жерди курчап турган эки тоо бар. Бири Борколдой, экинчиси Какшаал тоолору. Мына ошол чек араны картага тушургенде Советтер Союзу, кийин Кыргызстан чек араны Какшаалдын кыры аркылуу еткерчубуз. Ал эми кытайлар болсо тундук тараптагы Борколдой менен еткеруп, Узецгу-Кууштун алабын толугу менен езулеруне караштуу деп эсептеп келишкен. Биз болсо биздин жер деп, чек ара сызыгы кайсы жерден етушу, ошентип, талаш болуп келген. Алардын жуйеесу бизди, биздики аларды ынандырган жок.
Мына ошондуктан, мунаса чечимге алардын, биздин саясий жетекчилер келишип, талаштуу жерди эки тарапка белуу маселеси келип чыккан. Талаштуу жердин 30% ы коцшу
мамлекетке 70% ы бизге караштуу болуп калды. 1860-жылдан берки талаш болуп келген Узецгу-Кууш маселеси ушундай.
Ал кездеги документтерди ошол жердин тузулушун так билбеген адамдар жасаган. Так карта 1943 -жылы Кызыл Армиянын топографтары келип аныкташкандан кийин гана белгилуу болгон [4].
Тарыхтагы географиялык катачылык ошондой чечилди. Б) Кыргыз-Казак чек ара маселелери
Кыргызстандын тундугунен 1113 км. жер Казакстан менен чектешет.
Эгемендик алгандан кийин расмий тастыкталган документтерге ылайык Каркыра жайлоосундагы 620 гектар жер казактарга етуп кеткен. Азыр буга ылайык казак чек арасы 10 чакырымдай бери жылыи, казак тарап катуу кайтарууга алган. Совет убагында кою короолош, жайыты жакалаш журген кыргыздар эми ошол тосмо бекеттен бир карыш да ары аттай албай калды. Казактардын пайдасына чечилген бул келишимди казак парламента 5 жыл мурда эле ратификациялаган.
Кыргыз-Кытай чек арасынан айырмаланып, Кыргызстан менен Казакстандын ортосунда талаштуу аймактар аз болгон. Ошондуктан, адистер «чек аранын бул белугундегу иштер салыштырмалуу, жецилирээк журду», - дешет.
Кыргызстан менен Казакстандын ортосунда мамлекеттик чек араларды делимитациялоо женунде Меморандумга 1998-жылы 17-июлда эки елкенун президенттери кол коюшкан.
Каркыра маселеси кепчулукке анча тушунуксуз маселе. Каркыранын алабы 190 миц гектар жер. 1930-жылы Кыргыз жана Казак АССРлеринин чек арасын болгон Буткул союздук Аткаруу комитетинин документинде Каркыра эки республиканын эли биргелешип пайдаланчу жайлоосу деп керсетулген экен. Ошол жерден чек ара еткенде темен жактагы 130 миц гектар жери Казакстандыкы, 60 миц гектар жери, жогору жагы Кыргызстандын аймагы болуп калат. Ошол 190 миц гектар жер - Каркыра. Элде айтылып журген «берип ийиптир», «сатып ийиптир» - деген жер Сан -Таш айылынын жанында. Куцгей Ала-Тоосу буткен жерде эки суунун ортосу 30-жылкы чек ара белуштурууде Казакстанга берилген экен. А бирок, ал биздин айылга жакын, казактардын келишине ыцгайсыз болгондуктан, биздин эл пайдаланып журген. Союз тарагандан кийин деле пайдаланып журушкен. Ал жердин аянты - 1136 гектар. Ошол жердеги элдин, биздин комиссияда иштеген Туп районунун екулдерунун суроосу боюнча Кыргызстан тарап ушул маселени казак тарапка койгон. Биз пайдаланып келгенбиз, бизге бергиле деп.
Алар бир жыл ойлонуп, жерди жен эле бере албастыгын айтышып, алмаштыруу сунушун айтышкан. Жергиликтуу элдин сунушу менен ошол Каркыранын езундегу 625 гектар жерди (ошол жердеги бажы туйуну турган жердин жанында) сунуш кылынган. Мал жайылчу тегиз жер болгон. Алар ойлонуп керуп макул болушкан.
1700 гектар жер алмашылды. 1135 гектары Кыргызстанга, 625 гектары казактарга етту. Маселе ушинтип жергиликтуу элдин жашоо ыцгайына жараша чечилсин - деп, ошондой чечимге барышкан. Болгону ушул. Ал жерде, «бирее биреене сатып ийди, берип ийди» -деген, жок.
Эц эле кыска жол, бул елкелердун жетекчилери муну кандайча чечебиз? - деп макулдашуусу керек. Алар, директива беришсе, Экметтук комиссиялар ошондон кийин ездерунун ишин алый кетиши мумкун. Кандай болгон кунде да, бул езу татаал маселе. Ал эми, Тажикстан менен деле маселе ошондой. Себеби, улуттук-административдик белуу болгон кезде Тажикстан Эзбекстандын, Кыргызстан Россиянын курамындагы автономия болгон. Ошондо Россия менен Эзбекстан ортосунда чек ара каралган. Азыр Эзбекстан менен Тажикстан колдонуп аткан документ бирее эле. Ал, биздин позицияга туура келбейт. Аны тушунушубуз керек.
Чечилбей аткан жердин кебу, Ала-Бука, Аксы, Кадамжай, Баткен, Лейлек райондорунда. Баткен облусунун бардык райондорунда келишпеген маселелер кеп. Анан, езгече маселелер Кемпир-Абат, Керкидон суу сактагычынын айланасында. Булар да кепке созулуп кетиши мумкун. Себеби, ал жерлерде документтердин оюну болот. Карама-каршы документтер абдан кеп. Аны эки тарап эки башкача тушунушет, позициялары кайчы. Анан анклав маселелери. Муну саясатташтырбай, ошол жердеги элдин жашоосуна ыцгайлуу шарт тузуп, анан чек ара маселесин чечсе болот деп ойлойбуз. Бул жана биз айткан 4 принциптин бири.
Суу белуштуруучу туйундер, аны кеп пайдаланган элдин ээлигине етуш керек - деген принцип болгон. Кемпир-Абад, кийинки 70-жылдардагы иш. Аксы районунда жылкынын башындай болуп, оймо-чийме болуп кеткен жер ошондой болуп калган.
Чоц суулардын аймагына келгенде эле чек ара иймейип барып биздин аймакка кирип кетет. Тоодон чыккан сууну темен жактагы дыйканчылык кыла турган республикаларга тийиштуу кылыш учун, ошондой ишке барышкан. Кыйма-чийме болуп шырдактын оюмундай чек ара ошондон чыккан. Чек ара болушунча тузуреек кетсин деген принцип бузулган. Суу белуу принциби алдыга чыгып, негизги ролду ойноп кеткен. Аны деле, ойку-кайкы кылбай, тегиз чек ара чийсе болмок - деген адистердин пикири бар.
Тажикстан жана Эзбекстан менен чек ара тактоо боюнча суйлешуулер 2000-жылдардын башында башталганы менен, бир токтоп, кайра уланып аягына чыкпай келууде. Кыргыз-Эзбек Экметтеру токтоп калган бул ишти еткен 2010-жылдын жазында кайра жандантууга макулдашкан.
В) Кыргыз-взбек чек ара маселелери
Кыргыз-Эзбек чек арасынын узундугу алдын-ала эсептеелерге Караганда 1378 чакырым. Учурда анын 697 чакырымы гана такталды. 320 чакырым жер аныктала элек. Кыргызстандын аймагында Эзбекстандын Сох, Шахимардан, Таш-Тепе, Чоц - Кара - Галча анклавдары да жайгашкан. 1999-2000-жылдардагы ездерун Эзбекстандын ислам кыймылы -деп атаган куралчан топтору Кыргызстанга кол салгандан кийин, Эзбекстан Сох анклавын курчай мина коюп салган. Баш-аягы 1999-жылдан бери минадан 14 жарылуу болуп, 2 киши каза таап, учее оор жаракат алган. Кыргыз тарап езбекстандын миналарынан 7 миллион сом чыгым тартканын айтып келет.
Бирок, Эзбекстан менен болгон чек ара маселеси ушул кунге чейин чечилбей, кепчулук учурда, бул мамлекет менен чектешкен аймактар, анклавдар саясий соодага айланып келе жатат.
Г). Кыргыз-Тажик чек ара маселелери
Кыргызстандын туштук батышынан 972 км. жер Тажикстан менен чектешет. Анын 70 дей чакырымы талаш бойдон келууде. Бирок, Эзбекстанга окшоп эле, Тажикстан менен болгон чек ара маселеси да ушул кунге чейин чечилбей, кепчулук учурда бул мамлекет менен чектешкен аймактар, анклавдар саясий соодага айланып келет. Тараптар ушул учурда чек араны делимитациялоону кайсы укуктук документтерге таянып жургузуу тууралуу бир пикирге келише албай жатат [5].
Тажикстандын Ворух эксклавы Баткен облусунун ичинде жайгашкан. Анклавга барчу жол чек арадагы кыргыз айылдарын аралап етет. Ворухтун калкынын саны 30 мицден ашуун, жер тартыш, эл жыш отурукташкан. Анын жанындагы Баткендин Ак-Сай айылынын калкы да, облустун борборуна баруу учун, Тажикстандын Ворухка чейинки эки-уч айылын аралап етет.
Кыргызстан менен Тажикстандын ортосундагы талаштуу жер тилкелери негизинен Баткен облусуна таандык, айрыкча мындай жерлер облустун Ак-Сай айылдык округунда арбын.
• 2011-жылдын 13-ноябрында Кыргыз-Тажик чек арасын тактоо боюнча суйлешуулер Бишкекте болгон. Суйлешуунун жыйынтыгында бир катар талаштуу аймактар боюнча мунаса табылган. Бирок, чек ара аймагында жашаган тургундар суйлешуулердун жыйынтыгына канааттанган эмес.
• Тажикстандын тышкы иштер министринин орун басары Низомиддин Зохидов 2012-жыл, Кыргызстан менен чек араны тактоодо чечуучу жыл болорун билдирген. Анын айтымында, Кыргызстан менен чек аранын 50 пайыздан ашыгы такталып буткен. Кыргыз Экмету да Тажикстан менен чек араны тактоо иши журуп жатканын бышыктап, бирок, суйлешуулер туурасында кец-кесири маалымат берген эмес. Кыргызстан тараптан суйлешуулерге Экметтун Чек араларды делимитациялоо жана чек ара аймактарын енуктуруу белумунун жетекчиси Курбанбай Искандаров жетекчилик кылган. Мурда, Кыргызстандын Регионалдык маселелер боюнча белумун жетектеп, чек араны тактоо боюнча суйлешуулерде кыргыз делегациясын жетектеп журген Саламат Аламанов, бул маселени, келишуу аркылуу гана чечууге болот - деп эсептейт.
• Эзбекстан менен Тажикстан, талаштуу жерлерди 1924-27-жылдардагы документтердин негизинде чечебиз - деп келатышат. Ал эми, биз болсо, Тажикстан менен 1958-жылкы жана андан кийинки мыйзамдуу езгеруулерду эске алуу менен чечебиз деп келгенбиз. Алар, биздин сунушту, биз алардын сунушту кабыл алчу эмеспиз. Эми, компромисске келип, адамдардын кайсы аймакта жашап жана кайсы тараптын жерин пайдаланып жаткан фактыларын эске алуу менен чечишибиз керек. Анда да, анализдерди жургузушубуз керек. Мисалы, ал жерлердин жалпы аянтын, сапатын эске алуу менен гана белуштурууге жана чечууге болот.
• Кыргызстандын мурдагы вице-премьер-министри Токон Мамытов 2014-жылдын 7-январда Душанбе шаарында еткен Кыргыз-Тажик суйлешуусунде, чек арада жашаган кыргыз, тажик айылдарында жашаган жарандарынын коопсуздугу тууралуу сез болгон. Чек ара маселесин чечип атканда, кичинекей айыл-айыл болуп калган жерлерди мамлекет менен байланыштырган жол тууралуу да сез болгон. Натыйжада тажик вице-премьери менен коомдук кырдаал курчуп кетпесин - деп
бир пикирге келишкен. Ошол жердеги эки елкенун милиция, чек ара кызматкерлери кузетке чыгышсын, кыргыз жана тажик жарандарынын бири-бирине кол кетеруусуне жол берилбесин деген чечим кабыл алынган.
• Бул аймактагы Кыргыз-Тажик айылдары чырмалыша жайгашкан. Эки елкенун чек арасын тактоо иштери, дал ушул чырмалышкан жерге келгени бир кадам да жылбай токтоп турат. Чек ара такталбай турушу эки елке жарандарынын ортосундагы чыр-чатактарга да себеп болууда. Эзгече акыркы жылдары бул аймак жацжалдардын очогуна айланды. Чатак негизинен жер, жол, суу, жайыт маселесинен чыгат.
• 30 мицдей калкы бар Ворух анклавы да, ушул жерде. Ворухтун тегерегиндеги кыргыз айылдары мал-жанын ушул анклавды аралап алып етууге аргасыз. Мурдараак, кошуналар мындай ачык каршылык керсетпесе да, айылынан етуп бараткан кыргыз жарандарына кыйыр турде кысым керсетуп келген. Ушундан улам, кыргыз тарап 2013-жылдын апрель айынын аягында Ак-Сай - Тамдык айланма жолун куруп баштап, бирок ал кошуналардын каршылыгынан улам токтоп калган. Анда да, жол тосулуп, бийликке талаптар коюлган. Бирок, маселе чечилген эмес.
• Баткендин Ак-Сай айылына баруу учун да, Тажикстандын Кожоаъло деген айылын аралап етууге туура келет. Кыргызстан, мындан улам, кез карандысыз Кек-Таш -Ак-Сай жолун куруп, андан ары Ворухту айланып етчу жолду улантууну кездеген эле. Тилекке каршы, тажик тарап буга да каршы чыгып, 2014-жылдын 11-январында чек арачылар ортосунда куралдуу кагылыш болгон. Ошондон кийин Кыргыз-Тажик чек арасы терт айдай жабык турду.
• Ошентип, бул челкемде жыл башынан бери улам чыр-чатак чыгып, кошуналар бири-бирине тирешкендей маанай екум сурууде. Ал арада бир канча жолу эки тараптуу суйлешуулер болгону менен кыргыз тарап жогоруда айтылган айланма жолдорду куруу боюнча кошуналар менен бир пикирге келгени байкалган жок.
2022-жылдын 10-11-февраль кундеру Баткен облусунун Тажикстан Республикасы менен чектешкен аймактарындагы чекара конфликттеринин келип чыгышынын себептерин аныктоо максатында Ош мамлекеттик университетинин Чыгыш таануу илим-изилдее институту менен Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын Туштук белумунун гуманитардык жана аймактык изилдеелер институтунун тарыхый-маданий мурастар белумунун илимий кызматкерлери, студенттер жана магистранттардан турган жалпы 15 адамдандан тузулген илимий экспедициялык топ Баткен облусунун Ак-Сай, Кек-Таш, Капчыгай, Ак-Татыр, Орто-Боз, Самаркандек, Согмент айылдарында жана Баткен шаарында болушуп, жергиликтуу тургундардан 20 суроодон турган аноноимдуу анкеталарды алышып, видео интервьюларды жасашып, жергиликтуу жашоочулардын чыныгы жашоосу менен жеринен таанышып, чекара конфликттерин алдын-алуу, конфликттерди чечуунун жолдору боюнча сунуш-пикирлерин угуп келдик.
Социалдык сурамжылоого катышкан респонденттердин жаш курактары 13 жаштагы мектеп окуучуларынан баштап, 75 жаштагы карыларга чейин жетти.
Ош мамлекеттик университетинин Чыгыш таануу илим-изилдее институту тарабынан демилгеленип, уюштурулган илимий экспедициянын жыйыньыгы менен 2022-жылдын 28-апрелде "Фергана ереенундегу чекара конфликттери: учурдагы абалы жана келечеги" - деген
темада Эл аралык илимий-практикалык конференция офлайн жана онлайн форматында етуп, кошуна Казакстан, Эзбекстан жана Тажикстан Республикаларынан дагы чекара конфликттери боюнча илимий изилдеелерду жургузуп келишкен окумуштуулар атайын баяндамалар менен катышышты.
Эл аралык конференцияга кошуна елкелерден сырткары Кыргызстандын бардык аймактарындагы жогорку окуу жайларынан окумуштуулар ездерунун илимий баяндамалары менен катышышып, жалпы 100ге жакын баяндамалар жасалып, конференциянын жыйынтыгында атайын резолюция кабыл алынып, Кыргыз Экметунун тиешелуу кызматтарына женетулуу менен Чыгыш таануу институтунун "Чыгыш таануунун маселелери" илимий журналынан жарык керууге сунушталды.
Илимий эксиедицияда жергиликтуу тургундардан алынган анонимдуу анкетанын биринчи суроосу ресионденттин анкетаны толтурган куну, айы жылы, экинчи суроосу Баткен облусунун кайсы району экени суралса, ал эми учунчу суроосунан баштап конкреттуу суроолорго орун берилген.
Анкетанын учунчу суроосу "Сиздин оюцуз боюнча чекарадагы конфликттер эмне себептен чыгып жатат?" - деп аталып, ara жалпы сурамжылоого катышкан респонденттин токсону (90) чекара маселесинин такталбагандыгынан, он алтысы (16) чекара зымдарынын жоктугунан, он экиси (12) Тажикстан тарабынан провакация болгондугунан десе бир (1) респондент Кыргызстан тарабынан провакция болгондуктан чекара конфликттери чыгып жатат деп жооп беришкен.
Анкетанын тертунчу суроосу "Сиз жашаган чекара айылындагы Кыргыз Экмету тузген шартка канааттанасызбы" - деген суроого респонденттердин отуз жетиси (37) ооба, толук канааттанам, отузу (30) жок канааттанбайм, кырк сегизи (48) анчалык канааттанбайм деп жооп беришкен.
Ал эми бешинчи суроо "Сиз жашаган чекара айылында балдарыцыздын билим алуусу учун тузулген шарт сизди канааттандырабы?" - деген суроого респонденттердин жетимиши (70) ооба канааттандырат, он сегизи (18) жок канааттандырбайт, отуз торту (34) анчалык деле канааттандырбайт деп жооп беришкен.
Сурамжылоонун алтынчы суроосу "Сиз жашаган чекара айылында дарылануу учун тузулген шарт сизди канааттандырабы?" - деген суроого респонденттердин кырк алтысы (46) ооба канааттандырат десе, отуз беши (35) жок канааттандырбайт, отуз сегизи (38) анчалык канааттандырбайт деп жооп беришкен.
Жетинчи суроо "Сиз жашаган чекара айылында таза суу маселеси чечилгенби?" - деп аталып, ara респонденттердин кырк жетиси (47) ооб, толук чечилген десе, отуз учу (33) жок чечилген эмес, отуз сегизи (38) жарым-жартылай чечилгендиктерин билдиришкен.
Ал эми "Сиз жашаган чекара айылында уй-жайын сатып, башка аймактарга кечуп кеткендер барбы?" - деп аталган сегизинчи суроого респонденттердин жетимиш экиси (72) ооба, бар. Бирок, андайлардын саны абдан аз десе, отуз экиси (32) ооба, бар. Бирок, андайлардын саны абдан кеп, он беши (15) жок. Баары ушул жерде эле жашашат деп жооп беришкен.
Анкетанын тогузунчу (9) суроосу "Сиз езуцуздун айылда канчалык децгээлде коопсуз жашайм деп эсептейсиз?" - деп аталып, ara жалпы сурамжылоого катышкан респонденттердин кырк бири (41) толук коопсуз жашайм, эч кандай коркунуч жок деп жооп беришсе, элуу учу (53) абдан кооптуу, коркунучта жашайм десе, ал эми жыйырма тогузу (29) езум жашаган айылдан башка жерге кечуп кетууну пландап жатам деп жооп беришкен.
Сурамжылоодогу онунчу суроо "Сиз езуцуздун жашаган айылыцыздын келечегин кандай элестетесиз?" - деп талып, ara респонденттердин жетимиш учу (73) келечеги кец, жакшы элестетем десе, жыйырма беши (25) келечеги жок, жакшы элестете албай, он сегизи (18) айылда жашоо учун шарт жок, башка жакка кечууну пландап жатам деп жооп беришкен.
"Сиз жашаган айылыцызда кайсы телеканалдар керсетет?" - деген он биринчи суроого токсон бир (91) адам Кыргызстандын бардык телеканалдары керсетет, жыйырма алтысы (26) КТРК менен ЭлТРди гана керебуз, бир (1) адам Эзбекстан менен Тажикстандын телеканалдарын керебуз десе, бир (1) адам Кыргызстандын телеканалдарын кере албайбыз деп жооп берген.
Анкетада керсетулген "Смз жашаган айылыцызда интернет барбы, ылдамдыгы кандай?" - деген он экинчи суроого респонденттердин сексен терту бар, абдан жакшы иштейт десе, алтоо (6) жок, жыйырма сегизи (28) бар, бирок абдан начар иштейт деген баасын беришкен.
"Сиз жашаган айылда контрабанда менен алектенгендер барбы?" - деген он учунчу суроого респонденттердин жыйрмасы (20) ооба, бар. Абдан кеп десе, жыйырма беши (25) жок, контрабанда менен эч ким алектенбейт, алтымыш алтысы (66) билбейм, кабарым жок деген жоопторун беришкен.
Сурамжылоонун он тертунчу суроосу "Сиз жашаган айылда буша чейин Тажикстанга жана Эзбекстанга мыйзамсыз турде товарларды киргизип, ал жактан бизше алып чыгып жургендер болгонбу?" - деген суроого отуз бир (31) адам ооба, болгон. Андайлардын саны абдан кеп болчу десе, он адам (10) жок, андайлар буга чейин болгон эмес, азыр деле жок, элуу уч (53) адам билбейм, кабарым жок, жыйырма уч (23) адам анча-мынча бирин-серин болгон деп жооп беришкен.
"Сиз Кыргызстан менен Тажикстандын ортосунда чекарада конфликт чыккан учурда кыргыз чекарачылары мени коргой алат деген ишеничициз канчалык децгээлде?" - деген анкетадагы он бешинчи суроого элуу (50) адам абдан жогору, бизди чекарачыларыбыз бизди толук коргой алат десе, тогуз (9) адам тап-такыр ишеничим жок, бизди коргой албайт, элуу тогуз (59) адам билбейм, канчалык децгээлде коргой алаарын деп жооп беришкен.
Анкетадагы он алтынчы "Сиз ушул кунге чейин Тажикстан менен болгон чекара конфликттеринде жабыр тарттыэызбы?" - деген суроого респонденттердин алтоо (6) ооба, абдан жабыр тарттым. Жакындарымдан айрылдым. Уй-жайым ерттенду десе, сегизи (8) жок, бир дагы жолу жабыр тартканым жок, кырк (40) адам ооба, моралдык-психологиялык жактан жабыр тарттым деп жооп беришкен.
Социалдык иликтеенун он жетинчи суроосу "Тажикстан менен чекара маселелерин чечууде кээ бир талаштуу болгон жерлерди алмашуу жолу менен чечууге сиздин пикирициз кандай?" - деп аталып, ara респонденттердин он сегизи алмашуу жолу менен чечууге мен макулмун десе, элуу учу (53) алмашуу жолу менен чечууге мен тап-такыр каршымын, элуусу
(50) элдин пикирин эске алуу аркылуу, алмашуу менен чечкенге макулмун деп жооп беришкен.
"Тажикстан менен чекара конфликттерин алдын-алууда жана чечууде жергиликтуу бийликтин ишмердуулугуне кандай баа бересиз?" - деген он сегизинчи суроого, респонденттердин кыркы (40) жогору баа берем, абдан жакшы иштеп жатышат десе, алтымыш сегизи (68) темен баа берем, эч кандай иш жок, конфликт чыккандан кийин иштешет деген бааларын беришкен.
Анкетанын он тогузунчу суроосу "Тажикстан менен чекаралаш айылдарда жашагандарды кыргыз Экмету канткенде алар башка аймактарга кечуп кетпейт деп ойлойсуз?" - деп аталып, ara сурамжылоого катышкандардын токсон учу (93) чекара маселесин толук чечкенде десе, он сегизи (18) чекара маселеси чечилбей эле, бирок Экмет жашоо учун толук шарт тузсе эч ким эч жакка кечуп кетпейт эле деген пикирин билдиришкен.
Ал эми анонимдуу анкетанын акыркы жыйырманчы суроосу "Кыргыз-тажик чекара маселеси жакынкы бир-эки жылда толук чечилет деп ойлойсузбу же тап-такыр чечилбейби?" - деп аталып, ara сурамжылоого катышкан жалпы респонденттердин алтымыш тогузу (69) бир-эки жылда чечилет деп ойлойм деген позицияларын билдиришсе, кырк беш (45) респондент чекара конфликттеринин чечилишине кезум жетпейт деп баа беришкен.
Эзуцуздерге маалым болгондой мына ушул анкетадан алынган жоопторго карап эле Баткен облусунун Баткен районунун чекара айылдарындагы калктын социалдык-экономикалык жана саясий абалы кандай экендигин, коопсуздук маселеси кандай курч экендигин, жергиликтуу тургундардын чекара конфликттерин кыска меенетте чечип, тынч, коопсуз жашоого болгон умуттеру чоц экендигин керууге болот.
Бул сурамжылоого Баткен районунун Ак-Сай айылынан жалпы элуу тогуз (59) адам катышса, алардын жыйырма экиси (22) он уч (13) жаштагы, он бири (11) он терт (14) жаштагы, ону (10) он беш (15) жаштагы, алтоо (6) 16 жаштагы, алтоо (6) он жети (17) жаштагы мектеп окуучулары болсо, бирее жыйырма уч (23), бирее отуз уч (33), бирее (1) кырк эки (42), бирее (1) элуу тогуз (59) жаштагы тургундар болду.
Тилекке каршы Ак-Сай айылынын тургундарынын кепчулугу социалдык сурамжылоого катышуудан кескин турде баш тартышты. Алардын мындай баш тартууларын ездерунун аттарын атагылары келбеген жергиликтуу тургундар жергиликтуу бийлик екулдерунун, езгече куч структураларынын екулдерунун суракка алуулары, кимдер менен суйлештуц, эмне деп маалымат бердиц? деген сыяктуу суроолору кеп болот деп жооп берууден баш тартышкан.
Мисалы Ак-Татыр айылынан дагы жалпы сурамжылоого элуу тогуз (59) адам катышса, анын ичинен он беш (15) жаштагы уч (3), он алты (16) жаштагы бир (1), он жети жаштагы (17) бир, он тогуз (19) жаштагы бир (1), жыйырма терт (24) жаштагы бир (1), жыйырма жети (27) жаштагы бир (1), жыйырма тогуз (29) жаштагы бир (1), отуз жаштагы (30) уч (3), отуз эки (32) жаштагы терт (4), отуз уч (33) жаштагы бир (1), отуз терт (34) жаштагы бир (1), отуз беш (35) жаштагы бир (1), отуз жети (37) жаштагы уч (3), отуз сегиз (38) жаштагы бир (1), кырк (40) жаштагы терт (4), кырк бир (41) жаштагы бир (1), кырк эки (42) жаштагы эки (2), кырк уч (43) жаштагы бир (1), кырк беш (45) жаштагы уч (3), кырк сегиз (48) жаштагы тогуз (9), элуу (50) жаштагы бир (1), элуу бир (51) жаштагы эки (2), элуу беш (55) жаштагы эки (2), элуу алты (56)
жаштагы бир (1), алтымыш терт (64) жаштагы алты (6), алтымыш беш (65) жаштагы бир (1), алтымыш сегиз (68) жаштагы эки (2), жетимиш беш (75) жаштагы бир (1) адам болгон.
Мындан сырткары, социалдык иликтееге Кек-Таш, Самаркандек, Капчыгай, Сегмент айылдарынын жана Баткен шаарынын тургундары дагы катышышып, ез пикирлерин билдиришкен.
Социалдык иликтеелерду жургузууде респонденттердин жаш курактары, улуту, жынысы дагы абдан чоц мааниге ээ экендиги баарыцыздарга маалым.
Жогорудагы цифралардан эле сиздер ез алдыцыздарча дагы тыянак чыгарсацыздар болот.
Жыйынтыктап айтканда Фергана ереенундегу чекара маселелери бугунку кундегу эц актуалдуу маселеге айланганы, аны токтоосуз турде чечуу учур талабы экени Кыргызстандын эле эмес, Тажикстан жана Эзбекстан Республикаларынын жарандарынын жана Экмет екулдерунун дагы пикиринен билууге болот.
Фергана ереенундегу чекара конфликттеринин келии чыгышын жана аларды чечуунун жолдорун илимий жактан изилдее учун дагы да кептеген илимий эксиедицияларды уюштуруу зарыл деп эсеитейбиз.
Колдонулган адабияттар:
1. Аламанов С.К. Краткая история и опыт решения пограничных проблем Кыргызстана. -Бишкек, 2005.
2. Алексей Гуня, Ян Кёлер, Кристоф Цюрхер. Эмпирические исследования локальных конфликтов. Часть 1. Введение в методологию и методы полевых исследований. Москва-Берлин 2008.
3. Вся Азия. Географический справочник. -М., 2003. С. 147.
4. Жумабаев Б. Памир Улуу державалардын ортосундагы геосаясий куреш. -Бишкек, 2009.
5. http://www.azattyk.kg/content/kyrgyzstan_tadjikistan. Чек араны кимдер, кандайча аныкташкан? Жарыяланган учуру: 05.11.2010
6. http://www.azattyk.kg/content/kyrgyzstan_tadjikistan. Кыргыз-Тажик чек арасын тактоо кыйын жана узак. Жарыяланган учуру: 17.11.2011
7. Илимий экспедициянын материалдары. 10-11-февраль, 2022-жыл, Баткен.
8. Кулдышева, Г., & Мирзакаримов, Ф. (2023). Пограничная безопасность в системе национальной безопасности Кыргызской Республики. Вестник Ошского государственного университета. Право, 1(1), 86-96. https://doi.org/10.52754/16948661 2022 1 9. EDN: OAILPA.
9. Аликулов, Б.М. Кыргыз Республикасынын улуттук мыйзамдарына ылайык мамлекеттин аймагынын укуктук режими / Б. М. Аликулов // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Vol. 2, No. 3. - P. 272-278. - DOI 10.52754/16947452 2021 2 3 272. -EDN:AXSIXZ.
ТИРКЕМЕЛЕР
Таблица №1
Баткен облусуна болгон илимий экспедициянын жыйынтыгы / сандык корсоткучтор менен
№ «А» варианты «Б» варианты «В» варианты «Г» варианты
1.
2.
3. 90 16 12 1
4. 37 30 48 1
5. 70 18 34 1
6. 46 35 38 0
7. 47 33 38 0
8. 72 32 15 0
9. 41 53 29 0
Баткен облусуна болгон илимий экспедициянын жыйынтыгы / сандык корсоткучтор менен
№ «А» варианты «Б» варианты «В» варианты «Г» варианты
10. 73 25 18 0
11. 91 26 1 1
12. 84 6 28 0
13. 20 25 66 0
14. 31 10 53 23
15. 50 9 59 0
16. 6 8 40 0
17. 18 53 50 1
Баткен облусуна болгон илимий экспедициянын жыйынтыгы / сандык корсоткучтор менен
№ «А» варианты «Б» варианты «В» варианты «Г» варианты
18. 40 68 15 0
19. 93 18 0 0
20. 69 45 0 0
