CC BY
6ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОЛОГИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOLOGY
e-ISSN: 1694-8874
№2(2)/2023, 30-40
УДК: 82/821(316.3.4 )
DOI: 10.52754/16948874 2023 2(2) 4
телеген касымбековдун чыгармаларында сеек коюуга
байланышкан ырым-жырымдардын чагылдырылышы
ОТРАЖЕНИЕ ПОХОРОННО-ПОМИНАЛЬНЫХ ОБРЯДОВ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ
ТОЛОГОНА КАСЫМБЕКОВА
REFLECTION OF FUNERAL RITES IN THE WORKS OF TOLOGON KASYMBEKOV
Бердалиева Нурсулуу
Бердалиееа Нурсулуу Berdalieva Nursuluu
студент, Ош мамлекеттик университети
студент, Ошский государственныйуниверситет Student, Osh State University _altynbekovnanur@gmail.com_
Мурзакметов Абдымиталип Камытович
МурзакметоеАбдымиталип Камытович Murzakmetov Abdymitalip Kamytovich
т.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.и.н., доцент, Ошскийгосударственныйуниверситет Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Osh State University
suzak65@mail.ru
телеген касымбековдун чыгармаларында сеек коюуга
байланышкан ырым-жырымдардын чагылдырылышы
Аннотация
Бул макалада Т.Касымбековдун чыгармаларында сеек коюуга байланыштуу ырым-жырымдардын чагылдырылышы каралды. Элдин еткен турмушун суреттегенде сезсуз архаикалык сездер, даилектизмдер колдонулат. Чыгармада кыргыз эли колдонгон макал-лакап, кеене сез, фразеологизмдер ете кеп кездешет. Дал ушундай локалдык езгечвлуктвр, диалектизмдер жазуучулар тарабынан кецири пайдаланса адабий тил да байып, бир элдин маданиятындагы езгечвлуктвр жекеликтен жалиылыкка айланат. Жазуучу Т.Касымбеков чыгармаларында мындай ыкманы кецири иайдаланат. Бир гана архаизм же диалектизм сездерду эле колдонбостон кыргыз элинин каада-салттарынын езгечелуктерун чыгармаларында пайдаланган. Ушул маселелерди изилдее максатында жазуучу Т.Касымбековдун "Сынган кылыч" тарыхый романындагы кыргыз элинин руханий маданиятына байланышкан мисалдарды, анын ичинен сеек коюуга тиешелуу керунуштерду белгилеи керсеттук.
Ачкыч свздвр: тарыхый роман, Т. Касымбековдун чыгармачылыгы, диалектизмдер, адабияттагы тарыхый фон, сеек коюу салты.
ОТРАЖЕНИЕ ПОХОРОННО-ПОМИНАЛЬНЫХ ОБРЯДОВ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ТОЛОГОНА КАСЫМБЕКОВА
Аннотация
В данной статье анализируется те выразительные средства, т.е. пословицы и поговорки, фразеологизмы и другие лексические средства, - которые складываются в языковой образ похоронной обрядности в произведениях Т. Касымбекова. Приведенные нами примеры являются свидетельством проявления особой тщательности писателя по отношению к богатству кыргызского языка. Они не только позволяют избежать повторов в речи повествователя, но и порой придать ей локальную особенность, а также раскрывает произведения с другого ракурса. Используя богатство и выразительность кыргызского языка, умело дифференцируя их речь и насыщая ее диалектизмами и народными изречениями, писателю удалось показать на страницах своих произведений локальные особенности юга Кыргызстана и достичь той достоверности и убедительности, к которым в своем творчестве стремились большинство писателей.
REFLECTION OF FUNERAL RITES IN THE WORKS OF TOLOGONKASYMBEKOV
Abstract
This article examines the linguistic devices such as proverbs, sayings, and phraseological units used by T. Kasymbekov to depict funeral rituals in his works. The examples provided demonstrate the author's meticulous attention to the linguistic nuances of the Kyrgyz language. These devices not only serve to diversify the narrator's discourse and add local flavor, but also offer a fresh perspective on the works. By skillfully employing the richness and expressiveness of the Kyrgyz language, incorporating dialects and folk sayings, the author effectively portrays the unique characteristics of southern Kyrgyzstan in his works, achieving a level of authenticity and persuasiveness sought after by many writers.
Ключевые слова: исторический роман, творчество Т.Касымбекова, диалектизмы, исторический фон в литературе, погребальная обрядность.
Keywords: historical novel, T. Kasymbekov, dialectisms, historical background in literature, funeral rituals.
Киришуу
Кыргыз тилинин кеп белгисиз сез байлыктарына кунт коюп аларды иликтеп, аны электен элеп, ез чыгармаларында кецири пайдаланган жазуучулардын бири катары Телеген Касымбековду айтууга болот. Тилдеги езгечелуктер, говорлор, диалекттердин мумкунчулугун пайдаланып кыргыз адабиятында классикалык чыгармаларды жаратуу менен жазуучу езунун кайталангыс стилин таба алды. Дуйнедегу элдеринин адабий чыгармаларын алып Караганда да, ар бир элдин адабий тилинин негизги ресурстарынын бири - тилдин жергиликтуу езгечелуктеру экендиги кеитеген изилдеелерден белгилуу. Ken ошол жергиликтуу тилдик езгечелуктер менен тил казынасын кантии, кандай ыкма менен, канчалык децгээлде, даражада жана елчемде колдонуу зарылдыгын, аны колдонуунун шарттарын иликтее актуалдуу маселе.
Керкем адабият, андагы чыгармалар тилсиз жашай албайт. Адабият дайыма тил жагынан баюунун, ар турге кубулуу процессинде болуп, стиль жагынан дифференциациялана берет. Ал эми бул процесс тилдин диалектилик байлыгын пайдалануу аркылуу гана журет.
Диалектилик сездерду бузулган, жат нерсе катары баалоо жарабайт. Диалектилик сездердун ар биринин баасы бар, ез алдынча тилде номинативдик да, коммуникативдик да милдет аткара алат. Алардын тамыры элдин тилинен енуп чыгып, бутактары, жалбырактары адабий тилдин езегу менен чамалашып, тамырлашып кетет. Ушунун баарын жазуучу Т.Касымбеков "Сынган кылычта" чыгармасында чеберчилик менен пайдалана алган. Т. Касымбековдун чыгармачылыгын ар тараптан изилдее иштери жакшы эле колго алынып, жазуучунун бейнесине арналган илимий макала, диссертациялар жазылыи келе жатат (Задабаева, 2007; Динчер, 2010; Кошматова, 2011; Колбаева, 2021; Абдумухамед кызы, 2023; Раимбердиева жана Маматова, 2021).
Материалдар
Т.Касымбеков езунун чыгармаларында "кашкар чапан, чалбар, атпай, тецшерик, табат, мейирлеш, базыра, кайрымжы, шарпа, жортмоло, чым квк, кемзол, пир, агушак, ноода, кабарчыкта, маале, логло, айыцчы, канавайран, чалкеш, мукумдаш, зарде, шаатыт (тыт дарагынын бир туру), тен, ариет" сыяктуу сездерду колдонбой, же аларды адабий кыргыз тилиндеги сездерду колдонуп жазса чыгармаларынын "майы чыкпай", Касымбеков -Касымбеков болбой калмак. Автор чыгармаларында суреттеген окуяларды езу жанында аралашып жургендей, ошо жердеги тилдин байлыктары менен суреттеп бергенде гана чыгарма окурмандардын журегунен орун таба алат. Анын сьщарындай адабияттын ушундай мыйзамын Т. Касымбеков да "Сынган кылыч" чыгармасында дурус сезгендиги романдын сездерунен керунуп турат.
Романда езгече "лексикалык диалектизм" деп аталган сездердун тобу кецири пайдаланылган. Алар теменкулер: дарамат (киреше, енум, тушум), жамагат (коомчулук), бирдекиде (кайсы бир учурда), ашына (коцшу, тааныш), кулунчак (езек, сецгек), байым (санаа), сутак (канаттуунун аты), челек (чака), набыт (кум-жам), дудала (бук), орточо (эки ортого элчилик кылган киши), атабачы (хандын колуна суу куюп кызмат кылган адам), чак (кецул эргуу), датка (бир суу элди башкарган адамга берилуучу административдик титул), апта (жума), асел (бал), алака (мамиле), баиалуу (омоктуу), багалац (жетилген курпец), дарче
(кичине терезе же капкактуу кичине эшикче), тастыкта (кубелендур), алем (ич тызылдоо, кызгануу), адалати (эц жок дегенде), авазкей (тамашачыл, ышкыбооз), аста-секин (акырын), атарап (челкем), астайдил (чын берилип), алпи (керк, ец, туе, кебете), маслахат (кецеш) ж.б. Мындай сездер чыгармада мол пайдаланылып, ар бири кыштай кынаптап тизилген. Телеген Касымбеков чыгармаларында жергиликтуу маданияттын езгечелуктерун да кецири пайдаланган. Биз макалабызда Т. Касымбековдун чыгармаларында сеек коюуга байланышкан мотивдерди талдап керсетууге аракет кылдык.
Анализ
Эмур менен елумдун жанаша журушу табияттын айныгыс мыйзамы экендиги талашсыз. Эзунун кеп кылымдык тарыхында кыргыздар нечендеген оор кундерду, кандуу согуштарды, ачарчылык-жутту башынан кечирген. Оош-кыйыштуу кундерде ар бир адам емурдун морттугун, елумдун ак экендигин моюнга алган. Мындан улам кыргыздардын жашоого, елумге карата езунче кез карашы иштелип чыккан. Элдик тушунук Бекназар баатырдын кеби менен теменкуче баяндалат: "- Темирден айрылдык. Бир куну баарыбыз ошобуз. Бирибиз аттан, бирибиз таштан, бирибиз октон учуп, бир куну баарыбыз жазмышыбызды кврвбуз. Дуинвгв устун болгон ким? Кол жеткис бииик дарак да бир куну куурап жыгылат, оволоп учкан ак канат куш да бир куну топ den жерге тушуп калат. Тагдырдын жазмышыушу экен го... - деди Бекназар, баары жер тиктеп аза кылыпмуцаиып отурган элге томсоруп тиктеп " (Касымбеков, 1990, б. 202).
Кыргыз эли езунун кеп кылымдык тарыхында елукту кемуунун турдуу баскычтарын башынан кечиргенин колдо болгон фольклордук, тарыхый жана этнографиялык маалыматтар маалымдап турушат. Кыргыз эпосторунун ичинен байыркы ишенимдердин калдыгы кеп сакталып калган "Манас" эпосунда елукту кемуу салтына арбын кецул бурулат. Айрыкча "Кекетейдун ашы" эпизодундагы сеегун этинен ажыратып кемуу женундегу Кекетейдун керээзи кызыгууну туудурат. Анда Кекетей елгенде аны:
"Кылыч менен кырдырып,
Кымыз менен жуудуруп.
Чарайнага чаптатып,
Шайингиге каптатып" деген саптарда байкалат (Манас, 1980, б. 11).
Бул елукту кемуунун эц байыркы жолу болгон. Мындан байыркы бабаларыбыздын адамдын этине эмес, сеегуне кеп маани бергендигин байкоого болот. Кыргыз эли кечмен калк болгон менен маркумдарды керунген жерге (елген жерине) кое берген эмес, аларды кемуу учун уруулардын ез мурзелеру болгон. Бирок, турмуштагы ар кандай кырдаалдарда, алсак, жортуулдап же жайлоолоп кечуп-конуп жургенде елген адамдын эти кепке алып журууге жарабасын билип, сеектун езун гана керге коюуга еткен болсо керек. Кээде кандайдыр бир себептерден улам дуйнеден кайткан адамдын денесин издеп, аны кеч тапкан кезде сеектердун гана калгандыгы сеектун тубелуктуу, эттин убактылуу экендиги женундегу ойго туртушу мумкун. Эттеги ар кандай жарааттар негизинен тез эле айыгып, ал эми сеектегу жаракаттын айыгышы узакка созулары, анын залакасы кээде елгуче сакталышы да сеектун ролунун жогору экендигин керсетуусу ыктымал. Кыскасы, жогоруда айтылгандар сыяктуу себептерден улам кыргыздар сеекту гана коюуга еткен деп болжолдосо болот. Элгендун этин
сеегунен ажыратып кемуу жалгыз гана байыркы кыргыздарга эмес, Борбордук Азиянын бир топ элдерине таандык экени белгилуу. Бул салттын калдыктары азыр биздин лексикабызда сакталып калган. Кыргыздар "елук чыгаруу", "елук коюу" деп айтпастан, "соек чыгаруу", "соек коюу" деп айтышат. Эчак елген адам женунде "сеегу сепет болгон" деп айтылат. Эски жоосун "соек ечту душманым" дейт. "Соек" деген сез елген адамга гана эмес, тпруулерге карай да айтылат. Келин алганда "сеек алдым" деп, ден соолугу жакшы адамды "сеегу таза" деп да айта берет. Эски кудалардын кайрадан жацылап кудалашуусун "сеек жацыртуу" деп атайт. "Дос айрылат, сеек кайрылат" деген макал да бар. Илгери балдарын молдого окууга бергенде "Сеегу меники, эти сеники" деп беришчу экен. Мына ушулардын езу эле кыргыздардын тушунугундегу сеектун орду канчалык экендигин керсетуп турат.
Мындан улам сеек коюлчу жайга - мурзеге карата да езгече мамилелер иштелип чыккан. Кечмендер ез бейиттерин ыйык сактап, душмандарынан жашырып, коргошкон. Мурзену бузуп, сеекту коюлган жайынан козгоо ете чоц кордук болгон. Сеегунун кордук керушунен бабабыз Манас да чочулайт. Элум алдында жатып, Каныкей менен коштошкондо:
"Элуктен ечун алчуудай Керумду ачып албасын, Жол устуне суйретуп, Дацгыттарга жарбасын, Бул жагына сак болгун! Долум, кетмендеп керум ое кер, Бир адамга билгизбей, Кецеш салып Бакайга,
Билинбес жерге кое кер!", - деп эскертет (Манас, 1986, б. 270).
Ошондуктан Каныкей Эчкиликтин Каразоосунда ар кандай амал менен Манаска жай даярдатып, анын сеегун "бир адамга билгизбей, жацгыз жанга туйгузбай" коёт. Кайтып келгенден кийин, Бакайдын акылы менен теректен Манаска окшотуп тулку жасап, аны табытка салып туруп, элдин кезунче кемушет. Ошентип, Манастын кайда кемулгену элге белгисиз бойдон калат. Сеек коюлган жайды жашыруун сактоо, биринчиден, сеекту кордотпоо учун жасалганын жогоруда айтсак, экинчиден, елген кишинин кары жилигин мурзесунун устуне тикесинен сайып койсо анын тукуму майдаланып, баш кетерген адам чыкпай калат деген ишенимден улам болушу да мумкун. Башкача айтканда, маркумдун урпактарынын келечек тагдыры женунде кам керуусу менен байланыштырсак болот. Мындан улам азырга чейин жашап келе жаткан мурзенун кайда экенин кол менен керсетпеечу ырым пайда болуп, эгер кокустан унутуп керсетуп алса, анда сеемейунун учун тиштеп жана таманы менен тебелеп «жазалайт». Бул ырымдын маркумдун сеегу кайда коюлганын керсетууге тыюу салган мезгилдерден калгандыгына шек жок (Мурзакметов, 2014, б. 109).
Дегеле елумду, аза кутууну элестеткен ар кандай кыймыл-аракет, ишаратка тыюу салынган. Алсак, жаш бала таяк таянбайт, себеби ата-энеси елгендер таякка суйенуп екурушкен. Жер таянып отурбайт, антип таянары жок жетимдер гана отурат дейт. Жакын адамьщдан ажырап каласьщ деп балага бейрегун таянтпайт. Элген адамга аялдар бейрегун таянып алып кошок кошушкан. Бала жаагын таянбайт, бул да санаа тартуунун, аза кутуунун белгиси катары каралат. Ушкурбейт, ушкурген баланы "кейнегуцду уй жегир" деп тилдейт. Тавдайын такылдатса да урушуп, тыйып коет, себеби ата-энесин жеп, жээрге эч нерсе калбай
калганда, тавдайын такылдатып калат деген. Бала колун тебесуне албайт, жаш туруп елет дешет. Ошондуктин илгери жаш елген адамга "колу тебесунде кетти" деп ыйлашчу экен. Жаш баланын колун артына алышы да жетимчиликтин белгиси. Ырас, "Колун артына алып эле басып калыптыр" деп андай керунушту бекерчиликке жоруп журебуз. Бирок монголдордо эркектер антип ата-энесинин козу еткен соц гана, уй-буленун башчысы жана тиреги болуп калганда басышат. Мына ошондуктан аталары балдары колун аркасына алып басып калса: "Мени олду деп жатасьщбы, эмнеге колувду артьща аласьщ?", - деп ачууланышат экен. Баланы эки колун сунуп кетербейт, колду ичине имерип кетер деп уйретет. Себеби, чарчап калган баланы колду алга карай сунуп кетеруп барып керге коет. Элумден, анын белгисин керсеткен иш-аракеттен мындай чочулоонун себеби тушунуктуу. Ажал, биринчиден, адамды кыйбас жакындарынан тубелукке ажыратып, кайгы-муцга салса, экинчиден, оор чыгымга учураткан, бул азыркы мезгилге чейин уланып келе жатат. Эл оозунда: "Элумдун "Бардын малын чачам, жоктун абийирин ачам" деген анты бар экен" деп айтылып калган.
"Манаста" белгиленген олукту кемуудегу сакталып келген байыркы салттардын бири -сеекту булгаарыга же кездемеге каптап, алыскы жерге алып барып кемуу болуп саналат. Эпосто Кекетейдун гана сеегу "чарайна менен чаптатылып, булгаары менен каптатылып" кемулбестен, Манастын сеегу дагы "супка салып оротуп, чарайна менен чаптатып, булгаары менен каптатып" кемулет. Маркумду кезу тируусунде кербей калуу, аны менен коштошуп, топурак салбай калуу чоц екунуч болгон. Ara улгурбей калгандар сеекту эртерээк коюп салгандарга нааразычылыгын, таарынычын айткан. Маркум тируу кезинде канчалык абройлуу же узак жашаган болсо, ошончолук аны тааныгандар, мамиле кылгандар да кеп болгон. Алардын баары кыр-кырда кечуп-конуп жургендуктен, сеек коюуга ез мезгилинде улгуруп келе алган эмес. Ошондуктан сеекту алар келгенче сактап туруу зарылдыгы туулган. XVI кылымдагы автор Сейфи Ала-Тоо кыргыздары елген адамдын сеегун табытка салып, бийик жыгачка илип койгонун байкаган. Эгерде сеекту алые жерге алып барып кемуу керек болсо, ьщгайлуу учур келгиче убактысынча сактап койгон кемуунун бул туру «аманат» деп аталган. Кекетей да кан болуп, элге таанылган адам, ошондуктан эл толук чогулмайынча кембей турууну эскертип жатат. Тушундурмеде ыжык - усту калканчылуу, жел тийбей турган сере -атайын жасалган салкын жай деп берилген. Мындай салкын жайда сеектун бузулбай, бир калыпта турушу тушунуктуу. Кекетейдун сеегун мына ошондой ыжыкта жалпы эл чогулуп келгенче (Манастын езу отуз алты кунден кийин барат) сактап туруп, анан гана кемушет. "Карынын сезун капка сакта, елгенде сеегун апта сакта" деген кеене макалдын мааниси жогорудагыдай жагдайга барып такалаары анык. Ислам дининин шарты боюнча елген адамды тез убакытта, анын денесинин жылуулугу кете электе керге коюу керек. Кыргыздар мусулманчылыкты кабыл алганына жуздеген жылдар етсе да ездерунун тээ байыркы замандардагы салтын биротоло унутуп койгон жок: маркумдун сеегу азыр да эки-уч кунден кийин гана чыгарылат.
Кыргыздардын елукту ерттеген мезгили да тарыхтан маалым. Атактуу синолог, чыгыш изилдеечу Н. Я. Бичуриндин эмгектеринде енисейлик кыргыздар женунде: "Элген кишини кемууде беттерин тытышпайт, сеекту уч катар opon ыйлашат. Андан кийин аны ерттешет, сеегун чогултуп бир жылдан кийин кемет" деген маалымат берилген (Бичурин, 1950, б. 353). Кыргыздардын сеек коюу салты маусулмандардын эрежесине ылайык иштелсе да, элдин эски ишенимдеринин элементтерин да езуне камтыйт. Элдик этнограф А. Акматалиев белгилегендей: "Кыргыздар елукке кун, нур кергезген эмес. Биринчи кер казуу, аны кандай
казуу, елук ээсин ыраазы кылуу зарыл. Керду эркектер казышат. Жер белгиенет. Керустенге келип, керге курек салаардын алдында жалпы арбактарга арнап куран окулат. Абалы чарасы казылат, казынага киши кирип-чыккандай оюлат. Эки адам менен кирип, елукту жайгаштыргандай кенен казуу - биздин элге гана таандын касиет" (Акматалиев, 1993, б. 75). Мындай салт "Сынган кылычта" да таасын чагылдырылган. Чыгармада Мадылды керге койгон эиизоддо мындай делет: "Тецирберди гердун казанагына тушуп, андан наркы ичине кирип, текшерип чыкты:
" - Тузук. Тирууцде уиуц кец болсун, влгвндв квруц кец болсун. Кец болуптур. Андан соц табытты чечишип влуктун бетин жабуу менен далдалап, алдынан Тецирберди акырын баш жагынан баштап алып:
-Бисм алла рахман рахим... Бисм алла рахман рахим...-деп, казанактан нары гвргв тарта баштады" (Касымбеков, 1990, б. 488).
Маркумга кер казуу эц сооптуу иштерден деп саналат. Аял кишинин кунеесу кебуреек болот деген кез караштан улам ara кер казганда айбанын терецирээк казат. Кер казылып жатканын керуп туруп башка жумуш жасаса, ошол иши арам болот деп коюшат. Мындан тируулер учун жумуш эч качан бутпейт, кезу еткен адамдын уй-булесуне кецул айтып, маркумга топурак салуу эц маанилуу иш, парыз деп санаган кез караш байкалат. Сеек койгону баргандар атайын идишке топурак салып, аны маркумдун башына, капталдарына тешешет. Казылган топурак кердун устуне уйулет. Кийин маркумдун мурзесуне бата кылуу учун баргандар уйулген топурактан бир кочуш алып айланасына чачып койсо, маркумдун да кунеесу жецилдейт деген ишеним бар. Негизи, бул ишенимден акыры журуп отуруп бейит жер менен жер болуп тегизделип, жоголуп кетиши керек деген ойду байкоого болот. Анткени, ислам дини боюнча жер Кудайга гана таандык, ал адамга убактылуу берилет деп саналат. Ошол тушунуктен улам бейиттин устун жыгач, темир менен кашаалап тосконго, дубал уруп коргондогонго да болбойт деп саналат. Бирок бул тыюуну кыргыздар кеп деле кецулге ала беришпейт - айрым керустендер чакан шаарларды элестетет. Байыркы турктердун, биздин бабаларыбыздын мурзесунун устуне анын тируусундегу эц башкы душманынын айкелин тургузуу салты болгондугу белгилуу, турмуштагы «Досуцдун ким экендигин айтсац, мен сенин ким экендигицди айтып берем» эрежеси мында душманга карата белгиленген. Айкелдин ордуна беттери жылмаланып, маркумдун тируусунде жасаган иштери жазылган келемдуу таштар да коюлган. Албетте, жогоруда сез болгон белгилер белгилуу, эл башкарган адамдарга карата аткарылганын эстен чыгарбоо керек.
Сеек коюуда сезсуз аткарылуучу ырымдардын бири - бул топурак салуу. Олукке атайын барып топурак салуу тируулердун моюнундагы парзы, елукту сыйлоо сапаты. Топурак салдыруу - елук ээсинин милдети. Бир ууч топурактты алып ар кими атап, дубалап салышат да "Топурагыц торко болсун" деп айтышат. Бул ырымдын мааниси жазуучу эц сонун ачып берген: "Эки-уч кишилеп, елукту жатаар жайына киргизишти, кыбыланы беттентип, оц жамбашынан саал кыцкайтып боз топурактын устуне жаткырышты. Олуктун далысына ебек кылып биртке топурак коюш керек. Ал топурак туугандардын бир уучтан салган топурагы болуш керек. Кулкиши этегин тосуп, эц оболу езу бир ууч топурак салып, анан элдин жамырап катар туруп салган топурагын этегине чогултуп, герге кубур эткизип текту. Ушул топуракты елуктун далысына ебек кылып коюшту. Туугандын алаканынын деми, туугандын кубаты ошол туцгуюк сыз жерде да сезилип турсун дегени белем?!" (Касымбеков, 1990, б. 488).
Ушундай себеби бар болгондуктан улгайган ата-энелер "Балдардын колунан топурак буюрсун" деп тилейт эмеспи.
Чыгармада аза кутууге тиешелуу кээ бир ырым-жырымдар камтылат. Алардын мааниси чечмелее бир топ кыйынчылыкты жаратат, себеби, алар ислам дининин элибиздин кабыл алганга чейинки байыркы диндик тушунуктеру менен байланышкан. Мисалы, романда казатка кеткен Темир елуп, аны угузган учурду алалы:
"... Айзааданы зайыптар уже альт киришти. Башына кара чумквп, терс каратып, чачын кардай жайып отурган кайненесинин катарына апкелишти. Келин эсине келе албады " (Касымбеков, 1990, б. 201).
Жогорудагы "чачын жоюу" тушунугу елукке аза тутууну билдирген. Илгерки кыргыздын салтында эри елген аялдын ерулген чачын жандырып жиберип, чачтарын самсалатып кое турган. Бул - ырым, салт. Элгон адамга кайгыруунун сырткы керунушу болгон. Кыргыз аялдары ислам дининин жобосу боюнча чачын адамга керсетпей жаап журушу керек болгон. Исламдын бул жобосу канчалык катуу кармабасын, олук салтына келгенде аны колдонгон эмес. Бакытсыздын белгиси катары чачын самсаалатып, кунде уч убак эскерип кошуп отурган (Карасаев, 1982, б. 336).
Анимизмдин дагы бир белгисин тул салуу ырымынан жолуктурабыз. "Тул салуу" -байыркы замандан бери эле турк элдеринин кээ бирлеринде, елген эркектин кебетесине окшотуп жасалган тулку. Тулкуга елген адамдын тебетейин, кийимин кийгизип, аялына кара тийгизип, тулга отургузуп коюп, бир жыл кунуне уч убак ыйлаткан. Бул салт кыргыз элинде кучтуу болгон. Адамга окшотуп тулку жасоо ете эле байыркы заманда болгон туру бар. Кийинчерээк тулку жасабай эле, елген адамдын кийимин тердегу ала баканга илип кое турган болгон. Кечкенде елген адамдын атына ээрин токуп, жетелеп журе турган. Мындай ырым ете эле атактуу адамга иштелген (Карасаев, 1982, б. 336). "Сынган кылыч" романындагы элдик батыр Бекназар да белгилуу адам болгондуктан, анын сеегун коюуда ошол байыркы ырым иштелип жаткан: "Эц алдында терт балбан жигит ийиндеп табыт кетерген. Туягына тушуре кара тул жабылган баатырдын аргымагы наркескен кылыч кынсыз ээрдин кашына ийилген. Улам бири алмашып, улам бири талашып, табытты кептеп кетерушуп, баатырга эц акыркы кызматын кылышып, эц акыркы пенделик карызын етешуп, кары, жаш мегдеп, бири-бирин этегин кармаган сыяктуу, уюктуу кумурсканын кечу сыяктуу сенделип, эл мегдеп, бири-биринин этегин кармаган сыяктуу, уюктуу кумурсканын кечу сыяктуу сенделип, эл мегдеп, жай чубап кек жашыл тоо этектеп етуп баратты" (Касымбеков, 1990, б. 672). Баяндалган окуя 19-кылымдын этегинде болуп жаткандыктан сеек коюуга байланышкан ырым-жырымдар ете байыркы мезгилден езгерулбей келгенин керебуз. Дегеле кептеген ырымдардын ичинен сеек коюуга байланышкан ырымдар езунун туруктуулугу менен айырмаланган.
Азыр кыргыздар маркумду коюуда ислам дини менен кошо келген жол-жобону колдонорун белгилей кетуу керек. Бирок ошол эле учурда сеек коюудагы салттар, эрежелер кыргыздардын кеене кез караштары менен байланышкан ырым-жырымдар, ишенимдер менен коштолуп келерин да танууга болбойт. Алсак, ажал сааты жакындап калган адам жаны чыкпай, кыйнала берсе, аны бир нерсеге илинип жатат деп ойлошкон. Же жакын тууганын, же алыстагы бала-чакасын кутуп жатат деп, аларга кабар айттырган. Айрым бай адамдарды жыйнаган-терген дунуйесуне илинип жатат деп, алардын баарын каткан жеринен алып чыгып, айланта жайып коюшкан. Тируусунде адамдын канына забын болгон, башкача айтканда адам
елтурген киши жаны чыгаарда аябай кыйналып, ете кыйынчылык менен жан берет деген ишеним бар. Кезу еткен адамды анын жакындары туну менен тегеректеп, карап чыгышат. Маркумдун башына шам жагып коюшкан, тилибизде сакталып калган ачууланганда кекетуу иретинде "башыма чырак жаксац да..." деп айтылчу сез ушул салттын калдыгы болсо керек. Азыр шам-чырактын ордуна электр лампочкасы эле жагылып калган. Элук жаткан уйде отургандардын бирее чучкуруп жиберсе, жанында отургандардын бири аны муштуму менен тебесуне жецил уруп-уруп койгон ырымы бар. Адатта кезу еткен адамдын бетин жаап коюшат да, жакын тууган-уругу жоктоп екуруп, ыйлап келишкенде керуп кецулу суусун, ишенсин учун жузун ачып керсетушет. Балдарга елген адамдын бетинен ееп коштошконго тыюу салган, антсе тиши тушуй калат деп коркуткан. Маркумду керге коёрдо аны таза жууп туруп койгон. Сеекту жууганга кирчулердун эц кичуусу сууну таза идишке алып, жерге койбой кетеруп келген. Келе жатканда идишти жерге коюп эс алса, дагы бир елум болот деп эскертишкен. Алып келген маалда суу жылытчу казан жуула элек болсо, жууп буткенге чейин да жерге тийгизбей кетеруп турат. Суу жылытуу учун саман, куурай сыяктууларды ырымы учун эле тутантып коёт, сууну ысытуу зарыл эмес. Казандагы сууга сеемейду салып, текшерип да кербейт. Маркумду сууга алып жатканда сууну куйган адам сол колу менен куюп берет, сууну жацы чайнек, жацы чыны менен куят да, кийин аларды езу алат. Эгерде маркум тируусунде чагылган тийип елген малдын этин жегенин билишсе, елгенден кийин анын чачы менен тырмагын алып, ерттеп салышат. Мындай ырым аткарылбаса, ал керге коюлгандан кийин 40 кунге чейин (елгендун карды жер астында кырк кунден кийин жарылат деп коюшат) жамгыр токтобой коёт деген ишеним болгон.
Сеек коюлгандан кийин "Кандай киши эле?" деген суроого катышкандардын баары оц жооп берип, жакшы киши экендигин белгилешет. "Сынган кылычта" белгиленгендей:
" - Ушул учурда: - О, эл!.. - деп кайрылды элге Бекназар. - Биздин тууганыбыз Мадыл кандай киши эле?..
Абил бий озунуп:
Жакшы киши эле!.. - деп, салттын свзунв салттын жообун кылды.
Бекназар:
О, эл! ТууганыбызМадыл кандай киши эле?...
Эл дуцгурвп жооп беришти:
Жакшы киши эле!Жакшы киши эле!
Бекназар учунчужолу сурады. Эл жабыла жооп кылды" (Касымбек, 1998, б. 441).
Маркум тируусунде кандай гана болбосун, аны жакшы деп сыпаттоо зарыл шарттардан. Себеби, кандай чындык айтылбасын, анын кез жумган кишиге пайдасы жок, жакшы деген сез анын артында калган тируулерге керек. Аркы дуйнеге барган кезде адамдын тируусунде кылган бардык кунеелеру кечирилсе да, карызы кечилбейт деген ишенимден улам элден маркумдун кимден карызы бар экендигин сурап, аны телеп берууну балдары же жакын туугандары моюнуна алат. Бекназар баатыр муну бала кезден керуп чоцойгон. Андыктан романда: "...Ушундан соц ал элге салттын экинчи суроосун сурап кайрылды:
О, эл! Менин тууганым Мадылда кимдин аласасы бар? Айткыла, мойнуна карыз болуп кетпесин, айткыла... Арты куру эмес, туугандары биз барбыз, кутулабыз...
Бу влгвндун ыманын тазартуу. Мындай учурда салт боюнча аласасы барлар аласасын айтышат, гвр устундв кечкиси келсе кечип коюшат. Жок болсо жоктугун жарыя айтышат. Бекназар уч кайрып сурады.
Жок! Жок! Эч кимибиздин аласабыз жок, Мадылда!.. - деп, эл жамырап жооп кылышты. Бекназар: - О, эл! Мадылга бересецер барбы? Айткыла, мойнуцарга карыз болуп кала бербесин...
Жок! Дедиэл. - Жок, бересебиздажок..." (Касымбек, 1998, б. 441-442).
Дал ушул жерден Абил бий Мадылдын тору кашка атын Домбу устуне ысык аркан чырматып жиберип, кулан чаар ат кылып, карезгейлук менен тартып алганын айтып, Тултемирди жарга такаганда, ал: " - Тууганым да гврундв тынч жатсын...Менин да кулагым тынч журсун..." деп атын кайтарып берет (Касымбек, 1998, б. 441-442). Демек, маркумга бересеси барлардын да кайтарып бериши зарыл шарттардан экенин керебуз. Соек коюу учун бейитке баргандар кайтканда артына кылчайбай кайтышы шарт, антсе дагы олум болот деп чочулашат.
Жыйынтыктоо
Кыскача жыйынтыктай келеек, кыргыздардын маркумду узатуу салты бугунку кунде ислам дининин шарты менен аткарылып, ошол эле учурда сырттан байкала бербеген байыркы ырым-жырымдар, ишенимдер менен коштолуп отурат. Соек коюу салттары абдан консервативдуу деп саналып, алар маркумду тируулерден болуп, жерге жашыруу менен гана чектелбей, элдин жашоо, емур, адамдын тируулуктегу милдеттери, олум, аркы дуйне тууралуу философиялык коз караштарын, дуйне таануусун да камтып тургандыгы менен баалуу. Аларды биз белгилеп кеткендердин гана децгээлинде сез кылуу мумкун эмес экендигин, атайын, терецирээк изилдее жумуштары зарыл экендигин эскерте кеткибиз келет.
Пайдаланылган адабияттар
Абдумухамед кызы Н. (2023). Т. Касымбековдун "Баскын" романындагы адам жана коом маселеси. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы, (4), 141-149. DOI: https://doi.org/10.52754/16948610 2023 4 15. EDN: ZOHHSU.
Акматалиев, А. (1993). Баба салты, эне адеби. Бишкек: Баласагын.
Бичурин, Н.Я. (1950). Собрание сведении о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. Москва-Ленинград: Изд-во Акад. наук СССР.
Динчер, Мехмед Али. (2010). Т.Касымбековдун чыгармаларында "емур" жана "олум" концепти (кыргыз жана турк тилдеринин материалдарында). (Кандидаттык диссертация). Бишкек: Бишкек гуманитардык университета.
Задабаева, Г.Э. (2007). Твлвгвн Касымбековдун чыгармаларында фразеологизмдер. (Кандидаттык диссертация). Жалал-Абад: Жалал-Абад мамлекеттик университета.
Карасаев, X. (1982). Накыл евздвр. Фрунзе: Кыргызстан.
Касымбеков, Т. (1990). Эки томдуктандалган чыгармалар. 1-т. Фрунзе: Кыргызстан.
Касымбеков ,Т. (1990). Эки томдуктандалган чыгармалар. 2-т. Фрунзе: Кыргызстан.
Касымбеков, Т. (1998). Сынган кылыч: Тарыхыйроман. Бишкек: Кыргызстан.
Кошматова, Ж.. (2011). Т.Касымбековдун "Сынган кылыч "романындагы терс эмоцияны туюнткан тилдик бирдиктердин семантикалык топтору. (Кандидаттык диссертация). Бишкек.
Манас. 1-к. (1978). (Сагымбай Орозбак уулунун вар. боюнча). Фрунзе: Кыргызстан.
Манас. II китеп. (1986). (С. Каралаевдин вар. боюнча). Фрунзе: "Кыргызстан".
Мурзакметов, А. (2014). Кыргыздардын кввнв ишенимдери жана тыюулары. Ош: Кагаз ресурстары.
Раимбердиева З.С. & Маматова А. (2021). Телеген Касымбековдун "Сынган кылыч" тарыхый романында кездешкен диний тушунуктердун адеп-ыймандык маанисин окутуунун ыкмалары. Вестник Ошского государственного университета, Vol. 2, No. 4, сс. 437-442. DOI: 10.52754/16947452 2021 2 4 437. EDN: SYDZYF.
