CC BY
10ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОЛОГИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOLOGY
e-ISSN: 1694-8874
№2(2)/2023, 41-48
УДК: 82-131
DOI: 10.52754/16948874 2023 2(2) 5
"МАНАС" ЭПОСУНДА К0ЧМ0Н ТУРМУШТУН СУРОТТеЛУШУ
ОПИСАНИЕ ЖИЗНИ КОЧЕВНИКОВ В ЭПОСЕ "МАНАС"
DESCRIPTION OF NOMAD LIFE IN THE EPIC "MANAS"
Кубанычбек кызы Акзыйнат
Кубанычбек кызы Акзыйнат Kubanychbek kyzy Akzyinat
студент, Ош мамлекеттик университети
студент, Ошский государственныйуниверситет Student, Osh State University [email protected]
"МАНАС" ЭПОСУНДА К0ЧМ0Н ТУРМУШТУН СУРвТТвЛУШУ Аннотация
Макалада кыргыз элинин "Манас" эпосундагы кечмен коомуна мунездуу социалдык жашоонун суреттулушу каралат. Макаланын максаты - кыргыз эпосундагы кечмен жашоонун суреттелушун керсетуу жана азыркы кыргыз фольклорнстнкасынын учурдагы агымы болгон фольклордук жанрдын булак катары пайдалануу езгечелуктерун нзнлдее. Изнлдеенун талдоо снстемасына терт тулук мал, тамак-аш, каада-салт, буюм-тайымдар ж.б. кечмен коомуна таандык тушунуктер кнрет. Эпосто кечмен коомундагы жашоону чагылдырууда эпостун генетнкалык байланыштарына езгече кецул бурулуп, алардын узак жашоо процессннде акырындык менен езгеруп турушу да баса белгиленет.
Ачкыч свздвр: "Манас" эпосу, кечмен турмуш, фольклор, кыргыз маданияты, терт тулук мал.
ОПИСАНИЕ ЖИЗНИ КОЧЕВНИКОВ В ЭПОСЕ "МАНАС"
DESCRIPTION OF NOMAD LIFE IN THE EPIC "MANAS"
Аннотация
В статье рассмотрено описание общественной жизни, типичной для кочевого общества кыргызов в эпосе «Манас». Цель статьи - представить описание жизни кочевников в кыргызском эпосе и изучить особенности использования в качестве источника фольклорного жанра, что является современным направлением кыргызской фольклористики. Система анализа исследования включает в себя четыре вида домашнего скота, продукты питания, обычаи, товары и т.д. включает понятия, принадлежащие кочевому обществу. При изображении жизни кочевого общества в эпосе особое внимание уделяется генетическим связям эпоса, а также подчеркиваются их постепенные изменения в ходе длительного жизненного процесса.
Abstract
The article examines the description of social life typical of the nomadic society of the Kyrgyz in the epic "Manas". The purpose of the article is to present a description of the life of nomads in the Kyrgyz epic and to study the features of using the folklore genre as a source, which is a modern direction in Kyrgyz folklore studies. The research analysis system includes four types of livestock, food, customs, goods, etc. includes concepts belonging to nomadic society. When depicting the life of a nomadic society in the epic, special attention is paid to the genetic connections of the epic, and their gradual changes during the long life process are also emphasized.
Ключевые слова: "Манас", кочевой быт, фольклор, кыргызская культура, домашний скот.
Keywords: epic "Manas" culture, livestock.
nomadic life, folklore, Kyrgyz
Киришуу
Кыргыздардын кечмен турмушунун "Манас" эпосунда абдан таасын суреттелген. Казак окумуштуусу Ч. Валиханов "Манасты" байыркы грек эпосу "Илиада" менен салыштырып, "Манас" - бул талаа "Илиадасы", кыргыздардын легендалары менен мифтерин, салт-санаалары менен тарыхын, дипломатиялык карым-катнаштарын чагылдырган энциклопедия деп белгилейт. "Манас" эпосунун изилденуу тарыхы да азыркы кезде Манастаануу окуусунун актуалдуу маселелеринин бири (Абдиева жана Телегенова, 2023).
Эпостогу кечмен жашоонун суреттелушун сез кылардан мурун алгач ошол кечмен жашоо деген эмне экендигине токтоло кетууге, ara аныктама берууге туура келет. Кечмен жашоо деген - бул тамак-аш булактарын жана жашоо учун каражатты табуу учун турактаган ордун дайым езгертуп турган элдердин башынан кечирген салттуу жашоо образы. Эзунун жашаган жерин таштап, кайсы бир жерде убактылуу же такай жумушка орношкон жумушчу-мигранттардан айырмаланып, кечмендер дайым кыймылда болушат. Кечмендердун негизги уч категориясын керсетууге мумкун. Биринчиден, булар есумдуктер менен ацды издеп, орун которуп журген мергенчилер менен жыйноочулар. Экинчиден, булар жыл маалына карай, адатта болжол менен бир эле жерге, малды бир жайыттан экинчи жайытка айдоочу малчылар (короологон койду жана бада уйларды баккандар). Учунчуден, булар соода кылуу же анча чоц эмес кол енерчулук ишин аткаруу учун такай жылып турчу цыгандар менен туарегдер сыяктуу кол енерчулук же соода менен алектенген кечмендер (Оксфордская энциклопедия, 2002, 135). Кыргыздар жогоруда саналгандардын экинчи категориясына киришет. Керунуп тургандай, мында чарба жургузуунун негизги багыты болуп мал багуу эсептелет, андыктан, биз дагы езубуздун макалабызда негизинен мал чарбачылыгына токтолмокчубуз.
Кыргыз эли малды бага билген, баалай билген мал киндиктуу эл. Кечуп-конгон турмуш учун ыцгайлуу мал элибиз учун негизги байлык болгон. Муну ал-жайды сурашкандагы "мал-жан аманбы?" деп адегенде эле малды суроо айгинелеп турбайбы. Себеби, жандын амандыгы малдын амандыгына кез каранды болгон. Элде мал боор эт менен бир деп айтылат. Элибиз малды тепкен, урган (айрыкча кесее менен) адамды жаман керет, бул жакырчылык чакырчу керунуш катары каралган. Мал жаткан короого даарат да ушатпайт. Малдын желини ооруп калат деп, кечинде уйден ак (сут, айран, кымыз ж.б.) чыгарбайт. Тун ичинде тугейуце да ак бербе деген сез бар, дегеле тун ичинде ак сурап барбайт. Эгерде аны чыгаруу зарыл болуп калса, анда акка куйуп турган чычаланын учун сайып ечуруп туруп, анан чыгарат. Же болбосо акты айды, жылдызды керуп калбасын учун бетин жаап туруп берген. Ак сураган адам ак жип же пахта алып барышы керек дешет, себеби, акты ак актайт деген сез бар. Пахта же жипти бергенде эле уй ээси езу билип акты бериши керек экен. Акты жерге теккенге да тыюу салынган. Байкабай тегуп алган адам акка сеемейун тийгизип, эки ийинине сыйпап койгон. Биздин оюбузча, мындай ырым акты теккен кунеем мойнумда дегенди билдирген (Мурзакметов, 2014, 58-59). Бирее тебелеп албасын учун тегулген сутту кырып тазалап же устуне топурак сээп салган. Акты саткан эмес, кыргыздар сутту кектун (кек чептун) суусу деп караган. Сунулган акты сезсуз алып, ооз тийуу, ичуу керек. Кечмендер уйуне келген конокту ак менен тосуп алып, аттанаар аякка да ак куюп узаткан. Бул мейман арам ой менен келген болсо ниети суттей агарып, ак кецулу менен узасын учун жасалган. Уйге кирген жыланды ак чачып чыгаруунун теркуну да ошондон.
Кечмендер учун зарыл болгон нерсенин бардыгын - этти да, сутту да, кийим-кечени да, буюм-тайымды да, отунду да мал берген. Малчылык эц маанилуу кесиптерден болгон. Эпосто Жакыптын бошоп кеткен атынын артынан кетип, кечиккен Акымбек уулу Мецдибайдын апасы Канымжан Чыйырдыга келип, эч ким издебейт деп чыр салганында:
"Жылкычы бар, койчу бар, Жыргап журет ушулар. Теечу менен уйчулар,
Деегурсуп журет ушулар", - деп айтылат (2, 19).
Башкача айтканда, малчылардын азаптуу, мээнеттуу турмушу аны мицдеген жылдар ичинде кесип кылып келген кыргыз эли учун жыргал жашоодой эле сезилгенин байкайбыз.
Кечмендердун тамак-ашында сут сыяктуу эле маанилуу орунду эттен жасалган азыктар ээлеген. Ар кандай жакшылык-жамандык иштерде мал союлган. Эпосто Манас туулганда суйунген Жакыптын абалы:
"Жакып бай туун аштады, Тойду бугун баштады. Ошо куну бейшемби, Токсон бээ союп таштады. "Эртецки куну жума" - деп, Жуз бээни сойду жуда - деп, "Беш жуз бээ соеюн" Берген соц малды кудай» - деп. Эки миц эркек коюм бар, Эбактан бер бу тойго Атап койгон оюм бар,
Немесин койбой союцар", - деп суреттелет (Манас, 2010, б. 41).
Бир кездердеги кочмен бабалардын мындай салты алардын бугунку урпактарында да езгерулбей улантылып келе жатат: ушул кезде да кыргыздардын тоюнда эттин арбын болушуна езгоче кецул бурулат. Ар кандай тойдун акыры устукан тартуу менен жыйынтыкталат. Кыргыздарда этти устукандоо жана аны тартуу езунче эле бир искусствого айланып кеткен десек болот.
Кыргыздардын кандай малды асыраганын биздин тилибиз, лексикабыз эле керсетуп турат. Алсак, беш тулук (эпосто "Беш тулуктен мал жыйдым" деп айтылат) деген сезубуздун мааниси - кыргыздардын чарбасындагы негизги деп эсептелген малдардын беш туру - жылкы, кой, уй, тое, эчки. Кепчулук учурда сез «терт тулук» турунде айтылат да, жылкы, кой, уй, тее тушунулет. Эгер беш тулук делсе, жогорку тертеене эчки кошуп айтылат. Эпосто терт тулук деп да, беш тулук катары да кезигет ("Манас" сездугу, 1995, б. 47). "Манас" эпосундагы Кекетейдун керээзине байланыштуу сюжет кыргыздардын мал чарбачылык кесиби тууралуу бир кыйла маанилуу маалыматтарды берет. Атагы алыска кеткен, далай жерге кадыры еткен кадырлуу бай адамдардын кеп сандаган малынын санына жана турдук составына терец кецул буруунун натыйжасында еткен кылымдарда ата-бабаларыбыз жылкы, кой, айры еркечтуу тее, уй (сыйыр), топоз сыяктуу малдарды баккандыгына кубе болобуз. Керээздин айтылуу ыраатынан улам, айрыкча жылкы менен кой кечмен кыргыздардын турмушунда маанилуу
роль ойногондугун байкоого болот (Жапаров, 1995, б. 30). Тоенун буга кирбей калышы анын ар бир уй-буледе эле учурай бербегендиги, сейрек багылгандыгы, турмушта ото маанилуу учурларда: кан кетергенде, жалпы эл чогулуп тулее еткергенде, Меккеден келгенде гана союлгандыгы менен тушундурулет. Ал эми уйдун кошулбагандыгына бир чети анын кой сыяктуу союшка ьщгайлуу эместиги, экинчиден, уйдун этин кыргыздардын коп жактыра бербегендиги себеп болгон. Эчки болсо кечмен турмушка анчалык ьщгайлашпаган мал, аны кебунче отурукташууга откен кыргыздар баккан.
Эткен кечмен мезгилдерде кыргыздардын бут емуру жылкы менен байланыштуу болгон. Балдар уч-терт жашында ат жалын тартып минген, кээде басуудан мурун атка мингенди уйренген. Кыргыздарда айырмач деп аталган балдарга ылайыкталган ээрдин атайын туру болгон, мындай ээр балдарга атчан журууге ез алдынча уйренууге мумкунчулук берген. Мындай ат жабдыгы карахандарда да кездешкендиги Махмуд Кашгаринин эмгегинен кере алабыз (Абдимиталип уулу жана Жапаралиев, 2023, б. 136). Ээрге мингенден кийинки бут емурун ат устунде еткерген. Айрым учурларда ат устунде жан берген. Жылкынын кучун пайдаланган, сутун кымыз кылып ичкен, этин артык керуп жеген. Жоого атчан аттанган, кууса жеткен, качса кутулган. Коогалуу учурларда мыкты аттарды этияттаи, боз уйдун ичинде баккан. Жылкыны малдын асылы деп бапестеген, ал тургай катын-баласынан да артык керген. Айрым салттарыбыз менен сездерубузден бабаларыбыздын жылкыны адам менен барабар караганга чейин кастарлаганын байкоого болот. Алсак, тилибизде "жылкы баласы" деген сез бар да, башка малга карата бул сез колдонулбайт. Кыргыздар ездеру да балдарын кебунче "кулунум" деп эркелетишет. Баланы туяк деп атоодо да ача туяк эмес, дал ай туяктуу жылкы баласынын туягы эске алынганы байкалып турат. Бала там-туц баса баштаганда тушоо кесуу салты аткарылат, мында элибиздин жылкыны гана тушаганын унутпашыбыз керек. Кээде карыялар бири биринен же мейман уй ээсинен " Ат байларьщ барбы?" же "Ат токуруц барбы?" деп сурап калат, мында да анын уулуц барбы деп сураганы билинет. Ошондой эле кыз терелсе "кырк жылкы" деп угузуу, суйунчулее салты бар, албетте, бул болочоктогу кальщды кыйытып жаткан менен жылкы аркылуу туюнтулушунун езу кызыктуу.
Кекетейдун ашындагы чатак Мааникер атты талашуудан келип чыгышынын езу эле жылкынын кыргыздардын турмушундагы ролун керсетуп турат. Улуу эпосубуздагы Аккула, Сарала, Кектулпар, Кекала, Кекчебич, Карткурец, Тайбуурул, Тайтору, Суркоен, Алкара, Ачбуудан сыяктуу, кенже эпостордогу Чалкуйрук, Телтору, Арчатору, Бозжорго, Гулдубадам сымал тулпарлардын суреттелушу жылкынын кадырын билген элдин гана кыялынан жаралмагы шексиз десек жацылбайбыз. Кечмендер атынан айрылууну жецилуу, кор болуу, жашоонун бутушу катары кабыл алышкан. "Ат, аттан кийин жат" деген кыргыз макалы жен жерден жаралган эмес. Чоц Казатта Аккуласынан айрылган Манас бабабыздын трагедиясы:
"Элчеесуз дуйне оцбой кал, Элбей кантип жетем деп, Таласты аман мен керсем, Кагылайын Куламдын Жайылган жибек кекулун Белекке жыттап кетем деп, Кулагы менен кекулун Берениц кесип алды эми. Куркурата кур жыттап,
Куушура кармап бур жыттап, Курдашым Кулам деп жыттап, Берениц Манас кек жал кан Мээнеттуу канча кун тушуп,
Бек кейип турду кабылан", - деп берилген (Манас, 1986, б. 206).
Жылкы - кыргыздын аялуу, ыйык малы. Бээ тууганда кулунду сары май менен оозанткан. Атайы кулунга деп козунун карынына май куюп сакташкан, бээ туумайынча аны бузган эмес. Жылкыны кеп мууздаган кишинин колу калтырак болуп калат деп айтышат. Жылкы жылы туулган адам жылкы сойсо болбойт деген тыюу бар (Мурзакметов, 2014, б. 8081). Кыргыздар жакшы атын суук кезден сактап, усту-башын бут чулгап, кездерунун тушу гана ачык уртук менен жаап, кекулуне тумар, коз мончок таккан. "Ат сыйлаган жее калбайт" деп, элпбпз жылкыны багуунун, таптоонун, ар кандай оорулардан дарымдап айыктыруунун толгон-токой жолдорун, сырларын тапкан, алардын айрымдары ушул кунге чейпн колдонулууда. Жылкыга болгон мамиле турк тплдуу элдерден тарыхтын кеене мезгплдерпнен эле болгондугу фольклордон сырткары тарыхый жана археологпялык булактардан да белгплуу. Алсак, карахандар доорунун аалымы Махмуд Кашгарпнпн "Диван Лугат ат-Турк" аттуу эмгегинде жылкыга байланышкан макал-лакап, сездердун кездешиши карахандар коомунда жылкыга болгон урмат-сыйдын кецири жайылгандыгынын далили катары баалоого болот. Мисалы, Махмуд Кашгари карахандарда кездешкен "Куш канатын, Эр атын" деген макалды белгилейт . Анын кыргыз тилиндеги "Ат - адамдын канаты" деген формасы баса белгилеп керсетсе болот (Толубаев ж-а Каратаева, 2010, б. 52). Аталган эмгектин башка жеринде "жылкы" маанисин билдирген ил деген сез кездешет жана жылкычыны турктер ил башы деп аташат деп жазат. "Ил башы" сезу кыргыз тилине сезме-сез которгондо "екумдар, эл башы" болуп да которуларын белгилейт (Махмуд Кашгари, 2005, б. 86; Абдимиталип уулу жанаЖапаралиев, 2023, б. 133).
Кекетейдун керээзинен маанилуу экендиги байкалган койго келеек, кыргыздар койду малдын асылы деп билет. Анткени ал тез кебейген, андан кочмен турмуш учун зарыл болгон бардык нерсе алынган. Алсак, жуну менен терисинен кийим-кече, тешенчу, боз уйге жабуу жасалган, сутунен жасалган жуураты жагымдуу, кубаттуу келген. Конокко сойгонго да кой ылайыктуу, анын эти элибиздин рационундагы негизги азыктардын бири болуп саналат. Ичегиси комузга кыл болсо, карынына май куюп сактаган. Белгилуу болгондой комуз кыргыз коомунда эц таанымал музыкалык аспаптардын бири. Комуз ал тургай Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-Турк" эмгегинде эскерилет (Махмуд Кашгари, 2005, б. 347; Абдимиталип уулу жана Жапаралиев, 2023, б. 8). Ал эми койдун жото жилигинен балдарга шимек жасаган. Эгер жылкыны "Бир кыйкырса жоонун малы" деп карап, жигиттер кундур-тундур бел чечпей кайтарса, койду жаш балдар деле кайтара алган. Это жоош адамга карата "койдон жоош" же "кудайдын боз кою" деген, ал эми эч кимге зыяны жокко "кой оозунан чеп албаган" сыяктуу салыштырууну пайдаланышат. "Ашык ойногон азат, кой кайтарган озот", "Кою бардын ою бар" деп, малды, анын ичинен койду барктап, илгертен багып келишкен. Сулуулардын козун кой коз деп салыштырып суктанган. Кыргыздарда ал тургай "комуздун уну менен койдун маараганынан баланын мээси толот" деген ишеним сакталган. Ушундан эле элибиз учун койдун маараганы да жагымдуу угулганын туюуга болот. Кой короону таза тутуп, куту кетип калат деп, анда даарат ушаткан эмес, бири бирине катуу сез да айтпаган. Койдун пирин Чолпон Ата деп билип, койдун ээсинен, колдоочусунан койлорго илдет жармашканда, кой телдегенде
жардам сурап, койдун туягын кебейтууну суранып, сыйынып келишкен. Койдун кецунун таптуулугу, илгери кээ бир бечара койчулар кыш чилдесинде кецдун ичине кирип жатып сууктан аман калышканы керкем чыгармаларда керсетулген. Койдун корголун бели ооруган адамдар ысытып, белине тартып шыпааланышы ушул кезге чейин практикаланып келууде.
Кой тукуму кыргыздарда курмандыкка чалынуучу мал катары каралган, андай коз караштын жаралышына ислам дини да ез таасирин тийгизген деп ойлоого болот. Кыргыздар кандайдыр бир нерседен катуу корккондо, кокус олумден аман калганда же зарыгып тилек тилегенде "Ак сары башыл, Баабедин" деп жалынат. Баабединди кырсыктан, балаадан куткаруучу пир катары карап, ara атап ак сары башыл койду курбан чалган. Эзу ак, башы бир аз саргыч койду жакшы керуп, аны жакшы тилекке гана сойгон (Карасаев, 1995, б. 69). Курмандык ырымы малдын келемуне, баасына карата улам жогорулап отурат. Мунун ачык улгусу Чыйырдынын толгоосу катуу болуп, торой албай жаткандагы окуяда даана берилген:
"Алып келип бай Жакып
Ак сары башыл кой чалды,
Ай туякка бээ чалды,
Ай муйузге уй чалды,
Айры еркечке тое чалды" (Манас, 2010, б. 32).
Расминин саналган улгулеру бут дароо аткарылышы, же шартка жараша (тилек жузеге ашпай кечигип туруп алган учурда) ирээти менен арадан кандайдыр убак откенде иштелиши да толук мумкун. "Манас" эпосунун сюжетиндеги маалыматтар археологиялык, этнологиялык, лингвистикалык жана башка булактарды толуктап турат. Маселен, адамдын сеегу менен кошо атты кемуу салты, койдун сеектерунун Енисей дооруна жана Тянь-Шань, Памир-Алай географиялык мейкиндигине тиешелуу керустендерден кептеген санда табылышы буга айкын далил боло алат.
Жыйынтыктап айтсак, "Манас" эпосунда кыргыздардын кочмен турмушунун эц негизги шарты болгон мал чарбачылыгы тууралуу кецири маалыматтар берилген. Эздеру баккан малдын турлерунен улам улуттук тамак-аштарыбыздын, кийим-кечектин турлерунун жаралышына, жайыт издеп, кечуп-конуп жургенден улам андай жашоого ыцгайлуу боз уйдун келип чыгышына, кецири географиялык аймактын аталышына - булардын баарына азырга чейин кыргыздардын турмушунда ез ордун жоготпой келе жаткан маанилуу тармак, б.а. мал чарбачылыгы себепкер болгон. Эз сезубуздун башында керсете кеткендей, биз ошондон улам кыргыздарды кечмендердун негизги уч категориясынын экинчисине, жыл маалына карай, адатта болжол менен бир эле жерге, малды бир жайыттан экинчи жайытка айдаган малчы элдердин катарына кошкон элек. Азыркы кезде кыргыздар отурукташып, айыл-кыштактарда, шаарларда жашап, чарба жургузуунун башка турлерун ездештуруп, илим-билимди, маданиятты, техника менен жацы технологияларды ездештуруп жатса да, калктын бир белугу дале да кечмен турмушубуздун айрым элементтерин сактап, салттуу чарбабыздын, мал чарбачылыгынын аркасы менен жашоо кечирип келууде.
Адабияттар
Абдиева Ж.К. & Телегенова Ж. (2023). "Манас" эпосунун изилдениш тарыхынан. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы, (2), 105-112. Б01:
https://doi.org/10.52754/16948610 2023 2 13. ББК: КАМОКУ.
Абдимиталип уулу Н., & Жапаралиев Ш. (2023). "Диван Лугат ат-Туркте" кездешкен музыкалык терминдер". Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Филология, 1(1), 1-11. Б01: https://doi.org/10.52754/16948874 2023 1(1) 1.
Абдимиталип уулу Н., & Жапаралиев Ш. (2023). "Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-Турк" сездугунде ат жабдыктарына байланышкан сездер". Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы, (3), 131-142. Б01: https://doi.org/10.52754/16948610 2023 3 17. ББК: WУОHTD.
аль-Кашгари, Махмуд. (2005). Диван Лугат ат-Турк. Перевод, предисловие и комментарии З.-А Ауэзовой. Индексы составлены Р. Эрмерсом. Алматы: Дайк-Пресс.
Жапаров, А. (1995). "Кекетейдун керээзиндеги терт тулук малдын ээлеген орду". "Манас" эпосу жана дуйне элдеринин эпикалыкмурасы: Эл аралык симпозиумдун тезистери. Бишкек: "Кыргызстан".
Карасаев, Кусейин. (1995). Накыл сездер. Бишкек: Шам.
Манас: Кыргыз элинин баатырдык эпосу. (2010). С. Орозбаковдун варианты боюнча. Туз. С. Мусаев. Бишкек: Хан-Тецир.
Манас. (1986). (С. Каралаевдин вар. боюнча). II китеп. Фрунзе: "Кыргызстан".
"Манас" эпосунун сездугу. (1995). Тузгендер: Э. Абдылдаев, А. Акматалиев, Б. Садыков, Р. Сарыпбеков. Бишкек: Шам.
Мурзакметов, А. (2014). Кыргыздардын кеене ишенимдери жана тыюулары. Ош.
Оксфордская иллюстрированная энциклопедия. (2002). Том 7. Народы и культуры. Москва: Издательский Дом "ИНФРА", Издательство "Весь мир".
