CC BY
5УДК: 574.24.2
ТАШТАНДЫ ЖАНА ЧЫГЫНДЫ -ААЛАМДАШУУ МЕЗГИЛДЕГИ
экологиялык кейгей
Абдибайитова Апиза Абдирасуловна, б.и.к., доцент, Баткен мамлекеттик университети, Кызыл-Кыя гуманитардык - педагогикалык институту
Кызыл-Кыя, Кыргызстан [email protected]
Аннотация: Бул макалада жалпы эле жер ЖYЗYндвгY экологиялык кооптуулук жвнYндв кецири баяндалып, азыркы мезгилдеги айлана-чвйрвдвгY турмуш-тиричилик калдыктары жана зыяндуу внвр - жай калдыктары жвнYндв айтылат. Бизди курчап турган дYйдвдвгY калдыктар жана чыгындылар топтолуп чоц квлвмдвгY зыянды алып келиши жвнYндв кецири айтуу менен ошол зыяндуу таштандылардан арылуунун бир нече жолдорун кврсвтвт. Калдыктардын келип чыгышы, топтолушу жана аларды жок кылуу усулдарын баян кылат. Калдыктардын ичинен радиоактивдYY калдыктардын зыян келтирYYCY бир топ коркунучтуу экендигин баяндап, тYШYндYPYY менен аларды утилдештирYY жолдорун, усулдарын сунуштайт. Ошондой эле зыяндуу заттарды чвйрвдв бар экендигин изилдввЧYусулдарга кыскача токтолуп втвт.
Ачкыч свздвр: турмуш-тиричилик калдыктары, радиоактивдYY заттар, анализ, айлана-чвйрв, чыгынды, пластик, оору, келечек.
ОТХОДЫ - ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ПРОБЛЕМА ВО ВРЕМЯ
ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Абдибаитова Апиза Абдирасуловна, к.б.н., доцент Баткенский государственный университет, Кызыл-Кийский гуманитарно-педагогический институт,
Кызыл-Кия, Кыргызстан aabdibaitova@,list. ги
Аннотация: В данной статье подробно рассказывается об экологической опасности земли в целом, а также рассказывается о бытовых отходах и вредных промышленных отходах в окружающей среде на сегодняшний день. Он подробно объясняет, как накопление отходов и отходов в окружающем нас мире может нанести большой ущерб, и показывает несколько способов избавиться от этих вредных отходов. Описано происхождение, накопление и методы их уничтожения. Среди отходов объясняется, что вред, причиняемый радиоактивными отходами, очень опасен, и предлагаются пути и методы их утилизации. Также кратко будут затронуты методы исследования наличия вредных веществ в окружающей среде.
Ключевые слова: бытовые отходы, радиоактивные вещества, анализ, окружающая среда, отходы, пластик, болезни, будущее.
WASTE IS AN ENVIRONMENTAL PROBLEM DURING
GLOBALIZATION
Abdibaitova Apiza Abdirasulovna, Deputy Director for Academic and Scientific Affairs, PhD, Associate Professor, Batken State University, Kyzyl-Kiya Humanitarian Pedagogical Institute,
Kyzyl-Kiya, Kyrgyzstan [email protected]
Abstract: This article details the environmental hazard of the earth as a whole, and also talks about household waste and hazardous industrial waste in the environment today. He explains in detail how the accumulation of waste and waste in the world around us can cause great damage and shows several ways to get rid of this harmful waste. The origin, accumulation and methods of their destruction are described. Among the waste, it is explained that the harm caused by radioactive waste is very dangerous, and ways and methods for their disposal are suggested. Methods for studying the presence of harmful substances in the environment will also be briefly touched upon.
Keywords: household waste, radioactive substances, analysis, environment, waste, plastic, disease, future.
Киришуу: Калктын санынын eсYШY, техникалык прогресстин eHYTYmy жана жаратылыш ресурстарын баш - аламан пайдалануу экология Y4YH олуттуу кeйгeйлeрдYн келип чыгышына алып келди. Табияттагы тец салмактуулуктун бузулушу аба-ырыйынын жана планеталардагы eзгeрYYлeр тYPYндe кeрYнeт. Экологиялык коопсуздук азыркы учурда азык-тYЛYк коопсуздугу, энергетикалык коопсуздук сыяктуу эле абдан актуалдуу болуп саналат. Таштанды жана чыгынды адамдын ден соолугуна потенциалдуу коркунуч алып келген, ошондой эле жаратылыш чeйрeсYнe коркунуч келтирген заманбап экологиялык кeйгeйлeрдYн бири болуп саналат. Кыргызстанда азыркы мезгилде катуу калдыктар менен байланышкан кырдаалдын олуттуулугун тYШYHYY дагы эле жетишсиз, демек, таштандылар жана чыгындылар менен байланышкан маселелерди жeнгe салуучу катуу чен eлчeмдeрY, укуктук актылар жокко эсе.
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары: таштандылар жана чыгындылардан алдын ала анализ алуу, калдык YЛгYлeрYHYн курамына анализ жYргYЗYY, жалпы анализ алуу усулдарынын жардамы менен маалыматтар алынды.
Жыйынтыктар жана талкуулар: таштандылар - бул иштетYYгe, колдонууга жараксыз продукция же тиричиликте колдонуудан кийин калган заттар (же заттардын аралашмасы). Табигый илимдердин ^з
карашынан алганда, ар кандай зат теориялык жактан тигил же бул тYPдe колдонулушу мумкун. Пайдалануунун табигый чектeeсY - бул пайдалануунун экономикалык максатка ылайыктуулугу. Жаратылыш белгилуу бир убакытка чейин таштандыларды кайра иштетип келген. Бирок, технологиялык прогресстин натыйжасында жуз жылдан ашык убакытта да бузулбай сакталуучу жацы материалдар пайда болуп, ал айлана-чейреде топтоло баштады. Ооба, абдан маанилYY фактор - бул таштандынын кeлeмY. Бирок бYГYнкY кYндe таштандыларды, чыгындыларды чийки зат катары кароого болот. Аларды кайра иштетYYгe жана кайра колдонууга болот. Ар бир шаар тургунуна жылына болжол менен 400дeн 700 кгга чейин таштанды туура келет. Окумуштуулардын айтымында, жер шарынын ар бир жашоочусуна жылына 1 тоннага жакын таштанды туура келет. Ал эми бир жылда чогулган таштандылардын баары жок кылынбай, бир Yймeккe тYШYп калса, андан болжол менен Эльбрустай (5642 м) бийиктиктеги тоо пайда болмок [2]. Бул сан дайыма eсYп жатат. Планета таштандыга толгон. Биз жашаган чeйрeдe катуу калдыктар ар TYPДYY: жыгач, кагаз, текстилдик жана булгаары калдыктар, сeeктeр, резина жана металлдар, таштар, айнек жана пластмассалар. Чириген таштандыларда инфекцияларды жана ооруларды пайда кылуучу ар кандай микроорганизмдердин кeбeЙYYCYнe шарт болот. Заводдор, атомдук электростанциялар, илимий изилдee борборлору калдыктардын эц коркунучтуу тYрлeрYHYн бири - радиоактивдYY заттарды чыгарышат. Таштандылардын бул TYPY олуттуу экологиялык кeйгeй гана эмес, экологиялык кырсыкты да жаратышы мYмкYн. РадиоактивдYY калдыктар суюк (кeпчYЛYГY) жана катуу болушу мYмкYн. РадиоактивдYY калдыктар менен туура эмес иштee экологиялык кырдаалды олуттуу тYPдe курчутушу мYмкYн [5]. Булгануунун бул TYPY ааламдык децгээлде жYргeндYГY eкYHYчтYY. РадиоактивдYY калдыктар (РК) - химиялык элементтердин радиоактивдYY изотоптору бар жана практикалык мааниси жок калдыктар. РадиоактивдYY калдыктарды 20-кылымдын баласы дешсе, ХХ кылымды - атомдун кылымы деп аташат. Азыркы ооруканаларды бир катар оорулардын диагностикасы YЧYн да, дарылоо YЧYн да кызмат кылган радиоактивдYY нурлануу булактарысыз элестетYY мYмкYн эмес. Ооба, илим, eндYPYш сыяктуу эле, радиоактивдYY элементтер кецири колдонулган ар кандай тYЗYЛYштeрсYЗ иштей албайт. Мына ошондуктан акыркы он жылдыкта мындай таштандыларды жок кылуу маселеси экологиялык коопсуздук жагынан эц актуалдуу маселелердин бири болуп
калды. РадиоактивдYY калдыктар - колдонууга арналбаган материалдар. Пайдаланылган ядролук отун - енер жайда, айыл чарбасында, медицинада жана илимде кецири колдонулуучу езек^к отундун калдыктарын жана кептеген белYHYY продуктуларын камтыган отун элементи, негизинен 137Cs жана 90Sr. Ошондуктан ал баалуу ресурс болуп саналат, аны кайра иштетYYHYн натыйжасында жацы ядролук отун жана изотоп булактары алынат [1]. Ядролук калдыктардагы радиоактивдYY элементтер иондоштуруучу нурларды белYп чыгарат. Иондошуу нурлануунун натыйжасында клеткаларда электр зарядынын кайра белYштYPYЛYШY жYрет. Бул кайра белYштYPYY органикалык кыртыштарда бир катар химиялык реакцияларды пайда кылат, бул клеткалардын массалык елYMYне, мутагенезге алып келет. Иондоштуруучу нурлануунун айрым дозалары адамдын организмине зыяндуу таасир тийгизет да, убакыт етYШY менен организм туруштук бере албай калат. Анын кесепети, кийинки муундарга терс таасирин тийгизген канцерогендик жана мутагендик оорулардын келип чыгышы саналат. Ошондой эле, радиоактивдYY таасир организмдеги зат алмашуунун бузулушуна жана иммундук системанын начарлашына алып келиши мYмкYн. Оорунун пайда болуу ыктымалдыгы радиоактивдYYЛYктYн децгээлине жана адамга нурлануунун узактыгына жараша болот. Ошентип, радиоактивд^ калдыктардын бардык тYрлерY -аз радиоактивдYYДен баштап жогорку радиоактивд^е чейин - адамдын ден соолугуна зыян келтирет. Радиация адам организми YЧYH коркунучтуу боло турган Yч жагдай бар:
- адамдын езектYк калдыктарга жакын болушу тYЗден-тYЗ таасирге алып келет (y-белYкчелердYн нурлануусу же нейтрондук нурлануу);
- радиоактивдYY калдыктар сакталган объекттердин ичинде же алардын жанында болуу адамдын радионуклиддерди аба менен тYЗден-тYЗ дем алуусуна же кыйыр тYPде тамак-аш менен сицирYYCYне алып келет (мисалы, алар сууга тYшкенден кийин);
- Адамдын радиоактивдYY калдыктар же алар бар контейнерлер менен байланышы териге терс таасирин тийгизиши мYмкYн [4].
Катуу таштандыларды кайрадан иштетYY бардык адамзат YЧYн реалдуу зарылчылык болуп саналат. Заманбап таштандыларды ерттее жана кайра иштетYY ишканалары езYHYн бардык арсеналы менен шаардык калктын катуу калдыктарын кайра иштетYY жана жок кылуу боюнча бYTYндей енер жайдын бир тYPY болуп саналат. Катуу тиричилик калдыктарын жок кылуу бYГYнкY кYнде жацы ыкмаларды жана
технологияларды колдонууну талап кылган азыркы замандын эц курч кeйгeЙY болуп саналат. Бул таштандыларды кeмYYHYн мурда колдонулуп келген ыкмалары - eрттeлYYчY жана полигондордо кeмYY - eзYHYн жараксыздыгын кeрсeтYп, анын YCTYнe бир катар eлкeлeрдY чыныгы экологиялык кырсыктын босогосуна жеткире алганы менен тYШYндYPYлeт. Себеби, таштандынын пластик жана резина сыяктуу компоненттери табигый тYPдe бир топ убакытка чейин чирийт жана алар кYЙгeндe атмосферага чыгып, адамдын ден соолугуна олуттуу коркунуч туудурган ^ш^шн зыяндуу заттар пайда болот. Пластмассалар eз алдынча коркунучтуу. Алар узак убакыттын ичинде жок кылынбайт. Пластмассалар жерде ондогон жылдар бою, кээ бир тYрлeрY жYЗдeгeн жылдар бою жатышы мYмкYн. Бир жолу колдонулуучу тацгактарга миллион тоннадан ашык полиэтилен жумшалат. Жыл сайын бардык eлкeдe миллиондогон тонна желим калдыктары таштандыга ыргытылат. Пластик буюмдардын жана материалдардын калдыктарынан дизелдик отун жана бензин алуунун инновациялык ыкмалары бар. Бул ыкма япон окумуштуулары тарабынан иштелип чыккан. Бул технология 10 кг пластик калдыктарынан 5 литрге чейин дизель майын же бензин алууга мYмкYндYк берет [6]. Мындай ыкмалар менен экономикалык пайданы гана эмес, айлана-чeйрeгe антропогендик жYктY азайтууга болот. БYГYнкY кYндe баасы кыйла тeмeн болгон калдыктарды кайра иштетYYЧY завод баалуу сырьенун тeмeнкYдeй негизги тYрлeрYн eндYPYYгe жeндeмдYY: TYCTYY жана кара металлдар, айнек, кагаз, кайра иштетилYYчY полимер калдыктары, отун, жылуулук жана электр энергиясы, химиялык eнeр жайда колдонулуучу заттар. Шаардык катуу калдыктарды кайра иштетYYЧY ар бир завод белгилYY схема боюнча иштейт, бул шаардык катуу калдыктардан синтез газын жана катуу сырьену эц натыйжалуу eндYPYYгe мYмкYндYк берет. Келгиле, бул кадамдарды карап кeрeлY. Калдыктарды кайра иштетYYдeн мурун аны сорттоо керек, анткени сорттолбогон калдыктардан пайдалуу пиролиз продукциясынын TYШYMY алда канча тeмeн. Бишкек шаарында, кээ бир Б^ы^^л областындагы айылдарда атайын долбоорлор жазылып, ошол долбоордун негизинде калдыктарды бeлYп, максаттуу иш алынып барылууда. Ошондой долбоорлор Кыргызстандын башка жерлерине кецири жайылтылса, мамлекет YЧYн ^п пайда болот. Бул YЧYн таштандыдан бардык ири eлчeмдeгY буюмдар тандалып, TYCTYY жана кара металлдар чыгарылат. Таштандыдан айнек жана пластмасса да чыгарылат. БYГYнкY кYндe
сорттоо процесси абдан женекей, бул заманбап заводдордо жацы сорттоо линиялары ишке киргизилгендигине байланыштуу: - алардан синтездик газды, пиролиздик мунай жана кошумча химиялык кошулмаларды алуу YЧYн даярдалган катуу таштандыларды газдаткычта иштетYY; - синтез газын жана башка пиролиз продуктуларын хлор, фтор жана ^^рт кошулмаларынан тазалоо; - буу, ысык суу же электр энергиясын ендYPYY YЧYн атайын калдыктар жылуулук казандарында мурда кошулмалардан тазаланган синтез газын KYЙГYЗYY; - пиролиз продукциясын акыркы керектеечYлерге сатуу. Эреже катары, таштандыларды сорттоо таштандыларды андан ары утилизациялоодон мурун болот жана бул процедура чындап эле эц чоц мааниге ээ болгондуктан, бYГYнкY кYнде дээрлик ар бир полигондун езYHYн таштандыларды кайра иштетYYЧY заводу (КТК) бар. Мындай завод таштандыдан ар кандай пайдалуу заттардын фракцияларын: металлдарды, айнектерди, пластмассаларды, кагаздарды жана башка материалдарды андан ары езYнче кайра иштетYY максатында белYп алуу менен тYЗден-тYЗ алектенет. КТКын ерттее - бул катуу тиричилик калдыктарын жок кылуунун эц кецири таралган ыкмасы, ал практикада жYЗ жылдан ашык убакыттан бери колдонулуп келет. Турмуш-тиричилик таштандыларын ерттее калдыктардын келемYн жана массасын олуттуу кыскартууга жетишYYге MYMKYHДYK берет жана кайра иштетYY процессинде электр энергиясын ендYPYY YЧYн колдонула турган кошумча энергетикалык ресурстарды алууга MYMKYHДYK берет. Албетте, бул ыкма кептеген артыкчылыктарга ээ, бирок ал кемчиликтер да жок эмес. Бул ыкманын кемчиликтерине KYЙYY процессинде зыяндуу заттардын атмосферага чыгышы жана тиричилик калдыктарынын курамындагы баалуу органикалык компоненттердин жок болушу кирет. Ал эми бYГYнкY кYнде, таштандыларды KYЙГYЗYYЧY ишканалардын газ компоненттеринин эмиссиясынын стандарттарына талаптар кескин тYPде кYчетYЛгенде, мындай ишканалар пайдасы аз болуп калды. Ушуга байланыштуу, таштандыларды чыгарууга гана эмес, анын курамындагы пайдалуу компоненттерди кайра колдонууга MYMKYHДYK берYYЧY катуу таштандыларды кайра иштетYYHYн мындай технологиялары актуалдуу болуп калды. Таштанды компосту - бул калдыктарды трансформациялоонун табигый реакцияларына негизделген калдыктарды жок кылуу ыкмасы. Кайра иштетYY процессинде КТК компостко айланат. Бирок, мындай технологиялык схеманы ишке ашыруу YЧYн, баштапкы таштандыларды ири предметтерден, ошондой эле металлдардан,
керамикадан, пластмассадан, айнектен жана резинадан тазалоо керек, анткени компостто мындай заттар болбош керек. Бирок, ошого карабастан, заманбап компосттоо технологиялары оор металлдардын туздарынан толук арылууга мYмкYндYк бербейт, ошондуктан КТК компостоо айыл чарбасында пайдалануу максатка ылайык келбейт, бирок биогазды eндYPYY YЧYн колдонсо болот. Санитардык топурактарды толтуруу - бул биогазды eндYPYY жана андан ары экологиялык жактан таза отун катары пайдалануу менен тыгыз байланышта болгон катуу калдыктарды жок кылуунун ушундай ыкмасы. Бул техника менен катуу тиричилик калдыктарын калыцдыгы 0,6-0,8 метрге жакын топурак катмары менен жабылат. Мындай типтеги таштандылар вентиляциялык тYTYктeр, YЙлeeчYлeр жана биогазды чогултуу YЧYH арналган резервуарлар менен жабдылган. Таштандылардын катмарларында органикалык компоненттердин болушу жана тешикчелердин болушу микробиологиялык процесстердин eнYГYШYнe eбeлгe тYзeт, натыйжада биогаз пайда болот. Ошентип, полигондор биогазды eндYPYY боюнча эц ири система болуп саналат. Жакынкы келечекте таштанды тeгYYЧY жайлардын саны eсe берет деп ишенсек болот, ошондуктан аны андан ары пайдалануу максатында таштандыдан биогазды алуу дагы узак убакыт бою актуалдуу бойдон кала берет. Эми катуу таштандыларды кайра иштетYYHYн заманбап ыкмаларына eтeбYЗ. Калдыктарды термикалык иштетYY - мурда майдаланган калдыктар термикалык ажыроого дуушар болгон процесс. Таштандыларды кайра иштетYYHYн бул технологиясынын салттуу калдыктарды eрттeeгe салыштырмалуу артыкчылыгы, биринчиден, бул технология айлана-чeйрeнYн булганышын алдын алуу жагынан кыйла эффективдYY экендигинде. Термикалык кайра иштетYYHYн жардамы менен таштандынын ар кандай компоненттерин кайра иштетYYгe болот, анткени бул ыкма менен таштандыда биологиялык активдYY заттар калбайт, андан кийин таштандыларды жер алдында сактоо экологияга зыян келтирбейт. Ошондой эле, бул ыкма менен, ар кандай максаттар YЧYн колдонулушу мYмкYн болгон жылуулук энергиясы кeп eндYPYлeт. Таштандыларды плазма менен кайра иштет^ (КТК) бул таштандыларды утилдештирYYHYн эц жацы ыкмасы, анын мацызы боюнча таштандыларды газдаштыруу болуп саналат. Бул ыкма келечекте перспективдYY болуп саналат, анткени мындай eндYPYштYн технологиялык схемасы чийки затка эч кандай катуу талаптарды койбойт жана акыркы керектeeчYгe ысытылган буу же ысык суу тYPYндe экинчилик энергияны алууга
MYMKYHДYK берет, ошондой эле гранулдашкан шлак же керамикалык плиткалар тYPYндегY экинчи продуктылар алынат. Чындыгында бул таштандыларды комплекстYY кайра иштетYYHYн эц жакшы жолу, бул "калдык" чийки зат - тиричилик калдыктарынан жылуулук энергиясын жана ар кандай пайдалуу продуктуларды ендYPYY менен калдыктарды толугу менен экологиялык жактан таза жок кылуу болуп саналат. Ал эми радиоактивдYY калдыктар маселеси кантип чечилет? Мындай калдыктардын категориясына жараша, - темен^, орто жана жогорку активдYY болуп белYнет. ТеменкY жана орто категориядагы калдыктарды жок кылуу эц женекей. Белгилей кетсек, химиялык курамына жараша радиоактивдYY калдыктар кыска меенеттYY (жарым ажыроо мезгили кыска) жана узак меенеттYY (жарым ажыроо мезгили узак) болуп белYнет. Биринчи учурда эц оцой жолу радиоактивдYY материалдарды атайын жайларда, жабык герметикалык аянтчаларда убактылуу сактоо ыцгайлуу. БелгилYY бир убакыт еткенден кийин, кооптуу заттар ажырап кеткенде, калган материалдар коркунуч туудурбай, кадимки таштанды катары жок кылынышы MYMKYH. КепчYЛYк техникалык жана медициналык приборлор ушул радиоактивдYY нурлануунун TYPY менен жасалат, алар жарым ажыроо мезгили эц кеп дегенде бир нече жыл болгон кыска гана изотопторду камтыйт. Бул учурда, адатта, убактылуу сактоо YЧYн контейнер катары келемY 200 литр стандарттык металл бочкалар колдонулат. Мында темен жана орто децгээлдеги калдыктар цистернадан сыртка тYШYп кетпеши YЧYн цемент же битум менен куюлат. Атомдук электр станцияларынын калдыктарын кемYY тартиби алда канча татаал жана кебYреек кецYЛ бурууну талап кылат. Ошондуктан, мындай процедура бYГYн дYЙнеде ете аз болгон атайын заводдордо гана жYPГYЗYлет. Бул жерде атайын химиялык кайра иштетYY технологияларынын жардамы менен радиоактивдYY заттардын кебY кайра пайдалануу YЧYн алынат. Ион алмаштыруучу мембраналарды колдонуунун эц заманбап ыкмалары бардык радиоактивдYY материалдардын 95%га чейин кайра колдонууга MYMKYHДYK берет. Ошол эле учурда радиоактивдYY калдыктар келемY боюнча бир топ кыскарган. Бирок аларды толук ечYPYY азырынча MYMKYH эмес. Мына ошондуктан жок кылуунун кийинки этабы таштандыларды узак меенетке сактоого даярдоо болуп саналат. Ал эми атомдук станциянын калдыктарынын жарым ажыроо меенетY узак экенин эске алсак, иш жYЗYнде мындай сактоону тYбелYктYY деп атоого болот. РадиоактивдYY калдыктарды узак меенеттYY
сактоо калдыктарды узак убакыт бою реакцияга кирбей турган жана ыдырабай турган формада сактоону талап кылат. Бул абалга жетYYHYн бир жолу айнектее же айнектей затка айландыруу болуп саналат. Учурда Улуу Британияда жогорку активдуу ПАО (Пурекс процессинин биринчи этабынын тазаланган продуктулары) кант менен аралаштырылып, андан кийин кальцийленет. КальцийлештирYY ысытылган айлануучу тутук аркылуу калдыктардын етушун камтыйт жана пайда болгон айнек массасынын туруктуулугун жакшыртуу учун сууну буулантууга жана белунуу продуктуларын азоттон тазаллоого багытталган. Индукциялык меште пайда болгон затка дайыма майдаланган айнек кошулуп турат. Натыйжада, жацы зат алынат, анда катуулануу учурунда калдыктар айнек матрицасы менен байланышатБул зат эритилген абалда легирленген болот цилиндрлерге куюлат. Муздаганда суюктук катууланып, сууга ете туруктуу айнекке айланат. Эл аралык технология коомунун маалыматы боюнча, бул стакандын 10% сууда эруу учун бир миллион жылдай убакыт керек болот. Толтургандан кийин цилиндр демделет, андан кийин жуулат. Сырттан булгануу текшерилгенден кийин болот баллондор жер астындагы сактоочу жайларга женетулет. Бул калдыктардын абалы мицдеген жылдар бою езгеруусуз бойдон калууда. Жогорку радиоактивдуу калдыктарды зыянсыздандыруунун бир кыйла татаал ыкмасы синрок (синтетикалык тоо тек) сыяктуу материалдарды колдонуу болуп саналат. синрок Австралиянын Улуттук университетинин профессору Тед Рингвуд тарабынан иштелип чыккан. Алгач синрок АКШнын аскердик жогорку децгээлдеги радиоактивдуу калдыктарын кемуу учун иштелип чыккан, бирок келечекте жарандык муктаждыктар учун колдонулушу мумкун. Синрок пирохлор жана криптомелан сыяктуу минералдардан турат. Синроктин (Синрок С) оригиналдуу версиясы суюк РАК (пьюрекс-процессинин рафинаттары) - жецил суу реакторлорунун калдыктары учун иштелип чыккан. Бул заттын негизги составдарына голландит (BaAl2Ti6O16), цирконолит (CaZrTi2O7) жана перовскит (CaTiO3) кирет [4]. 1998-жылы П.Т.Анастас жана Ж.С. Уорнер езунун "Жашыл химия: теория жана практика" аттуу китебинде бул тармакта иштеген изилдеечулерге жетекчилик кылууга тийиш болгон Жашыл химиянын он эки принцибин формулировкалаган:
1. Таштандыларды кайра иштетип, тазалагандан кере, ысырапкерчиликтин алдын алуу жакшыраак.
2. Синтез методдору процессте колдонулган бардык материалдар акыркы продуктуга максималдуу тYPде айландырыла тургандай кылып тандалышы керек.
3. Синтездее ыкмалары, MYMKYH болсо, колдонулган жана синтезделген заттар адамдарга жана айлана-чейреге мYмкYн болушунча азыраак зыян келтиргидей кылып тандалышы керек.
4. Жацы химиялык продуктыларды тYЗYYДе мурда жетишилген иштин эффективдYYЛYГYн сактоого аракет кылуу керек, ал эми уулуулугун темендетYY керек.
5. ЭндYPYштегY жардамчы заттар, мисалы, эриткичтер же белYYЧY заттар, эц жакшысы, такыр колдонулбашы керек, эгерде бул MYMKYH болбосо, аларды колдонуу зыянсыз болушу керек.
6. Энергияга кеткен чыгымдарды жана алардын айлана-чейреге тийгизген таасирин жана продукциянын ездук наркын сезсYЗ эске алыцыз. Синтезди, мYмкYн болсо, айлана-чейренYн температурасына жакын температурада жана атмосфералык басымда жYргYЗYY керек.
7. Чийки жана сарпталуучу материалдар техникалык жана экономикалык жактан пайдалуу болгон учурда жацылануучу болууга тийиш.
8. МYмкYнчYЛYкке жараша ортомчулардан (бегеттеечY топтор, кошуу жана коргоону жокко чыгаруу ж.б.) оолак болуу керек.
9. Ар дайым каталитикалык процесстерге артыкчылык берYY керек (мYмкYн болушунча тандоо).
10. Химиялык продукт аны колдонгондон кийин айлана-чейреде калбай, коопсуз продуктуларга ажырай тургандай болууга тийиш.
11. Кооптуу продуктулардын пайда болушуна реалдуу убакыт режиминде мониторинг жYргYЗYY YЧYн аналитикалык ыкмаларды иштеп чыгуу керек.
12. Химиялык процесстерде колдонулуучу заттардын заттары жана формалары химиялык коркунучтун, анын ичинде агып кетYYHYн, жарылуунун жана ерттYн келип чыгуу коркунучу минималдаштырылгандай кылып тандалышы керек [3].
Корутунду: ДYЙне жYЗYндегY эксперттер бул оор абалдан чыгуунун жолдорун издеп жатышат. Экологдор бардык атомдук электр станцияларын толугу менен жок кылууну жана атомдук энергияны пайдаланууга тыюу салууну чечкиндYY колдошот, медиктер радиациянын таасиринен улам адамдын организминде оорулардын жана генетикалык езгерYYлердYн саны есYп жатканын кооптонуу менен белгилешет. Алардын бардыгын тYШYHYYге болот, анткени биздин гана эмес, биздин
балдарыбыздын eмYPY, ошондой эле биздин алыскы урпактарыбыз ар TYPДYY калдыктардын жыны чыгындылардын таасиринин курмандыгы болуп кала тургандардынын алдын алууга, аны жок кылууга аракет кылышат.
Адабияттар:
1. Ахмедзянов, В.Р. «Обращение с радиоактивными отходами» [Текст]: учеб. для вузов / В.Р. Ахмедзянов, Т.Н. Лащёнова - М.: Энергия, 2008. - 210 с.
2. Бабаев, Н.С. Ядерная энергетика: человек и окружающая среда. [Текст]: учеб. для вузов Н.С.Бабаев, В.Ф.Демин, Л.А.Ильин и др - М.: Энергоатомиздат, 2002. -215 с.
3. Бекмана, И.Н. «Отходы» [Текст]: учебное пособие/ И.Н.Бекмана - М.: Энергия, 2018. - 112 с.
4. Глухов, Н.В. «Промышленная экология» [Текст]: учебное пособие/ Н.В. Глухов, Т.В.Лисочкина, Т.П.Некрасова - СПб: Специальная литература, 2009. - 182 с.
5. Ильенко, А.И. «Концентрирование животными радиоизотопов и их влияние на популяцию» [Текст]: учебное пособие/ А.И. Ильенко -М., 2013.-153 с.
6. Сивинцев, Ю.В. Радиация и человек. [Текст]: учебное пособие/ Ю.В.Сивинцев - М.: Знание, 2003.-218 с.
