CC BY
5ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№2(3)/2023, 1-6
ХИМИЯ
УДК: 372.854:371.3.
DOI: 10.52754/16948688 2023 2(3) 1
ЖАЛПЫ ОРТО БИЛИМ БЕРYYЧY МЕКТЕПТЕРДЕ ХИМИЯ ПРЕДМЕТИНЕН 8-9-КЛАССТАР Y4YH ОКУУ КИТЕПТЕРИНИН КЭЭ БИР ТЕМАЛАРЫНА СУНУШТАР
РЕКОМЕНДАЦИИ ПО НЕКОТОРЫМ ТЕМАМ УЧЕБНИКОВ ХИМИИ 8-9 КЛАССОВ В
СРЕДНИХ ШКОЛАХ
RECOMMENDATIONS ON SOME TOPICS OF CHEMISTRY TEXTBOOKS FOR 8-9 th
GRADES IN SECONDARY SCHOOLS
Абдулазизов Тилебалды Адилович
Абдулазизов Тилебалды Адилович Abdulazizov Tilebaldy Adilovich
х.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.х.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate in chemical sciences, associate professor, Osh State University [email protected]
_ORCID: 0009-0003-2883-4584_
Кайратбек кызы Диана
Кайратбек кызы Диана Kairatbek kyzy Diana
Магистрант, Ош мамлекеттик университети
Магистрант, Ошский государственный университет Master student, Osh State University [email protected] _ORCID: 0009-0000-1814-3374_
Гуламова ТаттыбYбY Курбанбековна
Гуламова ТаттыбYбY Курбанбековна Gulamova Tattybubu Kurbanbekovna
Студент, Ош мамлекеттик университети
Студент, Ошский государственный университет Student, Osh State University [email protected] ORCID: 0009-0004-1137-8778
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
ЖАЛПЫ ОРТО БИЛИМ БЕРYYЧY МЕКТЕПТЕРДЕ ХИМИЯ ПРЕДМЕТИНЕН 8-9-КЛАССТАР YЧYН ОКУУ КЕТЕПТЕРИНИН КЭЭ БИР ТЕМАЛАРЫНА СУНУШТАР
Аннотация
МаанилYYЛYк. 8-класста "ВаленттYYЛYк' деген темада кычкылтектин Y4 валенттуу бирикмелери (НзО+ жана ис газы СО) бар экендигин ушул темага жазууну сунуштайбыз. "Кислоталар" деген темада H3PO2 бир негиздYY, H3PO3 эки негиздуу экендигин белгилеп втYY зарыл. Суудагы эритмеде суутек иону (Н+) тYPYндв жазуунун ордуна гидроксония ионун (H3O) жазууну жана "Элементтердин кычкылдануу даражалары" деген темага атомдордун кычкылдануу даражаларынын мааниси валенттYYЛYккв дал келбеген бирикмелердин химиялык формулаларын жазууну сунуштайбыз. Жогорку окуу жайлар YЧYн жазылган окуу китептерде кычкылдануу даражаларынын мааниси валенттYYЛYккв дал келбеген бирикмелер боюнча маалыматтар жазылган. Жогорудагы темаларга сунушталган пикирлер жалпы билим берYYЧY мекемелерде химия предмети жазылган окуу китептеринде болсо, жогорку окуу жайда "жалпы химия" жана "органикалык эмес химия" предметтерди окуганда студенттерде кайчы пикир жаралбайт.
Ачкыч свздвр: элемент, атом, валенттYYЛYк, кычкылдануу даражасы, химиялык формула.
Рекомендации по некоторым темам учебников химии 8-9 классов в средних школах
Аннотация
Актуальность. В теме «Валентность», которую проходят в 8 классе, рекомендуем отметить наличие трехвалентных соединений кислорода (Н3О+ и угарный газ СО). В теме «Кислоты» необходимо отметить, что Н3РО2 является одноосновным, а Н3РО3 - двухосновным. Вместо того, чтобы записывать в виде иона водорода (Н+) в водном растворе, мы рекомендуем записывать ион гидроксония (ШО+). В теме «Степени окисления элементов» - отметить химические формулы соединений, в которых значения степеней окисления атомов не соответствуют валентности, поскольку эта информация есть в учебниках, написанных для высшего учебного заведения. Считаем привести в соответствие некоторые темы учебников средних школ с учебниками высших заведений. Тогда у студентов не возникает противоречивых мнений.
Ключевые слова: элемент, атом, валентность, степен окисления, химическая формула.
Recommendations on some topics of chemistry textbooks for 8-9th grades in secondary schools
Abstract
Relevance. In the topic "Valency", which is taught in 8th grade, we recommend noting the presence of trivalent oxygen compounds (H3O+ and carbon monoxide CO). In the topic "Acids" it should be noted that H3PO2 is monobasic, and H3PO3 is dibasic. Instead of writing it as a hydrogen ion (H+) in aqueous solution, we recommend writing it as a hydronium ion (H3O+). In the topic "Oxidation states of elements" note the chemical formulas of compounds in which the values of the oxidation states of atoms do not correspond to valency, since this information is in textbooks written for a higher educational institution. We consider bringing some topics in secondary school textbooks into line with higher education textbooks. Then students do not have conflicting opinions.
Keywords: element, atom, valence, oxidation state, chemical formula.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
Киришуу
ЭгемендYYЛYк алгандан кийинки жылдарда Кыргыз Республикасындагы социалдык-экономикалык eзгeрYYлeр билим берYY системасына ез таасирин тийгизди. Кыргыз Республикасынын Президенти С.Жээнбеков 2018-жылы КМШ eлкeлeрYHYн мугалимдеринин жана билим берYY кызматкерлеринин V-съездинде билим берYY жeнYндe мындай деп белгилеп кеткен:... "Ошону менен эле бирге бYГYнкY мезгил жацы талаптарды коюуда. БYГYн дYЙнeнYн кeп eлкeлeрY билим берYYHYн жацы моделин издеп жатат. Биз да eлкeнYн eнYГYYCYнe тYрткY берген билим берYYHYн моделин тYЗYШYбYЗ керек" [1].
Жалпы орто билим берYYчY мектептерде химия предметинен билим берYYHYн сапатын жогорулатуу зарыл, себеби табигый илимдердин ичинен химия кYндeлYк турмушка эц жакыны жана окуучунун дYЙнeгe болгон илимий кeз карашын жана инсандык касиеттерин калыптандырат. Бирок, 2023-2024 окуу жылында окуу планы боюнча химия предметин окутууга 8-11-класстарда ар бир класта жумасына 2 сааттан жылына 68 сааттан убакыт бeлYнгeн. 2018-2040-жылдарда Кыргыз Республикасыны eнYктYPYYHYн улуттук стратегиясында: "Билим берYY системасы ар тараптан eнYккeн инсандык сапаттарга жана билимин турмушта пайдалана алган, компетенцияларга ээ болгон адамдарды калыптандырууга багыт алуулары зарыл" - деп белгиленген [2, 11].
2018-2040-жылдарда Кыргыз Республикасыны eнYктYPYYHYн улуттук стратегиясында белгилегендей билим берYY системасын ишке ашырууда, химия предметинен заманбап химия окуу кабинеттери, лабораториялык-эксперименталдык база, окуу китептери, окуу-методикалык колдонмолор зарыл.
Кыргыз Республикасында жалпы орто билим берYYЧY мектептер YЧYн химия предметинен бир канча окуу китептери басмадан чыккан: Кособаева Б.М. Химия 8-класс. Бишкек "Шам" 1999, Сулайманкулов К, Кособаева Б.М. Химия 9-класс. "Билим" 2006, Молдогазиева С.М., Иманкулова Г.И., Кособаева Б.М. Органикалык химия 10-класс Бишкек "Инсанат" 2008. Кудайбергенов Т.Т., Молдогазиева С.М., Иманкулова Г.И. Жалпы химия 11-класс. Бишкек "Инсанат" 2008. Исмаилова С., Маматкулова Ж., Женалиева З., Жакышова Б. Химия 8-класс. Бишкек " Билим-компьютер басмаканасы" 2009.
2023-жылга Кыргыз Республикасынын жалпы билим берYYЧY уюмдарында 8-9-класстар YЧYн химия боюнча предметтик стандартыда 8-класс YЧYн окуу китеби катары Рыспаева Б.С., Молдогазиева С., Байдинов Т. Химия. Бишкек "Экспресс-Принтер" 2021, ал эми 9-класс YЧYн Кудайбергенов Т.Т., Рыспаева Б.С., Асанов Y.А. Химия. Бишкек. "Инсанат" 2015 [3].
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары
Жалпы билим берYYЧY уюмдар YЧYн химия предметинен окуу китептердин тYPДYY авторлор тарабынан кыргыз тилинде жазылганы кыргыз класстарда окуган окуучулар YЧYн жакшы.
Негизги максат жалпы билим берYYЧY уюмдар YЧYн химия предметинен колдонулган окуу китептерине сунуштар.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
Изилдеенун объектиси жалпы билим берYYчY уюмдарында YЧYн химия предметинен 8-9- класстар YЧYн колдонулган окуу китептер.
550100-табигый илимий билим берYY багытындагы студенттерге жалпы химия, органикалык эмес предметтерин окутуу учурунда кайчы пикирлер пайда болууда, мына ошондукта химия предмети боюнча 8-9-класстар YЧYH жазылган китептердин кээ бир темаларына толуктоолор киргизYY зарыл.
Жыйынтыктар жана талкуулар
Жалпы билим берYYЧY уюмдарга кыргыз тилинде химия предмети боюнча 8-класс YЧYн жазылган [4] окуу китептин I главанын §11, 30-бетте [5] окуу китептин I главанын §8. 38-бетте [6], I главанын §12, 30-бетте "ВаленттYYЛYк" деген темада туруктуу валенттYYЛYкке ээ болгон элементтердин катарын карап керелY. Эки валенттYY элементтердин катарына кычкылтек жайгаштырылган, туура, кычкылтек кепчYЛYк химиялык бирикмелерде эки валенттYY, бирок кычкылтектин Yч валенттYY бирикмелери да бар, аларга гидроксония иону (НзО+) жана ис газы (СО) кирет.
Гидроксония иону эритмелерде жашай алат. Бирок 9-класс YЧYн жазылган окуу китепин [7] I главанын §11, 28-бетинде "Кислоталардын, негиздердин, туздардын диссоциациясы " деген темада кислоталар суудагы эритмесинде суутек иондоруна (Н+) жана кислота калдыктарына ажырайт деп жазылган. Суутектин ионунун радиусу кичине болгондуктан эритмеде суунун бир молекуласы менен донордук-акцептордук байланыш аркылуу байланышып гидроксония ионун пайда [8] кылат. Гидроксония ионунда кычкылтек Yч валенттYY.
Ис газын (СО) кепчYЛYк адабияттарда кемYртектин (II) оксиди деп кездештирYYге болот, бирок [9] ис газынын молекуласында кемYртектин атому менен кычкылтектин атомунун ортосунда эки ковалеттик байланыштан башка донордук-акцептордук байланыш бар экендиги керсетYЛген жана кемYртектин, кычкылтектин валенттYYЛYГY Yчке барабар деп айтылган. Ошондуктан ис газын кемYртектин (II) оксиди деп атоонун ордуна эл аралык номенклатура боюнча кемYртектин монооксиди деп атоо туура.
ВаленттYYЛYк тYШYHYГY боюнча азоттун (I) оксидинин формуласы N20.
Мында эки азоттун валенттYYЛYГY эки, башка бир азот терт, ал эми экинчи азот эки валенттYY. Азоттун монооксидинде азоттун атомдору бири-бири менен Yч уюлсуз коваленттик байланыш жана бир донордук-акцептордук байланыш аркылуу байланышканы [9] 126-бетте структурасынан керYHYп турат.
Жалпы билим берYYЧY уюмдарга кыргыз тилинде химия предмети боюнча 8-класс YЧYн жазылган [4] окуу китептин VII главанын §40, 112-бетте, [5] окуу китептин VIII главанын §38, 174-бетте, [5] окуу китептин VI главанын §4, 109-бетте "Кислоталар" деген темада кислоталардын негиздYYЛYГY суутектин атомдорунун санына барабар деп жазылган. Бирок кээ бир кислоталардын негиздYYЛYГY суутектин атомдорунун санына жараша болбойт, Н3РО2 бул кислотанын негиздYYЛYГY бирге, ал эми Н3РО3 нездYYЛYГY экиге барабар [9].
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
Жалпы билим 6epYY4Y уюмдарга кыргыз тилинде химия предмети боюнча 8-9-класстар Y4YH жазылган [4] окуу китептин IX главанын §56, 159-беттеги "Кычкылдануу даражасы.Элементтердин кычкылдануу даражасы" деген тема, [5] окуу китептин VII главанын §35, 164-беттеги "ОкистенYY-калыбына келYY реакциялары" деген тема [7] окуу китептин IV главанын §1, 62- беттеги "Кычкылдануу даражасы" деген тема берилген. Жогоруда аталган окуу китептеринде элементтин кычкылдануу даражасы валенттYYЛYГYнe дал келген заттардын химиялык формулалары жазылган, ал эми элементтин кычкылдануу даражасы валенттYYЛYГYнe дал келбеген заттарга тYШYндYрмe берилген жок. Азот кислотасында азоттун атомунун кычкылдануу даражасынын мааниси +5, ал эми валенттYYЛYГY тертке барабар, аммонийдин ионунда азоттун атомунун кычкылдануу даражасынын мааниси -3, ал эми валенттYYЛYГY тертке барабар, кемуртектин монооксидинде кeмYртектин атомунун кычкылдануу даражасы +2, кычкылтектин атомунун кычкылдануу даражасы -2, кeмYртек жана кычкылтектин валенттYYЛYГY Yчкe барабар. H3PO2 кислотада фосфордун атомунун кычкылдануу даражасынын мааниси +1, валенттYYЛYГY бешке, ал эми H3PO3 кислотада фосфордун атомунун кычкылдануу даражасынын мааниси +3, валенттYYЛYГY бешке барабар.
Кортунду
Жалпы билим берYYЧY уюмдарга кыргыз тилинде химия предмети боюнча 8-класс YЧYн жазылган [3] окуу китептин I главанын §11, 30-бетте [5] окуу китептин I главанын §8, 38-бетте [6] окуу китептин I главанын §12, 30-бетте "ВаленттYYЛYк"деген темада кычкылтектин Yч валеншуу бирикмелери (H3O+ жана ис газы СО) бар экендигин ушул темага жазууну сунуштайбыз.
"Кислоталар" деген темада кислотанын негиздYYЛYГY суутектин атомунун санына жараша болот, бирок темен^ кислоталар (Бир негиздYY H3PO2, эки негиздYY H3PO3) бул эрежеге баш ийбей тургандыгын кeрсeтYY зарыл.
Суудагы эритмеде суутек иону (Н+) тYPYндe жазуунун ордуна гидроксония ионун (H3O+) жазууну жана "Элементтердин кычкылдануу даражалары" деген темага атомдордун кычкылдануу даражаларынын мааниси валенттYYЛYккe дал келбеген бирикмелердин химиялык формулаларын белгилеп кетYYHY сунуштайбыз себеби, жогорку окуу жайлар YЧYн жазылган окуу китептерде бул маалыматтар камтылган. Жогорудагы темаларга сунушталган пикирлер жалпы билим берYYЧY уюмдарга химия предмети жазылган окуу китептеринде болсо, жогорку окуу жайда "жалпы химия" жана " органикалык эмес химия" предметтерди окуганда студенттерде кайчы пикир жаралбайт.
Адабияттар
1. Батыралиев А. Билим берYYHYн жацы моделин TYЗYYHYH педагогикалык негиздери.
ОшМУнун жарчысы, 2020, 64-68.
2. 2018-2040-жылдары Кыргыз Республикасын eнYктYPYYHYн Улуттук стратегиясы.
https://www.gov.kg/ky/programs/8.
3. Кыргыз Республикасынын жалпы билим берYYЧY уюмдарында 8-9-класстары YЧYн
«ХИМИЯ» боюнча предметтик стандарты https://kao.kg/wp-content/uploads/2020/10/
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(3)/2023
4. Химия: орто мектептин 8-Kn.Y4YH окуу китеби / С. Исмаилова, Ж. Маматкулова, З. Женалиева, Б.Жакышова. Бишкек. Билим-компьютер басмасы. 2009.168 б.
5. Химия: орто мектептин 8-^.Y4YH окуу китеби / Б.Рыспаева, К.Р. Рысмендеев, Т.Т. Кудайбергенов Бишкек. Инсанат. 2013. 208 б.
6. Химия: орто мектептин 8-кл.YЧYн окуу китеби /Б.М. Кособаева. Бишкек: Шам 1999.168 б.
7. Химия: орто мектептин 9-кл. YЧYн окуу китеби / К.С. Сулайманкулов, Б.М.Кособаева 2-бас., толук. Бишкек. Билим, 2006. 176 б.
8. Химия: справ. изд./ В. Шретер, К.Х. Лаутеншлегер, Х. Бибрак и др.: Пер. с нем._М.: Химия,1989,-Пер.изд.: ГДР, 1986, 648с.
9. Общая и неорганическая химия: учеб. пособие для.вузов /Я.А.Угай.-4-е изд.,стер.-Высш. шк, 2004. 527с.
10. Общая химия: учеб. пособие для.вузов / Н.Л.Глинка. Л.: 1986. 704с.
11. Мурзакулова, Н.А., Турдубаева, Г.Т. (2020). Орто кесиптик окуу жайларындагы медициналык колледждин фармация адистигиндеги студенттерге химияны кесипке багыттап окутуунун жолдору. Вестник Ошского государственного университета, No. 1-4, сс. 178-181. EDN: CXQPJE.
