CC BY
7ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№2(3)/2023, 21-28
УДК: 930.1
DOI: 10.52754/1694867X 2023 2(3) 4
'^Йне тарыхы" окуу китебиндеги изилдeeнYн жана окутуунун УНИВЕРСАЛДУУ ИННОВАЦИЯЛЫК ЫКМАЛАР топтому жeнYндe
ОБ УНИВЕРСАЛЬНЫХ ИННОВАЦИОННЫХ ПРИЕМАХ И МЕТОДАХ ИССЛЕДОВАНИЯ И ОБУЧЕНИЯ В УЧЕБНОМ ПОСОБИИ "МИРОВАЯ ИСТОРИЯ"
MULTIPURPOSE INNOVATIVE TECHNIQUES AND METHODS OF RESEARCH AND TEACHING IN THE TEXTBOOK "WORLD HISTORY"
Акунов Аалыбек
Акунов Аалыбек Akunov Aalybek
т.и.д., профессор, И.Раззаков атындагы Кыргыз мамлекеттик техникалык университети
д.и.н., профессор, Кыргызский государственный технический университет им И.Раззакова Doctor of History, Professor, Kyrgyz State Technical University n.a. I. Razzakov
Темирбекова Асель Темирбековна
Темирбекова Асель Темирбековна Temirbekova Asel Temirbekovna
с.и.к., И.Раззаков атындагы Кыргыз мамлекеттик техникалык университети
к.п.н, Кыргызский государственный технический университет им И.Раззакова Candidate of Political Sciences, Kyrgyz State Technical University n.a. I. Razzakov [email protected]
'^йне тарыхы" окуу китебиндеги изилдeeнyн жана окутуунун универсалдуу инновациялык ыкмалар топтому же^нде
Аннотация
Бул макалада тарых илимдеринин кандидаты, доцент Ж.А.Адилбаев менен тарых илимдеринин кандидаты, доцент А.Б.Дуйшенбаеванын "Дуйне тарыхы: доорлор жана цивилизациялар; географиялык ачылыштар; согуштар жана революциялар; мыйзамченемдуулуктер жана келечек" аталышындагы 2021-жылы жарык керген студенттер менен магистранттар учун жазылган окуу куралына сын пикир камтылган.
Ачкыч сездер: методология, эс-тутум, цивилизация, прогресс, тарых, мыйзам ченемдуулук, доор, согуш, революция.
ОБ УНИВЕРСАЛЬНЫХ ИННОВАЦИОННЫХ MULTIPURPOSE INNOVATIVE TECHNIQUES AND
ПРИЕМАХ И МЕТОДАХ ИССЛЕДОВАНИЯ И METHODS OF RESEARCH AND TEACHING IN
ОБУЧЕНИЯ В УЧЕБНОМ ПОСОБИИ "МИРОВАЯ THE TEXTBOOK "WORLD HISTORY" ИСТОРИЯ"
Аннотация
Данная статья являет собой рецензией на учебное пособие для студентов и магистрантов "Мировая история: эпохи и цивилизации; географические открытия; войны и революции; закономерности и будущее" кандидатов исторических наук, профессора Ж.А.Адильбаева и доцента А.Б.Дуйшенбаевой.
Abstract
This article is a review of the textbook for students and Masters students "World History: Eras and Civilizations; geographical discoveries; wars and revolutions; Regularities and the Future" Candidates of Historical Sciences, Professor Zh.A. Adilbaev and Associate Professor A.B. Duishenbaeva.
Ключевые слова: методология, разум, память, цивилизация, прогресс, история, закономерность, эпоха, война, революция.
Keywords: methodology, mind, memory, civilization, progress, history, regularity, era, war, revolution.
Киришуу
1991-жылы 21-декабрда Алматы шаарында союздук республикалардын башчылары чогулуп Беловеж келишимин колдоого алышып СССР жашоосун токтотту деп жарыялашкан. Ошентип коммунисттик империя кулаган болучу. Ал эми 1991-жылы 31-августа Кыргызстан Республикасынын он экинчи чакырылышындагы Жогорку Советинин чукул чакырылган сессиясынын токтому менен республиканын территориясында коммунисттик партиянын ишмердигине тыйуу салынып жана ал партиянын менчиги улутташтырылган.
КПСС таркатылгандан кийин, адамдардын ац сезимин ноктолоп кулга, мацкуртка айланткан марксизм-ленинизм, коммуниссттик идеология жоюлгандан кийин, ойлонууга жана жазууга коюлган соцреализмдин тузактары менен торлору таштандыга ыргытылгандан кийин эркиндикке ээ болгон адамдардын eздeрYн курчап турган дYЙнeгe карата кез караштары кескин езгере баштаган, эркин ойлонуп, ез алдынча чечим кабыл алууга жана аны ез жоопкерчилиги астында ишке ашырууга ашыгышкан.
Мындай кeрYHYш коомчулуктун ез улутунун тарыхына карата, салт-санаага, эс-тутумга карата болгон мамилелеринде езгече билинген... Постсоветтик мейкиндикте эми гана эгемендикке ээ болушкан мурдагы союздук республикалар жанталаша ез тарыхын кайрадан жаза башташкан... Кыргыз тарыхчылары да четте калышпай, ез улутунун тарыхынын буга чейин изилденбей, айтылбай жана жазылбай келген кeйгeйлYY маселелеринин YCTYнeн иштей башташкан.
Ошол мезгилден баштап ез улутунун эле тарыхын эмес, дYЙнe тарыхынын да коммунисттик бурмаланган кез караштан жазылган eцYTYн эмес реалдуу кeрYHYШYн билYYгe, окуп YЙрeнYYгe кызыгуулар биздин елкеде да ^н санап артып келет. Теменде терец талдоого алынып, колдонулган ыкмларынын артыкчылыктуу жактары кeрсeтYЛYп жана айрым сын пикир айтылып аткан окуу куралы дYЙнe тарыхын жацыча кез карашта YЙрeнYYгe арналган китептердин бири. Бул китеп тарых илимдеринин кандидаты, доцент Ж.А. Адилбаев менен тарых илимдеринин кандидаты, доцент А.Б. Дуйшенбаеванын "ДYЙнe тарыхы: доорлор жана цивилизациялар; географиялык ачылыштар; согуштар жана революциялар; мыйзамченемдYYЛYктeр жана келечек" (Ош, 2021, 266 Б.) аталат жана ал студенттер менен магистранттар YЧYн жазылган окуу куралы болуп эсептелинет.
Тарыхты изилдeeнYн жана окутуунун совет бийлиги кезинде бекем орнотулган марксистик-лениндик-коммунисттик формациялык методологиясынан жана соцреализм калыбынан постсоветтик аймакта пайда болгон эгемен мамлекеттер жапырт баш тартышканы менен алардын ордуна модерндик же постмодерндик изилдее ыкмалары жецил-желпи эле орной калган жок. Айрым бир постсоветтик республикалар бул багытта ыкчам алдыга жылып, жацыча ой-жYГYртYY, жацыча кез караштар жана жацы ыкмалар менен изилденип жазылган ез ата мекен тарыхынын кеп томдордон турган басылмаларын жарыкка чыгарганга YЛГYPYШTY жана бул багыттагы илимий иштери андан ары улантылууда.
Ал эми Кыргызстанда бул актуалдуу маселе жeнYндe сез жYЗYндe кеп эле айтылып келгени менен иш жYЗYндe алгылыктуу иш жок, сез кылып айта турган же мына деп керсете турган эмгектер саналуу гана, жана алар мамлекеттик саясаттын YЗYPY эмес, айрым авторлордун жеке демилгеси менен жарык керген эмгектер десек туура болот. Жацыча изилдeeнYн методдорун иштеп чыгуу жана аларды окумуштуулар колдонгондой кылып
калыптандыруу тарыхчылылардын бугунку кундегу ете зарыл жана ете курч маселеси бойдон каала берууде.
Дуйне тарыхын бир чакан окуу куралына батыруу, албетте, мумкун эмес. Мындай максат, мындай аракет авторлор тарабынан да коюлбаганы талашсыз. Бул окуу куралын даярдоодо авторлор окурмандын кецулун дуйне трыхын ийне-жибине чейин тизмектеп жазып чыгууга эмес, ал тарыхты окуп уйреенуу ыкмасына, кандай калыпка салып дуйне тарыхын уйренсек ал тарых чындыкка кебуреек жакын болот, анын енугуу мыйзам ченемдерин толугураак ачып берет, бугунку адамзаттын тарыхый келечеги кандай болот, кайсы багытта енугет... сыяктуу усулдук маселелерге бурат. Кыргызча усул же ыкма, кээде усулдук ыкма деп да калабыз, бул байыркы гректердин метод деген сезунен келип кирген, мааниси окуу, ыкма, тушунук дегенге жакын. Методология - метод женундегу окуу. Демек Усул же ыкма дегенибиз - бул окуудагы же илимдеги алдыга койгон максатка жетуунун ыкмасы, жолу, ачкычы деген маанини берет.
Аталган окуу куралында дуйненун кыскача тарыхы авторлору тарабынан жацыча усулдук ыкмаларды колдонуунун негизинде цивилизациялык енугуунун алкагында шарттуу беш доорго белунуп, алардын ар бири инновациялар, инсандар, таблицалар, тексттер менен коштолуп берилген.
Дуйне тарыхын авторлор теменкудей беш доорго белуп караган: I Белум Байыркы доор жана алгачкы цивилизациялар; II Белум Дуйнелук цивилизациялардын енугуусунун феодалдык доору; III Белум. XVIII- XIX кылымдын I жарымындагы ндустриалдуу цивилизациянын жаралышы жана дуйнелук енугуунун карама-каршылыктары; IV Белум Биринчилик учун куреш: XIX кылымдын II жарымындагы XX кылымдын I жарымындагы дуйнелук енугуулер; V Белум Экинчи дуйнелук согуштан кийинки дуйне жана цивилизациялык езгеруулер. Жогоруда келтирилген ар бир доорду окуп уйреенуу учун бирдей усулдук калып, универсалдуу ыкма десек да туура болот, колдонулган - алгач "тарых" деп аталган белугу ушул доорду мунездее учун керек болгон тарыхый фактыларды, процесстерди жана технологияларды камтыйт. Андан кийинки белугу "цивилизация" деп аталып инновациялар, инсандар, таблицалар, тексттер менен коштолуп берилген.
Дуйне тарыхын беш формацияга белуп окуу советтик мезгилде айныгыс ыкма катары кабылданып, мектептерден баштап жогорку окуу жайларына чейинки тарых боюнча окуу китептери жалац ушул калыпка ылайык жазылып келген. Ал эми биз сез кылып жаткан окуу куралы дуйне тарыхын окуп уйренууде цивилизациялык ыкманы колдонууну сунуштап отурат. Беш формациялык ыкма колдонгонго оцой болгону менен адамзаттын тарыхын уйренууге келгенде чындыктан бир топ алыс эле, бул ыкманын калпыс жактары кеп болчу. Ал эми сын пикир айтылып жаткан окуу куралдын авторлору сунуштаган цивилизациялык ыкма дуйне тарыхын уйренууде чындыкка канчалык жакын болгону менен бул ыкманы колдонуу оцой-олтоц иш эмес экендиги бул окуу куралынан керунуп турат.
Авторлор биринчи кезекте цивилизация деген терминге карата ездерунун кез карашын тактап алуудан баштаган экен. Цивилизация - маданияттын синоними. Материалдык баалуулук. Коомдун материалдык жана руханий енугуусунун денгээли жана баскычтары. Коомдун варварчылыктан кийинки этабы. Терминдин азыркы кездеги мазмунунда -ендуруштун, социалдык мамилелердин, саясий турмуштун, илимдин жана маданияттын,
eнYГYYHYн башка элементтеринин салыштырмалуу, жогорку денгээли менен айырмаланган дYЙнe прогрессинин баскычын атоого болот - деп жазылат окуу куралда.
Цивилизациянын eнYГYYCYHYн негизги мыйзам-ченемдYYЛYГY - жаны муун тарабынан мурда жаралган баалуулуктарды жацы шартка жана керектеелерге ылайыктап, кайра иштеп чыгуу менен eздeштYPYY. Учурдагы цивилизациянын саясий баалуулуктары: турмуштун демократиялык TYЗYЛYШY, эркиндик, адам укугу, социалдык тендик, акыйкаттык принциптери, укуктук мамлекеттин негиздерин камсыз кылуу, тынчтык YЧYн кYрeшYY, калк арасында ез-ара карым-катнашты кYчeтYп, ынтымак мамилелерин терецдетуу болот деген ойдобуз - дешет авторлор.
Ошол эле учурда, цивилизациянын башкы максаты - эзелтеден сакталып келген элдик салттарды, баалуулуктарды кармоо менен калктын экономикалык, саясий жана социалдык маселелерин ыраттуу чечилиши экендиги талашсыз. ...Акыл-эске жана адилеттикке негизделген коомду цивилизациялык коом деп атоого болот дешет авторлор. Ушул жерден айта кетYYЧY сез бар. Заманбап Кыргызстандагы жогорку окуу жайлары адистерди даярдоодо акылга, илим-билимге кеп кeцYЛ буруу менен бирге эс, эс-тутум жагдайын унутта калтырууда. Алсак, жождор окуу пландарын тYЗгeндe тарых, Манас таануу, Маданият таануу, Дин таануу сыяктуу эс-тутум багытындагы сабактарга сааттарды же аз белууге аракет кылышат, же таптакыр эле окуу планынан сызып салышчу болду. Бул окуу куралынын авторлору цивилизациялык ыкманы колдонууда акыл-эстин ордун жогору койгондугу колдоого татырлык десек туура болот.
Адамзат тарыхындагы эц байыркы цивилизация Жакынкы Чыгыштын ТYштYк Месопотамиясында, ал мезгилде Шумер деп аталган аймакта неолит дооруна туура келген айыл чарба революциясынан кийин жаралган. ДYЙнeдeгу эц алгачкылардан болгон кытай цивилизациясы тYрдуу булактардагы маалымат боюнча Yч миц жылдан кeбYрeeк мезгил ичинде eмYр кечирип келет. Анын тарыхы Кытай жергесинде эц алгачкы мамлекеттуулYк пайда болгондон башталат.
Ал эми акыркы цивилизация, авторлордун жазгандары боюнча, ааламдашууга багыт алган мезгилден башталат. ХХ1к. калыптана баштаган жалпылык, ез ара байланыштардын жана бири - биринен кез карандылыгынын кYчeшY менен мYнeздeлeт. Адамдар окшош кызыкчылыктар жана милдеттер (дYЙнeлYк климаттын жогорулашы ж.б. экологиялык маселелер, диний экстремизм, терроризм, бацгизаттын жайылышы, эпидемиялар, эл аралык кылмыштуулук, иммиграция, eзeктYк куралдын кeбeЙYШY) менен жашап калды.
Физиктердин ою боюнча азыркы цивилизация 100 жылдан кийин планетардык же глобалдык цивилизацияга айланышы мYмкYн. Бул - дYЙнeлYк коом бир бYTYн экономикалык жана социалдык системага айланат - дегенди тYШYндYрeт. Интернеттин пайда болушу жана аны менен байланышкан технологиялар чыныгы маданий революция болуп калды - деген бYTYм менен окуу куралы соцуна чыгат.
Окуу куралын даярдоодо авторлор пайдаланган адабияттардын арасында Азия жана Африка тарыхы боюнча жарык керген эмгектердин болушу кeздY кубандырат. Окуу куралы болобу, же илимий эмгек болобу эмнегедир батыш окумуштууларынын эмгектерин пайдаланганга, тарыхый мисалдарды тандаганда да кeбYн эсе батыштын тарыхынан алганга кeнYп калгандай жагдай байкалат да бизде. Бул окуу куралында Чыгыштын тарыхы кецири
чагылдырылып, Азия менен Африканын белгилуу тарыхий инсандарына кебуреек басым жасалганы байкалып турат. Окуу куралдын авторлорунун биринин мурда жарык керген эмгегинин ("Чыгыштын тарыхы боюнча тарыхый окуялардын, аталгылардын жана тушунуктердун энциклопедиялык сездугу"./ Туз. Ж.А.Адилбаев - ондолуп толуктанган 2-басылышы. - Ош, 2014. - 392 б.) кецири колдонулушу да буга кубе.
Окуу куралындагы ар бир доордун тарыхын уйренууде "тарых" жана "цивилизация" усулдук ыкмалары колдонулганын жогоруда айтып еткен элек. Бул ыкма авторлор сунуштаган беш доордун тарыхын жазууда жалпы калып катары кабылданган. Бул ыкма А.Дж.Тойнбинин "Тарыхты окуп уйренуу" деген китебинде ал езу аныктаган адамзат тарыхы башынан кечирген ондогон цивилизациялардын тарыхын жазууда колдонгон ыкмага ундешуп кетет. А.Д.Тойнби учун цивилизация деген - бул анын ичинде синхрондуу жана эквиваленттуу турде жузеге ашырылуучу "маданияттын дуйнелук ансамблинин" руханий баалуулуктары. Тойнбинин ою боюнча бардык цивилизациялар енугуунун бирдей циклин басып етушет: генезис (жаралуу), енугуу, сынуу, бузулуу, кыйрап жок болуу. А.Дж.Тойнби, бардык "цивилизацияларды" баа жеткис деп эсептеп, бардык цивилизациялар учун кандайдыр бир "туура" деп эсептелген жолду тацуулаган болбойт" - деп келип, расизм менен неоколониализмди сынга алган - деп белгилешет авторлор.
Сез болуп жаткан окуу куралынынын ичинде ар бир доордун тарыхын изилдеп жазганда авторлор колдонгон "Тарых" ыкмасын карап керелу. Бул ыкма авторлорго каралып жаткан доордун негизги, езгечелук мунезун ачып беруу учун зарыл болгон окуяларды, талашсыз фактыларды, мезгилди езгерткен процесстерди мисал катары кароо учун эц сонун ыцгайды, утуштуу жагдайды тузуп, максатка жетуу учун колдонууга жецил болгон каражат катары кызмат кылганын керебуз. Китептеги беш доордун ар биринин "тарых" белугуне, андагы бири бирин толуктаган, логикалык тыгыз байланыштагы тарыхий окуялардын ирееттуу тизмегине уцуле карасацыз, анда окуу куралды жазган авторлордун дуйне тарыхын эц мыкты билеерине, дуйне тарыхын жазган атактуу авторлордун эмгектери менен терец тааныш экендигине, жалпы тарыхты изилдее боюнча эбегейсиз жеке тажырыйбалары бар экендигине кубе болосуз. Окуу куралынан Азия, Африка, дегеле Чыгыш тарыхынан келтирилген кептеген тарыхий мисалдарды жолуктурганда езгече толкундануу жана канааттануу сезимдери пайда болот.
Эми "Цивилизация" белумуне токтололук. Ар бир доорду жазганда анын мацызын ачып беруу учун авторлор бир нече цивилизацияларга токтолушкан. Беш доордун тарыхын жазганда авторлор жалпысынан ондогон цивилизациялар женунде сез кылат. Алардын арасында батыш авторлору устуртен караган, кез кырын алыстан салган, бирок ошол доордун мунезун айкын чагылдырган Чыгыш, Азия жана Американын байыркы цивилизациялары да бар. Ушул ыкмага ылайык ар бир доорду окуп уйренууде дагы терециреек суцгуп кирсек, анда андагы цивилизациялардын саны мындан да кеп болоору шексиз. Мындай учурда окуу куралынын келему мындан бир нече эсе кеп болушу кутулмек.
Ошол ондогон цивилизацияларды окуп уйренууде авторлор тарабынан -Инновациялар, Инсандар, Таблицалар, Документтер жана Тексттер деген универсалдуу ыкмалар топтому колдонулган. Бул ыкмалар топтому ар бир цивилизациянын мацызын ачып берууде жалпылама калып катары пайдаланылган. Бул окуу куралын жазган авторлор учун да, бул китепти пайдалануу менен сабак етуучу окутуучулар учун да, китепти окуган
студенттер менен магистранттар YЧYн да мындай ыкма изилдeeгe ыцгайлуу, айтып берип окутууга ийкемдYY жана жeнeкeй, ал эми eз алдынча окугандарга жецил жана тYШYктYY экендиги талашсыз жана бул авторлордун утуштуу жагы десек туура болот.
Ал эми ушул ыкмалар тизмегиндеги беш бeлYктYн ар бирин eзYнчe карасак, андагы келтирилген мисалдар менен инсандар, таблицалар менен текстердин мазмуну, ушулар аркылуу цивилизациянын мацызын ачып берYY авторлор YЧYн "балыкты сууга коё бергендей" эле eтe ыцгайлуу шарттарды тYЗYп бергенин кeрYYгe болот. Окумуштуу болобу же катардагы окурманбы жогорудагы окуу китебинин авторлору сунуштаган ыкмалар топтомундагы бeлYктeрдYн ар бирине eзY керек жана туура деп эсептеген мисалдар менен материалдарды кийируу жана пайдалануу менен ошол каралып жаткан цивилизациянын жандуу картинасын тYЗYYгe толук мYмкYнчYЛYктeрдY алат. Бул багытта сeзYбYЗДY улай берсек, анда ал ^rne созулуп кетеери анык...
Биз сын пикир айтылып жаткан окуу куралынын мазмунуна, ДYЙнe тарькынын ондогон талаштуу учурлары боюнча авторлордун омоктуу ой-бYTYмдeрYнe, eзгeчe постсоветтик доордогу дYЙнeлYк катнаштын eзгeрYYлeрY боюнча, ааламдаштыруу процессинин ой-кырлары боюнча авторлордун жеке ойлоруна, ж.б.у.с. китептеги мацыздуу, глобалдуу маселелерге кецири токтолбостон, бир гана авторлордун ушул окуу куралын жазууда колдонушкан жана сунуш кылышкан усулдук ыкмаларына, алардын айрым бир eзгeчeлYктeрYнe окурмандын кeцYЛYн бурганга аракет кылдык.
Окутуунун усулун eздeштYрбeй туруп эле сабак берип жYPYшкeн мугалимдер ^п, илимий изилдeeнYн усулдук ыкмаларын Yйрeнбeй эле макала жазышкан, ал тургай илимий эмгек жазып коюшкан илимий кызматкерлер арбын. Окутууда да, илимде да бYГYнкY кYндe Батышы да, Чыгышы да инновациялык теxнологияларды колдонуу жагынан бир топ алдыга кетишти. 0згeчe постсоветтик доордун алгачкы жылдарында тышкы дYЙнe менен байланыштардын солгундашы жана ички турмуш кeйгeйлeрYHYн кeбeЙYп кетишинен улам илим менен билимдин усулдык ыкмалар багытында Кыргызстан абдан эле артта калган экен. Бул чeйрeдe аракет кылган окумуштуулар биздин eлкeдe сейрек учурайт.
Чын чынына келгенде билим менен илимдин сырдуу эшигинин ачкычы - бул усулдук ыкма болуп эсептелери илгеритеден эле белгилYY. Жогоруда ал жeнYндe айттык эле. Кээде биз ачкычыбыз жок эле илимдин жабык эшигин каккылаган кeрпендеге окшош элес калтырабыз. Сын пикир айтылып аткан китептин эц башкы артыкчылыгы анын инновациялык ыкмаларды колдонуу менен жазылгандыгында десек адилет баа болот. Китептин контенттик мазмундуу жагдайларынын артыкчылыктуу жактарын айтпаганда да авторлор тарабынан цивилизациялык ыкманын андан ары "тар^гк", "цивилизация", Инновациялар, Инсандар, Таблицалар. Документтер жана Тексттер деген универсалдуу ыкмалар тизмеги колдонулгандыгы мактоого татыктуу десек туура болот.
Окуу китебинин авторлору сунуштаган ушул ыкмалардын сxемасын колдонуу менен жалпы билим берYYЧY мектепрдеги тарык сабагын eткeрYY, жогорку окуу жайларындагы тарыx предметин (ага чегерилген саат-кeлeмYнe ылайык) окутуу дYЙнe тарыxын болобу, же ата-мекен тарыxынбы объективдYY чындыкка кeбYрeeк жакындатып, окуучулар YЧYн тарыxтын ой-кырларын, бYктeм жерлерин толугураак ачып, тарыxты жандуу, кызыктуу жана тYШYHYктYY кылып берет эле деп терец ишенебиз. Окуу куралынын авторлоруна чыц ден
соолук, илим жана жаш муундарга билим беруудегу ишмердиктерине ийгиликтерди каалайбыз!
