CC BY
4ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№2(3)/2023, 101-108
УДК:
DOI: 10.52754/1694867X 2023 2(3) 14
КЫРГЫЗСТАНДАГЫ Х1Х к. ЭКИНЧИ ЖАРЫМЫ-ХХ к. БАШЫНДАГЫ ЭЛДИК
кыймылдардын жана кeтeРYЛYштepдYн тарыхын изилдeeдeгY
НЕГИЗГИ МЕТОДОЛОГИЯЛЫК ПРИНЦИПТЕР
ОСНОВНЫЕ МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРИНЦИПЫ ИССЛЕДОВАНИЯ НАРОДНЫХ ДВИЖЕНИЙ И ВОССТАНИЙ В КЫРГЫЗСТАНЕ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ Х1Х -
НАЧАЛЕ ХХ ВВ.
BASIC METHODOLOGICAL PRINCIPLES FOR STUDYING POPULAR MOVEMENTS AND UPRISINGS IN KYRGYZSTAN IN THE SECOND HALF OF THE 19th-EARLY 20TH
CENTURIES
Шейшеканов Турдубек Бейшенакунович
Шейшеканов Турдубек Бейшенакунович Sheyshekanov Turdubek Beishenakunovich
т.и.к., доцент, Ж.Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук университети
к.и.н., доцент, Кыргызский национальный университет им. Ж. Баласагына Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Kyrgyz National University named after J. Balasagyn
КЫРГЫЗСТАНДАГЫ Х1Х к. ЭКИНЧИ ЖАРЫМЫ-ХХ к. БАШЫНДАГЫ ЭЛДИК
кыймылдардын жана кeтeРYЛYштepдYн тарыхын изилдeeдeгY
НЕГИЗГИ МЕТОДОЛОГИЯЛЫК ПРИНЦИПТЕР
Аннотация
Макалада Кыргызстандагы Х1Х к. экинчи жарымындагы-ХХ к. башындагы элдик кыймылдардын жана кeтeрYЛYштeрдYн тарыхын изилдввдвгY колдонулуучу негизги методологиялык принциптер жана методдор баяндалат. Бул мезгилде биз тарыхий ац сезимдин eсYШYHYн жацы этабын баштан eткeрYYДeбYЗ. Бул этапта втквн тарыхыбызды, бYГYнкY болуп жаткан окуяларды жана келечекти бирдиктYY тYЙYн катары карап, кыргыз тарых илимдерин андан ары карай eнYктурYYбYЗ зарыл. БYГYнкY кYндe тарых илимдериндеги колдонулуп жаткан методологиялык принциптер жана методдор жалпы адамзат тарабынан иштелип чыккан жана тажрыйбалар менен байытылган. Тарыхчы ron^4ee4Y вз мезгилинин реалдуу изилдeeчYCY, ал вз изилдeeлeрYндe вз мезгилиндеги методология менен куралданып тарыхий окуяны анализден вткврвт, баамдайт, баяндайт жана жазып калтырат.
Ачкыч свздвр: методология, изилдвв ыкмалары, кыймылдар, кeтeрYЛYштeр.
ОСНОВНЫЕ МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРИНЦИПЫ ИССЛЕДОВАНИЯ НАРОДНЫХ ДВИЖЕНИЙ И ВОССТАНИЙ В КЫРГЫЗСТАНЕ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ Х1Х - НАЧАЛЕ ХХ ВВ.
BASIC METHODOLOGICAL PRINCIPLES FOR
STUDYING POPULAR MOVEMENTS AND UPRISINGS IN KYRGYZSTAN IN THE SECOND HALF OF THE 19th-EARLY20TH CENTURIES
Аннотация
В статье рассматриваются основные
методологические принципы и методы исследования по истории народных движений и восстаний в Кыргызстане во второй половине Х1Х -начале ХХ вв. В настоящее время мы переживаем новый этап роста исторического сознания. На данном этапе необходимо рассматривать нашу прошлую историю, нынешние события и будущее как единую точку и дальше развивать историческую науку Кыргызстана. Методологические принципы и методы, используемые сегодня в исторических науках, разработаны и обогащены опытом всего человечества. Историк-исследователь - настоящий исследователь своего времени, он использует в своих исследованиях методологию своего времени для анализа, восприятия, описания и записи исторических событий
Abstract
The article discusses the basic methodological principles and research methods on the history of popular movements and uprisings in Kyrgyzstan in the second half of the XlXth - early XXth centuries. At this time, we are experiencing a new stage in the growth of historical consciousness. At this stage, it is necessary to consider our past history, current events and future as a single point, and further develop Kyrgyz historical sciences. Methodological principles and methods used today in historical sciences have been developed and enriched by the experiences of all mankind. A historical researcher is a real researcher of his time, he uses the methodology of his time in his research to analyze, perceive, describe and write down historical events.
Ключевые слова: методология, методы исследования, движения, восстания.
Keywords: methodology, research methods, movements, uprisings.
Киришуу. 1991-ж. берки эгемендик доордо кыргыз тарых илиминдеги кeйгeлYY маселелерге жацыча кез караш орун алып келе жатат. Азыркы учурдагы башыбыздан eткeрYп жаткан мезгил кеп кырдуу мезгил.
Тарыхчы ез илмий ишмердигинде жалпы тарыхий процессти анализден еткерет жана тарыхий фактыны диалектикалык байланышта карап, интерпретациялоо менен байланышта кароосу зарыл. Тарыхчы изилдeeчYлeр жараткан илимий эмгектерде, монографияларда, илимий маклаларда, баяндоолордо, окуу китептеринде тарыхий окуяны изитлдееде негизги методологиялык принциптерди жана методдорду колдонуусу зарыл.
Бирок, Кыргызстандын тарыхындагы Х1Х к. экинчи жарымындагы - ХХ к. башындагы болуп еткен орчундуу элдик кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн, атап айтканда 1873-1876-жж. Кокон хандыгындагы кeтeрYЛYштeгY, 1898-ж. Анжиян кeтeрYЛYШYндeгY жана 1916-ж. кыргыз элинин улуттук боштондук кeтeрYЛYШYндeгY орун алган орчундуу проблемаларды , негизги методологиялык принциптерге жана жацы информациялык технологияларды колдонуу аркылуу жацы изилдее ыкмаларына толук ете албай келе жатканыбыз eкYHYчтYY кeрYHYш.
Жогорудагы кeрсeтYЛгeн элдик кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн тарыхнаамасын анализдеп керсек, талаш маселелер али да арбын экендигине кYбe болобуз. Ал элдик кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн тарыхы боюнча фактылык материалдар, тарыхий булактар жетиштYY. Ошлорду толук колдонуп орун алган проблемалар боюнча концептулдык кез карашты жаратууда негизги методологиялык принциптерди, изилдеедегу жацы ыкмаларды колдонуу бYГYнкY кYндYн талабы.
Орун алган проблемаларды изилдееде негизги методологиялык принциптерди толук колдонуу зарыл. Эгерде ал иш ишке ашпаса каралып жаткан маселелер жеткиликтYY децгээлде чечилбейт жана туура илимий кортундулар чыгарылбай калат. Тарыхчы изилдeeчY болгон тарыхий окуяны, ошонун ичинде биз карап жаткан элдик кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн тарыхын изилдееде, окуялардын eбeлгeлeрYн, себептерин, кээ бир учурда шылтоосун, башталышын, жYPYШYн, натыйжасын ж.б. негизги методологиялык принциптерди колдонуу менен ишке ашыра алса, изилдее ишинде туура жыйынтыктар жаралат
Башкача айтканда болуп еткен тарыхий окуяны объективдYY чагылдырыш YЧYн, окуяга тишеси бар, тигил же бул тарыхий фактыны изилдеш керек, анын себеп - натыйжасын таап, ал фактылардын тарыхий окуяга кандай себепкер болгонун териштирYY ете маанилYY. Бирок тарыхий окуяларды чогултуп алып, аларды кYч менен бири- бири менен жабыштырып алардан окуя - симбиоз жаратуу туура жолго алып келбейт.
Биздин оюбузча элдик кыймылдардагы, кeтeрYЛYштeрдeгY орун алган тарыхий окуяларды жана фактыларды диалектикалык жактан бириктирYY жана алардын байланышынын негизинде тарыхий окуянын концепссиясын жаратуу туура болот. 0з кезегинде тарыхий окуянын концепциясын жаратыш YЧYн тарыхий фактыларды интерпретациялоо муктаждыгы келип чыгат.
Тарыхий документти , фактыны, буюмду, эстеликти болгонун болгондой кабыл алуу зарыл, бирок, алардын кандай жана кайсыл мезгилде жаралгвндыгына карап баа бербесек -объективизимге да субъективизимге да тYШYп кетерибиз толук мYмкYн. Ал эми кечээки
кYндY ÔYryHKY кYндYн талаптары менен кароо - тарыхийлик (историзм) принципинен четтеп кеткендике алып келээрин да эстен чыгарбообуз зарыл.
Элдик кыймылдардын, кeтрYЛYштeрдYн тарыхын изилдееде, изилдeeчY ал окуялардын ебелге жана себептерине негизги ^^лд^^ буруусу керек. Ал окуялардын жен жерден эле чыга калган эместигин далилдеш Y4Y^ азыркы тарых илимдериндеги негизги методологиялык принциптерди: тарыхийлик (историзм), объективдYYЛYк, системдYYЛYк, конкреттYYЛYк жана окуялардын себеп - натыйжа чынжыры принциптерин колдонуу, проблеманы чечYYДe туура жыйынтыктарга алып келери шексиз.
Бул жерден белгилеп кетчY жагдай, ез мезгилинде Советтик тарыхчылар боштондук YЧYн болгон кыймылдардын тарыхын изилдееде марксисттик методологияга таянышып, окуяларды изилдееде "тарыхий материализмди" фундамент катары колдонушкан. Ошондой эле кээ бир тарых илиминде колдонулуп келген методологиялык принциптер бурмаланган. Мисалы, проблеманын актуалдуулугу - коньюктурага ылайыкташтырылган, еткен тарыхий окуялар - учурда болуп жаткан окуялар менен сeзсYЗ байланышта болуш керек деп эсептешкен, объективдурт^к марксизмдеги партиялуулука байланган (воинствуюшая партийность), тарыхты таанып билYYдeгY реалдуу болгон окуя эске алынбай, элдик боштондук кыймылдарындагы жол башчылардын тарыхтагы ордуна жана ролуна ке^л бурулган эмес, чет eлкeлYк окумуштYYлардын эмгектери, чет элдик тарыхнаама буржуазиялык тарыхнаама деп сынга алынып келген.
Жогруда кeрсeтYЛгeн жагдайларга карата академик И. Д. Ковальченко "...идеологиялык себептер менен жаралган карама каршылык конструктивдYY жыйынтыка алып келбейт" -деп белгилеген (Ковальченко, 2003, 454-б.). Анын пикири боюнча, биринчиден, тарыхты таанып бил^де универсалдуу жана абсолюттук теорияны жана методду иштеп чыгууну жокко чыгаруу керек (Ковальченко, 2003, 456-б).
Экинчиден, ар бир илимий теория тарыхий чындыка негизделет, жасалма конструкцияга, YЗYЛгeн-кесилген фактыларга таянбайт, анын "акылга сыярлык даны" (рациональное зерно) бар болот жана коомдук ой жYГYртYYHYн eнYГYШYнe ез салымын кошот. Мисалы, марксизмдеги материализимдин диалектика менен кошулушу , анын тарыхты изилдееде^ колдонуусу туура жыйынтык чыгарууга алып келет.
YчYнчYдeн, баардык философиялык - тарыхий теориялар, тарыхий eнYГYYдeгY концепцияларды жаратууга жана ар кандай теориялардын, методдордун синтези, илимий концепсияларды жаратууга жана илимдин eнYГYШYнe шарт тYзeт. Тарых илиминдеги мындай методологиялык кез караш элдик кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн тарыхын объект^д^^ изилдееге мYмкYнчYЛYк берет.
Бел^л-^ болгондой Х1Х к. экинчи жарымындагы - ХХ к. башындагы элдик кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн eбeлгeлeрY Кыргызстандын Орус империясынын курамына колония катары кире башташы жана толук кандуу колонияга айланышы менен тYЗдeн- тYЗ байланыштуу. Ошол доордогу болуп еткен тарыхий окуялардын келип чыгышына, атап айтканда: 1873-1876-жж. Фергана eрeeнYндeгY элдик кыймылдардын, Полот хандын кeтeрYЛYШYHYн, 1898-ж. Анжиян кeтeрYЛYШYHYн, 1905-1907-жж. боштондук идеологиясынын жанданышынын, жадиддик агартуучулардын иш аракеттеринин жана 1916-
ж. кыргыз элинин Азаттык кeтeрYЛYШYHYн келип чыгышына Орусия империясынын колониялдык саясаты негизги eбeлгeлeрдY TY3Yn берген (Дыйканова, 2022).
БелгилYY кыргыз тарыхчысы, профессор Т. Кененсариевдин пикиринде, Кокон хандыгынын тарыхына байланыштуу методологиялык маселелердин катарында карала турган жагдайлар тeмeнкYлeр: 1. Совет мезгилиндеги тарыхнаамада 167 жыл жашаган Кокон хандыгынын тарыхы кыргыз мамлекеттYYЛYГYHYн тарыхына тиешеси жок, Кокон хандыгы бул eзбек элинин хандыгы , ошол мезгилде кыргыздарда мамлекеттYYЛYк болгон эмес деген ^з караштар орун алып келген (Кененсариев, 2022, 141, 171-б).
Ал эми, азыркы кыргыз тарыхнаамасында тарых илиминдеги негизги методолгиялык принциптерди колдонуп изилдee иштери ишке ашкандыктан, Кокон хандыгы бул ^п улуттуу eлкe, eзбек этносу менен кошо эле кыргыз, тажик элдеринин да мамлекети. Ал кыргыз мамлекетинин бир кeрYHYШY деген концепция жаралды.Бул концепцияда 1873-1876-жж. Фергана eрeeнYндeгY тарыхий окуялар, эми кыргыз тарыхнааамасында "элдик кыймылдар", "Кокон хандыгындагы кeтeрYЛYш", "Полот хандын кeтeрYЛYШY"- деген аталыштар орун алды(Кененсариев, 2017, 260 -б.).
2. 1873-1876-ж.ж. элдик кыймылды тарыхий жылнаамалык жактан мезгилдештирYY ыкмасы менен карап, анын максатына, мYнeзYнe, кыймылдаткыч кYчтeрYнe жана эволюциясына негизги методологиялык принциптерди колдонуу менен кeбYрeeк ^цул буруу зарыл.
1898-ж. Анжиян кeтeрYЛYШYHYн алдындагы Фергана eрeeнYндeгY саясий-экономикалык, социалдык кырдаал компекстYY изилдeeнY талап кылат. Аталган кeтeрYЛYштYн eбeлгeлeрYн анализдeeдe, 1890-жж. оторчул Орус бийлигинин жYргYЗгeн саясатынын натыйжасында Фергана eрeeнYнe келгиндердин келип жайгашышы, жерлердин тартып алынышы, жергиликтYY калктын диний ишенимдерине карата жасалган терс мамилеси, ачык тYPдe ишке ашкан орусташтыруу саясаты кeтeрYЛYштYн негизги eбeлгeлeрY болуп саналат жана ал саясат кeтeрYЛYштYн башталышына алып келген. Жогоруда аталган проблемаларды изилдeeдe негизги методологиялык принциптерди, жацы методикалык ыкмаларды колдонуу менен ишке ашса оц нтыйжаларга алып келери анык.
1916-ж. кыргыз элинин Азаттык кeтeрYЛYШYHYн тарыхын изилдeeдe негизги методологиялык принциптерге таяныпь Совет доорунда калыптанган тоталитардык-марксисттик идеологиядан, тарыхка болгон таптык кeз караштан, партиялуулук принциптен арылуубуз зарыл.
Советтик тарыхнаамада 1916-ж. кeтeрYЛYштe эл массасы гана чечYY ролду ойногон, ал эми кeтeрYЛYштYн жетекчилери, жол башчылыры эзYYЧY таптын eкYЛдeрY болгондуктан кeтeрYЛYштYн кыймылдаткыч кYчтeрYнe алардын тиешеси жок, кeтeрYЛYш орус келгин калкына каршы чыккан деген негизсиз тYркeй адз караштар орун алып келген.
Ошондуктан бул проблеманы изилдeeчY, 1917-ж. чейинки колониялдык бийлик мезгилинде жарык ^рген эмгектерди , Совет доорунда жана постсоветтик мезгилде жарык кeргeн эмгектерди тарыхий булак катары колдонууда, алар кандай методологиялык принциптерди колдонуу менен жаралгандыгын жакшы eздeштYPYYCY зарыл.
Мисалы, 1920-30-жж. бул проблеманы изилдеген айрым изилдeeчYлeр: Ж. Абдрахманов, Т. Рыскулов, Г.И. Бройдо, П.Г. Галузо, И. Меницкий ж.б. кeтeрYЛYштeгY
айрым бир проблемаларды изилдееде объективдYYЛYк принцибин колдонушкандыгын байкасак болот (Кененсариев, 2017, 265-270-б.).
Ал эми 1967-ж. белгилYY окумуштуу К. Усенбаев "Восстание 1916 года в Киргизии" аттуу монографиясында жацы тарыхий булактарды, анын ичинде архивдик документтерди терец анализден eткeрYп, аларды илимий айлампага алып чыккан. Туура, аталган автор, Совет дооруна тиешелYY болгон, тацууланган, тарыхка болгон таптык кез карашка ылайыкташкан методологиялык принциптерге жана методдорго таянып ез концепциясын жараткан (Усенбаев, 1967, 4-б.).
1997-ж. жарык керген "1916: героические и трагические страницы" аттуу эмгегинин кириш^ бeлYГYндe К. Усенбаев: "1950-1970-ж.ж.илимге компетенсиздик менен кийлигишYYHYн натыйжасында улуттук кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн мYнeзY кайрадан каралган, алар феодалдык-монорхиялык, реакциондук жана антиорустук мYнeздeгY кeтeрYЛYштeр деп бааланган" - деп белгилеген. Демек, автор eзYHYн мурда жараткан концепсиясынын айрым бир жагдайларына, жацы кез караш менен карагандыгын жана автордун изилдeeсYндe негизги методологиялык прнциптерди жана изилдееде^ жацы ыкмаларды колдонгондугун байкайбыз (Усенбаев, 1967, 7-10-б.).
1916-ж. Улуу кeтeрYЛYштYн 100 жылдыгы 2016-ж. мамлекеттик децгээлде белгиленгенин жакшы билебиз. Ошол датага байланыштуу eлкeбYЗдe эл аралык, республикалык илимий практикалык жыйындар eткeрYЛYп, илимий монографиялар, маклалар жарыяланды. Аталган иш чара эгемендик доордо eткeндYктeн кeпчYЛYк изилдeeчYлeр тарабынан, 1916-ж. болгон тарыхий окуяларды методологиядагы негизги принциптерди жана ыкмаларды колдонуу менен , окумуштуулр тарабынан реалдуу жацы кез караштар жаралгандыгын байкасак болот.
Ошол эле учурда айрым бир изилдeeчYлeр, 1916-ж. кeтeрYЛYштYн ебелге, себептерин, жYPYШYн, орун алган каргашалуу окуяларды изилдееде алды - артын карашып, кооптонушуп чыныгы болгон окуяны айтуудан, жазуудан тартынып келишет. Ошондуктан, бул Улуу кeтeрYЛYштYн тарыхын изилдeeчY тарых илиминдеги негизги методологиялык принциптерди: тарыхийлик (историзм), объективдYYЛYк, системдYYЛYк, комплектYYЛYк, жана конкреттYYЛYк принциптерин колдонуусу зарыл.
Жогорудагы принциптерди колдонуу менен кeтeрYЛYшкe байланыштуу маселелер: кeтeрYЛYштYн ебелге, себептери, шылтоосу, башталышы, жYPYШY, кыймылдаткыч кYчтeрY, негизги очоктору, жетекчи - жол башчылары, мYнeзY,кeтeрYЛYштYн айоосуз тYPдe кандуу басылышы жана YркYн методологиядагы принциптердин бири болуп эсептелген, себеп -натыйжа чынжыры менен байланыштырып изилденYYCY керек.
Азыркы учурда негизги методологиялык принциптерди колдонуу жолу менен, 1916-ж. кeтeрYЛYш жен жерден эле чыкпагандыгын, кeтeрYЛYштYн кептеген ебелге, себептери жана шылтоосу болгондугун ачып бере алабыз. КeтeрYЛYштYн кыймымылдаткыч кYчтeрYн аныктоодо мурунку марксисттик кез карашка негизделген таптык кез караштан толугу менен арылуу зарыл.
КeтeрYЛYштYн мYнeзYн, тарыхий маанисин аныктоодо объективдYYЛYк прицибин колдонуу менен, кeтeрYЛYш антиимпериячыл, антипадышачыл, антиколониячыл - азаттыка умтулган улуттук - боштондук кeтeрYЛYШY болгондугуна ынанабыз. Эгерде изилдeeчY
изилдee иштерин eз логикасы менен, негизги методологиялык принциптерди жана тиешелYY ыкмаларды колдонуу менен ишке ашырса проблеманы толук кандуу чече алат жана объективдYY илимий жыйынтыктарды чыгара алат.
Албетте, элдик кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн тарыхын илимий нукта изилдee иштеринде атайын тарыхий ыкмалардын чоц роль ойнору талашсыз. Алардын катарында тарыхий- генетикалык ыкма элдик кыймылдардагы, кeтeрYЛYштeрдeгY орун алган окуялардын, фактылардын келип чыгыш тамырын (генетикасын) табууга таасир этет [8, 184]. Чындыгында, 19-к. экинчи жарымындагы - 20-к. башындагы кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн келип чыгышына, ошол кездеги Россия империясынын оторчулук саясаты TYЗ таасирин тийгизгендигине, алардын тамыры ошол колониялдык саясат менен тыкыз байланышта экендигине ынанабыз.
Тарыхий - салыштырмалуу ыкманы колдонуу менен изилдeeчY тарыхий паралеллдерди eз ара салыштырып объективдYY чындыкты жарата алат ( Ковальченко, 2003, 186-б.) Х1Х - ХХ кк. аралыгында Азия жана Африка eлкeлeрYндeгY болгон улуттук-боштондук кeтeрYЛYштeрдY жана Орто - Азиядагы, ошонун ичинде Кыргызстандагы улуттук - боштондук кeтeрYЛYштeрYндeгY орун алган тарыхий окуяларды салыштырып анализден eткeрYY зарыл. Чындыгында аталган чeлкeмдeрдeгY кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн eбeлгe, себептери дээрлик окшош, бир типтуу келет.
Тарыхий - типологиялык ыкманы колдонуу менен коомдун eнYГYYCYндeгY жекеликти, eзгeчeлYктY жана жалпылыкты аныктай алабыз.Тарыхий окуяны таанып билYYДe, анын мацызын аныктоодо бул eтe маанилYY (Ковальченко, 2003, 190-192-б.).
Тарыхий - системдYY ыкманы колдонуу менен кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн учурундагы жашоо - турмуштун децгээлин, eзгeрYШYн, бир сапаттан экинчи бир сапатка eтYШYн аныктай алабыз. Бул ыкманы колдонуу менен окуялардын изилдениши ирээти менен ишке ашат жана тарыхий таанып билYYДe чоц роль ойнойт. Окуялардын тарыхын мезгилдерге бeлeт жана ал мезгилдерде эмне eзгeрдY, алмашылды ж.б. суроолорду тактоодо eз жардамын тийгизет ( Ковальченко, 2003, 197-б.).
Тилеке каршы азыркы учурда кээ бир изилдeeчYлeр кыргыз элинин улуттук -боштондук кыймылдарынын, кeтeрYЛYштeрYHYн тарыхындагы орун алган окуяларды жана фактыларды изилдeeдe формалдуу сын менен чектелип келишет. Тарыхий изилдeeдeгY негизги методологиялык принциптерге жана ыкмаларга ишенбeeчYЛYк менен мамиле кылышат. Алар тарыхий окуяларды, тарыхий булактарды жана жаралган концепцияларды терец анализден eткeрe албай келишет. Кээ бир учурларда алар тарабынан тарых илимине эч тиешеси жок материалдар, илимий - популярдуу эмгектер жарыяланып келет. Ошентип алар тарабынан кээ бир тарыхий окуялар бурмаланууда.
Жогорудагы айтылган ойлорду жыйынтыктып жатып, Кыргызстандагы 19-к. экинчи жарымындагы ХХ - к. башындагы элдик кыймылдардын, кeтeрYЛYштeрдYн тарыхындагы орун алган проблемаларды изилдeeдe негизги жагдайларды, багыттарды аныктап ,тарых илиминде колдонгон негизги методологиялык принциптерди жана изилдeeдeгY жацы ыкмаларды колдонуу жолу менен тарых илимдерин анадан ары карай eнYктYрe алабыз.
Колдонулган адабияттар
1. Дыйканова, Ш. (2022). Октябрь тeцкeрYШY фергана eрeeнYндe: социалисттик агарардык тYЗYЛYштYн негизделиши. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Тарых, (1), 31-37. https://doi.org/10.52754/1694867X 2022 1 4
2. Ковальченко И. Д. (2003 ) Методы исторического исследования. - М.: Наука. - С. 454.
3. Кененсариев Т.(2022) Кокон хандыгы ( Кыргызстандын материалдарында ).- Б.: Махргт! 141, 171-б.б.
4. Кененсариев Т. (2017 ) 1916-жыл: Суроосу арбын улуу кeтeрYЛYш // YркYн. Кылымдар унуткус кыргын.- Б.: Турар. 260-б
5. Усенбаев К. (1967 )1916: героические и трагические страницы. - Б.: Илим. 4-б.
6. Усенбаев К. ( 1967 ) Востание 1916 года в Киргизии. - Фрунзе.: Илим . 7- 10 -б.б.
7. КовальченкоИ.Д.(2003)Методы исторического исследования -М. : Наука. С.184.
8. КовальченкоИ.Д.(2003)Методы исторического исследования -М. :Наука. С.190-192.].
