CC BY
2ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
e-ISSN: 1694-8610
№2/2023, 139-146
УДК: 37. 082
DOI: https://doi.org/10.52754/16948610 2023 2 17
ТАРЫХЫЙ РОМАНДАР АРКЫЛУУ МЕКТЕП ОКУУЧУЛАРЫНЫН МЕКЕНЧИЛДИККЕ ТАРБИЯЛООНУН ПЕДАГОГИКАЛЫК ШАРТТАРЫ
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ ШКОЛЬНИКОВ ЧЕРЕЗ
ИСТОРИЧЕСКИЕ РОМАНЫ
PEDAGOGICAL CONDITIONS OF CITIZENSHIP EDUCATION OF SCHOOL STUDENTS
THROUGH HISTORICAL NOVELS
Курстанбек кызы Гулпери
Курстанбек кызы Гулпери Kursantbek kyzy Gulperi
Окутуучу, Ош мамлекеттик университети
Преподователъ, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University gkurstanbekovna@mail.ru
ТАРЫХЫЙ РОМАНДАР АРКЫЛУУ МЕКТЕП ОКУУЧУЛАРЫНЫН МЕКЕНЧИЛДИККЕ ТАРБИЯЛООНУН ПЕДАГОГИКАЛЫК ШАРТТАРЫ
Аннотация
Бул макалада тарыхый романдар аркылуу мектеп окуучуларын мекенчилдикке тарбиялоо. БYГYнкY коомдун катастрофалык эц коркунучу бул жаштар, алар ез мекенин, жерин, тагдыр келечегин башка мамлекеттерде жашоо менен байланыштыруу аракеттеринен ачык байкалып, туруктуу тенденцияга айланып бара жатат. Бул коом экономикага байланыштуу убактылуу керYHYш катары кабылдап, биз ага олуттуу маани бербей жатабыз. БYTYндей бир муундун кепчYЛYГY ез келечегин чет мамлекеттен издеп, ошол мамлекеттин жарандыгын алууга негизги максат катары кабылдап жаткандыкттарын ачуу чындык катары кабылдоого аргазысбыз. Кыргыз коомунда окуучу жаштардын мекенге карата изги сезимдерин, ыймандык керектеелерYH, ынаным TYШYHYктерYH кендYм менен билгичтике айланган жYPYм -турумун калыптандырууга олуттуу ой чабыт жасап, реалдуу педагогикалык иш-чараларды ишке ашыруу ете зарыл жана 6y^h^ KYHДYH актуалдуу маселеси катары айтылып келYYДе. Каралып жаткан бул макалада тарыхый чыгармалар адабият сабактарына ошондой эле бYTYH тарбия процессине таандык болуп жаткандыктан ошол эки локалдык чейреде калыптанган окутуу, тарбиялоо методдорун, ыкмаларын биримдикте эске алууну шарттайт.
Ачкыч свздвр: тарбиялоо методу, тарыхый роман, тажрыйба жаратуу, мектеп чейрес^ мекенчилдикке тарбиялоо, окутуу методдору.
Педагогические условия патриотического воспитания школьников через исторические романы
Аннотация
В этой статье рассказывается о воспитании школьников патриотизма через исторические романы. Самую катастрофическую опасность современного общества представляет молодежь, которая становится перманентной тенденцией, проявляющейся в ее попытках связать свою родину, землю, судьбу с жизнью в других странах. Общество воспринимает это как временное явление, связанное с экономикой, и мы не придаем ему серьезного значения. Мы вынуждены принять как горькую правду то, что большая часть целого поколения ищет свое будущее в чужой стране, и главной целью они видят получение гражданства этой страны. В кыргызском обществе очень необходимо и актуально проводить практические педагогические мероприятия по развитию добрых чувств, религиозных потребностей, убеждений, поведения учащихся по отношению к Родине. Исторические произведения, рассматриваемые в данной статье, относятся как к урокам словесности, так и ко всему образовательному процессу, что обуславливает необходимость учета методов и приемов обучения и воспитания,
сформировавшихся в этих двух локальных ареалах.
Pedagogical Conditions of Citizenship Education of School Students Through Historical Novels
Abstract
This article is about educating schoolchildren about patriotism through historical novels. The most catastrophic danger of today's society is young people, which is becoming a permanent trend, evident in their attempts to connect their homeland, land, and destiny with life in other countries. Society perceives this as a temporary phenomenon related to the economy, and we do not give it serious importance. We are forced to accept it as a bitter truth that the majority of a whole generation is looking for their future in a foreign country, and they perceive it as the main goal to obtain the citizenship of that country. In the Kyrgyz society, it is very necessary and important to implement real pedagogical measures to develop good feelings, religious needs, beliefs and concepts of the youth towards the motherland, which become skills and knowledge. Historical works considered in this article belong to literature lessons as well as to the entire educational process, which makes it necessary to take into account the methods and methods of teaching and upbringing formed in those two local areas.
Ключевые слова: воспитательный метод, исторический роман, творческий опыт, школьная среда, воспитание патриотизма, методика обучения.
Keywords: educational method, historical novel, creating experience, school environment, patriotism education, teaching methods.
Киришуу
Акыркы кезде кыргыз коомунда патриоттук ан-сезимдин, мекенди CYЙYYHYH, урматтоонун салттуу дeeлeттeрY улам бошондоп, коом мYчeлeрYHYн кез караштарында, жаштарда, eзгeчe мектеп курагындагы балдар арасында, жYPYм-турумунда кайдыгерлик, эгоизм, индивидуализм илдеттери кYч алып, мамлекетке жана анын социалдык институттарына карата сый-ызаатсыз мамиле тамыр жая баштаганы адистер тарабынан байма-бай айтылууда.
Педагогдордун бардык аракеттерине карабастан мекенчилдик тYШYHYГY жаш жеткинчектердин жYрeгYнeн тYнeк таппай келет. Ал турсун мектепте мекенчил балдарды патриот болгондугу YЧYн шылдындап, алардын мекенди CYЙYYгe багытталган ыйык сезимдерин тепселee учурлары да кездешет. Коомдо аскердик, мамлекеттик кызматтардын кадыр-баркынын тeмeндeшY туруктуу кeрYHYшкe айланды.
Мектептерде мекенчилдикке, ата-мекенди CYЙYYгe тарбиялоо ишин активдештирYYHY эн оболу эмнеден баштоо керек? Канткенде eсYп келе жаткан муундун ан сезиминде, жYрeк тYпкYPYндe мекенге болгон ыйык сезимдер ойгонот деген суроо жаралбай койбойт.
Ошондой эле eсYп келе жаткан муунду тарбиялоодо улуттук адабияттын, маданияттын орду чон. Бирок, азыркы кезде балдар адабиятынын абалы начар, окуу куралдары, китептер, балдарды мекенчилдикке тарбиялаган чыгармалар аз. Балдар батыштын, чыгыштын, ар кандай эч кандай тарбиялык мааниси жок, тасма, мультфилмдерин кeрYп, эч кандай сындык тордон eтпeгeн чыгармалар менен кeрeнгeсYH толтуруп жатат (С. Идирисов 2016).
Бул макалада тарыхый романдар менен мектеп окуучуларын азыркы заманда кантип тарбия бере алабыз деген суроо жаралат. Ал YЧYн тарыхый роман боюнча кыскача тYШYHYк берYYбYЗ абзел.
Тарыхый роман- сюжеттин казыгы катары eзгeрYлбeгeн чыныгы окуяларга жазылып алынган баяндоочу под жанр., чыныгы каармандарды ойдон чыгарылган элементтер менен колдоно жана айкалыштыра билYY.
Тарыхый роман адабиятчылар арасында кептеген талаш-тартыштарды туудурган тYШYHYк. "Бир роман тарыхый болуш YЧYн кандай критерийлерге ээ болушу керек?" деген суроонун тегерегинде талаш-тартыштар туулуп, тYPДYY кез караштар айтылган. Тарыхый романдын аныктамасын негизинен Джон Уолтер Скоттун романдарынын негизинде берYYге аракет кылышкан. Тарыхый роман, кандайдыр бир тарыхый доорду же тарыхый окуяны чындыкка жакындаштырып, керкемдештYPYп баяндаган романдын бир тYPY (Иа1к Аз1аг, 2017: 114).
Тарыхый роман инсандардын портретин туура тартуусу керек. Бул, жазуучу баяндай турган доордогу маалымат, жазуучу менен материалдын байланышы жана жазуучунун максаты менен тыгыз байланышкан. Доордун социалдык-маданий тYЗYЛYШY бир гана тарыхчыларга эмес, тарыхый роман жазган жазуучуларга да ез таасирин тийгизип, жазуучунун ошол эле убакта мыкты тарыхчы болуусу менен бирге, тарыхчылардын методун да мыкты билYYCYH талап кылат. Жазуучу муну менен бирге, чыгарманын адабий елчемYH да мыкты билYYCY зарыл. Ал тарыхый окуяны жакшылап изилдеп, чыгармасын романдын денгээлине жеткирYYCY керек (Иа1к Аз1аг, 2017: 114).
Адабият менен тарых эки башка илим болсо да, кээ бир учурларда бири-бирине булак боло алат. Роман эстетикалык кайгы-капа жана адамдардын артыкчылыгынын продукциясы болуп эсептелет. Жазуучу тарыхый материалды eзгeртYп, кайрадан жазат. Натыйжада жапжацы чыгарма пайда болот. Тарыхый чыгарма тарых менен сeзсYЗ тYPдe теп келиши керек эмес. Адабият тарыхый окуяларды болгонун болгондой баяндап берYY деген тYШYHYктY бере алат.
Метод. Баланы тарбиялоодо тарыхый романдагы каармандарды салыштыруу методду менен окуучунун патриоттук сезимин ойготуу. Андагы акыл-насааттардын берилгенин нуктап керсете айтуу. Негизи балага таалим-тарбияны ата-энеси, мектеп, коомчулук бере алат. Адамдын адам болуп калыптанышы анын айлана-чейресYне, керген-ескенYне тYЗден-тYЗ байланыштуу. Ата Мекенди CYЙYYге тарбиялоо заманбап жалпы билим берYYЧY мекемелеринин гана башкы милдети эмес, коом тарабынан да жарандык таалим-тарбия берYY боюнча максаттуу иш жYргYЗYY зарыл.
Андан сырткары "улутчулдук жана мекенчилдик деген тYШYHYктердY кандайча айырмалоого болот" деген суроо жаралат. Ар бир улут, же ар бир адам ез мекенин, жерин жана улутун жакшы керсе бул - мекенчилдик. Улутчулдар да айырмаланат жана улутчул деген мекенди CYЙYY деген тYШYHYктY берет. Мекенчил инсан ез улутун кебYреек CYЙYш керек (С. Идирисов 2016).
Анализ. Тарыхый романдын келип чыгышы ХХ-кылымда, Европалык романтизм мезгилинде башталат. Вектор Хюго, Фонтан же Джеймс Фенимор Купер сыяктуу авторлордун колунан. Испан-Америка тарыхый романында Ана Гарсиа Херранц (2009) мындай деп белгилейт: "... Тармактагы конфигурацияга таянган эки кылымга жакын романдарды камтыйт, бирок алардын ортосунда формалдуу окшоштуктар аз сакталат; Улуттук эпизод жана испан-америкалык постмодерндик тарыхый роман айрыкча тарыхый роман жанрынын ичинде эки под жанрды тYЗYШY керек болгон сингулярдуулугу менен айырмаланат ". Ал эми ушуга байланыштуу Курт Шпанг «Тарыхый роман езYHYн гибриддик мYнезYне байланыштуу, белгилYY бир кейгейдY кетерет, анткени ал катуу адабий чейреден чыгып, башкача айтканда, белгилYY децгээлде жалпы адабий эмес оозеки байланыштарга катышат. Бирок ал таза тарыхнаама, ошондой эле таза баян же роман эмес: ал "керкем адабият менен тарыхтын ортосундагы тыныгууну" тYзет деген. Мында жарым-жартылай - белгилYY бир абстракция децгээли менен ойдон чыгарылбаган оозеки байланыштын TYPY. Анда окуялар алкагы толугу менен расмий, документтештирилген жана жакшы колдоого алынган изилдеелерге негизделген. Роман жазуучунун кез карашына дал келгени менен, ойдон чыгарылган элементтер чыныгы окуялардын езегYнен ашып тYшпешY керек. 9згечелYГY болуп, бYГYнкY ^нде тарыхый роман авторлору ар кандай формалдуу романдарга ылайыкташтырылган жетишерлик ийгиликтYY жанр болуп саналат.. Жалпы мYнез катары, алар ар дайым бир доордун ичинде белгилYY мезгилди камтыйт. Демек, ал мета-фантастикалык жана популярдуу мYнездегY адабий шаймандар менен еткендYн реалдуу проекциясын чагылдыруучулар (https://www.actualidadliteratura.com/ky/novela-historica/).
Кыргыз адабиятында айрыкча эгемендYYЛYккe жетишкенден бери, жазылган тарыхый-биографиялык романдарда негизинен каармандар кыргыз элинин боштондугу YЧYH кYрeшкeн патриот адамдар. Алардын кeбYHчeсY трагедиялуу аяктайт
же жакын досторунан азап чегет. Женекей адамдын образын жараткан мындай каармандардын кезге урунган эн маанилYY жери - кыргыз элин жыйноо болуп саналат.
Жаны кыргыз адабиятында роман жанрынын жаралышы 20-30-жж. туура келет. Кыргыз элинин оозеки адабияты абдан бай. Анын таасирин жаны кыргыз адабиятынын калыптанышында да кeрYYгe болот. Жаны кыргыз адабиятынын бардык жанрында, атYГYл роман жанрында да оозеки адабияттын издерин байкоого болот. Оозеки чыгармалар ошентип, романдардын ичинде да орун алган. Аттокуровдун ою боюнча, кыргыз адабияты калыптана электе элдик оозеки чыгармалар эл арасына тараган. (Аттокуров, 1983: 116) Жазуучу Злобин болсо бул тууралуу eз оюн мындайча белгилеген: "Бир романист катары, тарыхый романдын негизги материалы элдик ырлар, легенда жана дастандар деп ойлойм." (Злобин, 1957: 173) БелгилYY адабиятчы жана сынчы К. Асаналиев болсо кыргыз адабиятынын булактарын мындайча баяндайт: "Кыргыз адабиятынын жаралышы жана калыптанышы негизги эки булакка таянат. Биринчиси, кыргыз элдик оозеки чыгармалары, экинчиси болсо, бай орус адабияты." (Мурзахмадова, 2010: 51) Ч.Айтматов да кыргыз адабияты орус адабиятынын негизинде кeптeгeн ийгиликтерге жетишкенин белгилеп, муну менен бирге башка тYрк элдеринин адабияттарынан да пайдаланылгандыгын жана мунун туура экендигин жазуучулар жалгыз гана орус тилин эмес, башка боордош тYрк элдеринин тилдерин да YЙрeнYШY керектигин белгилеген (Айтматов, 1985: 11).
Кыргыз адабиятында тарыхый роман TYPY, бардык бул тоскоолдуктарга карабай, 1960-ж. KYЧ ала баштаган. Тeлeгeн Касымбековдун «Сынган кылыч», «Кел-кел», Т.Сыдыкбековдун «Тоо балдары», А. Токомбаевдин «Кандуу жылдар», К.Баялиновдун «Боордоштор», Н.Байтемировдун «Тарых эстелиги» жана «Жылдызкан», К.Каимовдун «Атай», С.9мYралиевдин «Телегей», З.Бектеновдун «Таабалды Пудовкин» сыяктуу чыгармалары алгачкы тарыхый жана биографиялык романдардын арасында орун алган. Кыргыз жазуучулары чыгармаларын жаратууда коншу элдердин адабиятынан таасирленген. 1960 жана 1970-жылдар кыргыз тарыхый романы YЧYH eтe маанилYY. Ал эми жалпы Совет адабиятында болсо, бир топ тарыхый роман мурда эле жазылганын кeрYYгe болот. Кыргыз тарыхый романы да бул жылдары атак-данкка ээ болуп, келечекке кадам таштаган.
1991-ж.кийин, башкача айтканда Кыргызстан эгемендYYЛYГYH колго алгандан кийин башка тармактардагыдай, тарыхый роман тYPYндe да жазуучулар эгемендYYЛYккe ээ болгон жана айрыкча тарыхый-биографиялык романдар жазыла баштаган. "Манас" дастаны менен дYЙненY ДYHГYPеткен кыргыздардын оозеки адабияты абдан бай болгон. Ошондуктан кыргыз жазуучулары тарыхый романдарында оозеки адабиятта орун алган мотивдерден пайдаланышкан. Култаеванын ою боюнча, санжыра, TYШ керYY, керээз, от жагуу, кошок, аш берYY, хан кетерYY, легенда, дастан сыяктуу мотивдер романдардын бардык тYPYнде колдонулат. Бирок, башка романдарда негизинен чыгарманын идеялык проблематикасы YЧYн, тарыхый романдарда болсо, пайдубалы катарында колдонулган. (Култаева, 2007: 79) Кыргыз тарыхый романдары негизинен бири-бирине окшош жазылган. Алардын темалары да бирдей болгон. Мисалы, Кокон, Кытай жана Россиянын кысымында калган TYHДYK жана TYШTYK кыргыздардын 19-к. орто чениндеги жашоо-турмушу, ошол доордо жашап еткен тарыхый инсандар, 1916-ж. YркYH сыяктуу окуялар бир топ жазуучунун кыл калеминен еткен. Жазуучулардын кез караштары ар TYPДYY болгондуктан, окуялар ар TYPДYY. Кээде,
авторлор тарыхый инсандарды CYрeттeeдe аларга болгон жеке оюн колдонушкан: Мисалы,
Т. Касымбековдун «Сынган кылыч», «Кел-кел» тарыхый романдарында кыргыз элинин улуттук тарыхындагы езYHче бир доор - Кокон хандыгы мезгилиндеги элдин коомдук абалын керкем CYреттеген тарыхый роман. Бул романда 1801- жылдан баштап 1876 - жылга чейинки элдин башына келген окуяларды чагылдырылган. Ошол кездеги каармандардын кайгы-муцдарына, ырыс-бакыттарына санаалаш, сырдаш болуп, болгон сезимиц менен берилип, алардын жандашы образына кире кетесиц. Бул чыгарманы улутун CYЙген ар бир кыргыз окушу керек. Чыгармада 10дон ашык хандын, даткалардын, баатырлардын, душмандардын, саткындардын, эки жYЗДYYлердYн образдары берилген. Бул чыгарманы кыргыздардын эц кенен тарыхый архиви десек аша чаппастырбыз.
Т. Сыдыкбековдун «Тоо балдары» романында кыргыз балдар адабиятындагы туцгуч романда жеткинчектерди мектептеги жана YЙ-бYледегY турмушу, билим алуусу, келечек женYндегY ой-пикирлери керсетYлет. Негизги окуялар алдыцкы окуучу Аскар менен кичинекей Динардын, тентек Орусбектин, эски заманда калыптанган Омор карыянын жана мугалимдер Сабыр, Нина Леонтьевна, Сейитовалардын тегерегинде енYгет. Жакшы окуган, коомдук иштерге активдуу катышкан, кету билууге ынтызар еспYPYмдYн образы романда Аскар аркылуу берилет. Ал эми Динардын бейнеси балалык кылык-жоруктары менен кызыктырат.
А.Токомбаевдин «Кандуу жылдар» романы кыргыз элинин 1916-жылдын падышалык Россиянын жана жергиликтуу бийлеечY таптын эзуусYне каршы чыккан улуттук-боштондук кетерYЛYШYн так, таамай ете элестуу чагылдырылган. Башкача айтканда, роман жанрдык жактан тарыхый чыгарма. Чыгармада кетерYЛYштYн жYPYШYн, чыгуу себептерин, элдин оор социалдык абалын, андан негизги кыймылдаткыч кучтердY керсеткен, ыр менен жазылган кыргыз жазма адабиятындагы алгачкы роман.
Жогоруда керсетYлген тарыхый чыгармаларды мектепте жеткиликтуу окутууда мугалимден да кеп изденуунY, чыгармачылыкты талап кылат. Мында, окуучуларды Ата Мекенди, эл жерди, тынчтыкты CYЙууге чакыруу, башка улуттар менен ез ара ынтымакта жашоону YЙретуу, кез карандысыз жашоонун, адам эркиндигигинин, тец укуктуулгунун артыкчылыктарын жYрек сезими менен терец ацдап тYШYнууге басым жасоо.
Адабият сабагында окуучуларды мекенчилдикке тарбиялоо окуучулардын ац сезимине таасир этууден башталат. Ац сезимге таасир этуYЧY методдор теменкYдей бир катар тарбиялык функцияны аткарат:
• туура моралдык TYШYHYктердY, ишенимдерди, кез карашты калыптандырат;
• окуучунун ац сезимин моралдык теория менен толуктайт;
• окуучуну езYHYн тажрыйбасын, аракеттерин, жYPYм турум, жорук жосундарын жалпылоо мYмкYHЧYЛYГYне ээ кылат;
• езYHYH жоруктарын адекваттуу баалоосуна шарт TYзет. Окуучулардын мекенчилдик сезимдерин, ишеним ынанымдарын енYктYрууде адабият чыгармалардын жанрдык езгечелYГY езгече мааниге ээ эмес. Кеп чыгарманын кандай жанрда болгонунда эмес анын балдардын ац-сезимине адамдын эц
башкы милдети мекенине ак кызмат кылуу деген ыйык TYШYHYKTYH орношуна ебелге болгонунда (Таирова К.А., 2020)
0. Мандельштам романдын чеги тууралуу сез кылганда мындай ой пикирин айткан: Романдын мындай чеги - "жекече тиричилик кылуунун формасы катары" адамдын емYP баяны. КепчYЛYк эпикалык чыгармалардын езгечелYГY - "жекече тиричилик кылуунун формасын" ишке ашыруу. Мындай нерсе адамдын педагогикалык таанып билYYЧYЛYГY, тарбиялоонун механизмдерин тYШYHYYге, жеке бир адамдын же болбосо езYн-езY таанып билYY жана окшоштуруу жолдору аркылуу бYTYндей бир муундун есYШY YЧYн керкем чыгармаларды баалуу нерсеге айландырат. Тарыхтан айрым учурда кандайдыр бир чыгармалардын каармандарынын ернектYY жоруктарына шыктанып ошондой болууга реалдуу аракет жасаган фактыларды да кездештирYYге болот.
9ткен доордогу тарыхый чыгармалар балдардын турмуштук кез карашын калыптандырууга, ой жYГYртYYCYн енYктYPYYге, сез байлыгын артаттырууга жардам берет.
Жыйынтыктап айтканда, Кыргызстан эгемецл^ болгондон кийин жазылган тарыхый-биографиялык романдар адабий жана техникалык каталарга ээ болсо да, авторлор совет режими урагандан кийин кандайдыр бир тарыхый чындыкты окурманга сунуп, ошол убакта ак жерден караланган тарыхый инсандарды эч болбосо адабият дYЙнeсYндe актоого аракет кылышканы ете маанилYY. Бул эгемендYYЛYГYн жацы колуна алган Кыргызстан сыяктуу жаш мамлекеттин улуттук ац-сезиминин ойгонушуна ебелге болуу менен ар бир баланын ац сезимине мекенди CYЙYYHY, патриоттулук сезимдерди ойготуу менен гана улуттун келечеги тууралуу сез кылууга болот. 9сYп келе жаткан муунга чыныгы улуттун руханий баалуулуктарын, тарых, улуттук адабият, маданият аркылуу сугаруу жолу менен гана туура тарбия берилгенде улутун, мекенин, тилин, дилин жана ата-бабасы тутунган динин саткан жарандардан коомду сактай алабыз. "Мамлекет мен YЧYн эмне кылды дебестен, мен мамлекет YЧYн эмне кылдым" деген суроо менен ар бир жаран Мамлекетти тYптееге салым кошуусу мезгил талабы!
Ошону менен бирге бYГYнкY ^нде билим берYY системасында адабий тарыхый чыгармаларды, жогорку интерактивдYY окутуу методун пайдалануу аркылуу жаштарды, жаш муундарды жарандык жоопкерчиликке жана сабырдуулукка тарбиялоо, еткен^ тарых менен азыркы учурдун проблемаларын туура ацдап тYШYHYYге YЙретYY болуп саналат.
Адабияттар
1. Таирова К.А. (2020) Кыргыз жазуучуларынын керкем чыгармалары аркылуу окуучуларды мекенчилдикке тарбиялоо процессин практикалык-технологиялык жактан камсыздоо Наука, новые технологии и инновации кыргызстана, № 10, 241-бет, Бишкек.
2. Halit A§LAR (2017) Кыргыз тарыхый романистикасы тууралуу жацы табылгалар Manas Journal of Social Studies Vol.: 6 No: 1 114- 122 бет, Бишкек.
3. Аттокурова T. (1983). Уроки фолклора. Литературный Кыргызстан. No: 3
4. Култаева У. (2007). Кыргыз тарыхый романдарынын жанрдык озгочолугу, Бишкек.
5. Айтматов Ч. (1985), Национальные истоки и проблемы взаимосвязей современных советских литератур, в.кн., Закономерности развития новописменных литератур и проблемы социалистического реализма, Фрунзе, Илим.
6. Злобин С.О., О моей работе над историческим романом, в к. Советская литература и вопросы мастерства, М. Советский писатель, Уф 1 1957, 173-б.)
7. Мурзахмадова Г.М. (2010)., Историческая романистика Т.Касымбекова и ее место в развитии жанра, дис.,
8. Умарова Р., Курманбекова Э. (2020) Бишкек мамлекеттик университетинин жарчысы. №1(51) 37-бет, Бишкек.
9. Идирисов С. (2016), Кыргыз маданият борбору. Бишкек. https://kmborboru.wordpress.com
Интернет булактар
1. https://www.actualidadliteratura.com/ky/novela-historica/
2. Булак: https://students.com.kg/?p=198
3. Булак: https://students.com.kg/?p=356
