CC BY
2ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(2)/2023, 17-27
УДК: 9.947.1/34.342(575.2)
DOI: 10.52754/1694867X 2023 1(2) 3
ЭГЕМЕНДYYЛYК ЖЫЛДАРЫНДА КЫРГЫЗСТАНДЫН «ЛЕГЕНДАРЛУУ» ПАРЛАМЕНТИНИН - ЖОГОРКУ КЕЦЕШИНИН КАЛЫПТАНЫШЫ ЖАНА АНЫН
МАМЛЕКЕТТИК-УКУКТУК РОЛУ
СОЗДАНИЕ «ЛЕГЕНДАРНОГО» ПАРЛАМЕНТА - ЖОГОРКУ КЕНЕША КЫРГЫЗСТАНА В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ И ЕГО ГОСУДАРСТВЕННО-ПРАВОВАЯ РОЛЬ
CREATION OF THE "LEGENDARY" PARLIAMENT - JOGORKU KENESH OF KYRGYZSTAN DURING THE YEARS OF INDEPENDENCE AND ITS STATE AND LEGAL
ROLE
Кадыров Замирбек Кубанычбекович
Кадыров Замирбек Кубанычбекович Kadyrov Zamirbek Kubanychbekovich
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University kadYrovzamirbek@gmail.com
ЭГЕМЕНДYYЛYК ЖЫЛДАРЫНДА КЫРГЫЗСТАНДЫН «ЛЕГЕНДАРЛУУ» ПАРЛАМЕНТИНИН - ЖОГОРКУ КЕЦЕШИНИН КАЛЫПТАНЫШЫ ЖАНА АНЫН
МАМЛЕКЕТТИК-УКУКТУК РОЛУ
Аннотация
МаанилYYЛYк. 1990-жылдын апрель айынан тарта 1994-жылдын сентябрь айына чейин иштеген он экинчи чакырылган Кыргызстандын Жогорку Кецешинин ишмердYYЛYГY - «легендарлуу» парламент деп аталып калган. Азыркы учурда Кыргызстандын андан аркы оптималдуу внYГYY жолун издееде, еткен жолдун жана азыркы мезгилдеги елкенYн мамлекеттик курулушунун тажрыйбасын талдоо аркылуу анын баалулугун билYY чоц саясий мааниге ээ болууда. Басып еткен жолго кез чаптыруу -биздин ата-бабаларыбыздын кылган ишине жалац эле таазим этпестен, езYбYЗге пайдалуу сабактарды алып чыгуу. Бул шарт биздин мамлекетибиздин мындан ары внYГYYгв багытталган келечектеги маселелерди аныктоо YЧYн сезсYЗ керектYY. Адамзаттын тарыхы кврсвтYп жаткандай, ар бир елке демократияга вз жолу менен барат. Бул жолдо ар бир елкещн вз езгечелYктерY болот, бул шарт Кыргызстанга да тиешелуу. Буга далил катары 1990-жылдын апрель айынан 1994-жылдын сентябрь айына чейин вз ишин жYргYЗген Кыргыз Республикасынын XII чакырылышындагы Жогорку Кецештин ишмердYYЛYГYн келтирсек.
Ачкыч свздвр: Кыргызстан, парламент, мыйзам, "легендарлуу парламент", Жогорку Кецеш, депутат, демократия, саясат, партия, шайлоо.
СОЗДАНИЕ «ЛЕГЕНДАРНОГО» ПАРЛАМЕНТА - CREATION OF THE "LEGENDARY" PARLIAMENT
ЖОГОРКУКЕНЕША КЫРГЫЗСТАНА В ГОДЫ - JOGORKUKENESH OFKYRGYZSTANDURING
НЕЗАВИСИМОСТИ И ЕГО ГОСУДАРСТВЕННО- THE YEARS OF INDEPENDENCE AND ITS STATE ПРАВОВАЯ РОЛЬ AND LEGAL ROLE
Аннотация
Актуальность. Деятельность Жогорку Кенеша Кыргызстана двенадцатого созыва, работавшего с апреля 1990 года по сентябрь 1994 года, назвали «легендарным» парламентом. В настоящее время в поисках оптимального пути дальнейшего развития Кыргызстана большое политическое значение имеет познание его ценности посредством анализа опыта государственного строительства страны в прошлом и настоящем периоде. Оглядываясь назад в прошлое, мы не только отдаем дань уважения труду наших предков, но и извлекаем полезные уроки для себя. Это условие абсолютно необходимо для определения будущих вопросов, направленных на дальнейшее развитие нашей страны. Как показывает история человечества, каждая страна идет к демократии своим путем. Каждая страна имеет свои особенности на этом пути, и это условие касается и Кыргызстана. В доказательство этого приведем деятельность Жогорку Кенеша XII созыва КР, который вел свою работу с апреля 1990 года по сентябрь 1994 года.
Abstract
Relevance. The activities of the Jogorku Kenesh of Kyrgyzstan of the twelfth convocation, which worked from April 1990 to September 1994, were called the "legendary" parliament. Currently, in search of the optimal path for the further development of Kyrgyzstan, it is of great political importance to understand its value through an analysis of the experience of state building of the country in the past and present periods. By looking back into the past, we not only pay tribute to the work of our ancestors, but also learn useful lessons for ourselves. This condition is absolutely necessary to determine future issues aimed at the further development of our country. As human history shows, each country moves towards democracy in its own way. Each country has its own characteristics on this path, and this condition also applies to Kyrgyzstan. To prove this, we cite the activities of the Jogorku Kenesh of the XII convocation of the Kyrgyz Republic, which carried out its work from April 1990 to September 1994.
Ключевые слова: Кыргызстан, парламент, закон, «легендарный парламент», Жогорку Кенеш, депутат, демократия, политика, партия, выборы.
Keywords: Kyrgyzstan, parliament, law, "legendary parliament", Jogorku Kenesh, deputy, democracy, politics, party, elections.
Киришуу
Теманын актуалдуулугу: Эткен кылымдын 80-жылдарынын орто ченинде СССР кайра куруу, айкындык жолуна жана советтик коомду демократиялаштырууга еткен. Кыргыз ССРинин Жогорку Кецешинин XII чакырылышынын ишмердYYЛYГYHYн тYЗYЛYШY жана ЖYPYШYHYH укуктук негиздери алар СССРдин мамлекеттик бийлигинин бирдиктYY системасынын бир бутагы катары тYЗYЛYп, демократиялык централизм принцибинде курулган Жогорку Кецештин мурунку еткен чакырылыштарынан айырмаланган.
М. С. Горбачев тарабынан демократиялаштыруу жана ачык-айкындык процесси жарыяланган шарттарда 1990-жылы 25-февралда Кыргызстандын тарыхында алгачкы ирет Республиканын Жогорку Кецешине альтернативдик шайлоо болуп етту. Саясий бир ецчейлYктYн ордуна саясий эркиндик жана демократия келип, шайлоо алдындагы YГYт иштерине кецири жол ачылды.
Эгер мурун талапкерлердин саны депутаттык орундардын санына туура келсе, азыр болсо депутаттык орунга талапкерлердин саны кыйла кебейдY. Республика боюнча 350 депутаттык орунга 1049 киши керсетYЛYп, алардын ичинен 878 адам депутаттыкка талапкер катары катталган. Депутаттыкка талапкерлерди керсетYYге Коммунисттик партиядан тышкары, комсомол, профсоюз жана эмгек коллективдери укуктуу болгон.
Шайлоолордо депутаттардын жогорку активдYYЛYГY байкалган. 1990-жылдын 25-февраль айындагы добуш берYYДе шайлоочулардын тизмесине киргендердин 91,1%ы катышкан. 84 округда добуш берYY кайталанган, ал эми 16 округда шайлоо кайрадан еткен. Мындай керсет^чтер Республикада депутаттарды шайлоо тарыхында биринчи жолу катталган. Депутаттардын Yчтен бир белYГY Кыргызстан Компартиясынын XIX Съездинде бекилген партиялык тизме менен етсе, дагы бир Yчтен бир белYГY комсомол жана профсоюздун тизмеси менен тандалган. Депутаттардын башка белYГY бир мандаттуу округдар боюнча шайланган.
Шайланган депутаттардын арасында 14 улуттардын екYЛдерY болгон, жацы парламенттин депутаттардын 81%ы биринчи жолу бийликтин жогорку органына тандалган, депутаттардын 89,5%ы (309 киши) Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын мYчелерY болгон. Депутаттык корпустун курамына 27 аялзаты тандалган [1]. Депутаттык корпуска илим жана билим берYYДен 22 киши, саламаттыкты сактоо тармагынан 11 киши, маданият жана искусство тармагынан 5 киши, ММКдан 4 киши, аскердик кызматкерлерден 8 киши, укук коргоо органдарынан 9 киши, партиялык жана советтик органдардан 107 киши кирген.
Ошентип, Кыргыз Республикасынын Жогорку Кецешинин жацы депутаттык корпусунун сапаты жана саны боюнча мурунку чакырылыштагы депутаттык корпустан кеп айырмасы болгон. Мисалы, парламентке жогорку билимдYY адамдардын саны кебYреек келген (Жогорку Кецеште интеллигенция екYЛдерYHYн саны жYЗ кишиге ескен), аны менен кошо жумушчулардын, дыйкандардын, агроенержай секторунун жумушчуларынын саны кыскарып, аялзаттын саны жYЗ кишиге азайган. Бул керYHYш альтернативдик шайлоолордо жана ар бир депутаттык орунга талапкерлердин кетугу атаандаштыкта жецип чыгуу кыйла оор экенин билдирет.
«Легендарлуу» парламенттин аппараты 70 кишиден туруп, ишмердYYЛYктY камсыз
кылган такай иштеп турган он комиссиядан, алардын ар бирин такай иштеп турган эки депутат башкарып турган. Комиссиянын персоналы терт жана беш кызматкерлерден турган (улуу консультант, консультант, биринчи жана экинчи категориядагы адистер). Жогорку Кецештин XII чакырылышынын аппаратына караганда парламенттин азыркы чакырылыштын аппараты алты эсе встY.
1990-жылы 10-апрелде втквн Кыргыз ССРинин Жогорку Кецешинин XII чакырылышынын биринчи сессиясы 100 орунду езYнче партиялык квота аркылуу тандалып алынган 350 депутаттын, бир мандаттуу альтернативдик округдар боюнча (250 орун) укугун бекиткен. Мурдагы чакырылыштарга караганда Жогорку Кецештин Президиумунун терагасынын ордуна республиканын Жогорку Кецешинин терагасы, Кыргызстан Коммунисттик партиясынын биринчи катчысы А. Масалиев шайланган. Ал елкеде эки жогорку кызматты - партиялык жана мамлекеттик кызматты ээлеген.
Республиканын Жогорку Кецешинин терагасы парламенттин сессияларын жYргYЗYY, мыйзам чыгаруучу органдын ишин уюштуруу, Жогорку Кецештин Президиумунун сессиясынын чечими менен тYЗYЛген Президиумдун жана анын аппаратынын ишине жетекчилик кылган. Республиканын Жогорку Кецешинин терагасы кызматы боюнча мамлекет башчысы болгондуктан, Конституцияга ылайык ички жана тышкы саясатты жYргYЗгенге кецири укуктарга ээ болгон [5, 18-б.; 6].
Мурунку чакырылыштарга караганда XII чакырылыштагы мыйзам чыгаруучу орган езYHYн уюштуруу формасы боюнча такай иштеп турган екYЛчYЛYк органга жакын жана профессионалдуу парламенттикиндей сапаттарга ээ болгон. Жогорку Кецештин ишинин уюштуруу-укуктук формасы катары сессиялар саналган. Жалпысынан 14 сессия еткерYЛген, алардын бешее кезексиз еткерYЛген. Биринчи сессиянын кун тартибинде Кыргыз Республикасынын Негизги Мыйзамы болгон Конституцияга взгвртYY жана толуктоо киргизYY боюнча маселе коюлган.
1978-жылдагы Кыргыз ССРинин Конституциясынын 6-беренесинде советтик коомдун башкаруучу жана жол керсетYYЧY кYч катары, анын саясий системасынын, мамлекеттик жана коомдук уюмдарынын очогу болуп Советтер Союзунун Коммунисттик партиясы эсептелет. Кызуу талкуулоонун натыйжасында Жогорку Кецештин биринчи сессиясында КПССтин чексиз бийлигине бегет койгон бул норманын жацы редакциясын кабыл алган.
Жацы туюндурма мындай болгон: «Кыргызстандын Коммунисттик партиясы, профсоюздук, комсомолдук, башка коомдук-саясий жана андан белек коомдук уюмдар менен массалык кыймылдар элдик депутаттарынын Кецештерине шайланган вздврYHYн вкYЛдврY аркылуу мамлекеттик саясатты иштеп чыгууда, мамлекетти башкарганда жана коомдук иштер менен алектенгенде катыша алышат». Кыргызстандын мамлекеттик-укуктук внYГYYCYндв 1990-жыл втв маанилYY болгон. Ал Жогорку Кецешке шайлоо еткерYY жана депутаттык мандат YЧYн реалдуу курвш менен башталган. Андан кийин Ош кооголацы башталды.
Коомдук-саясий кырдаалдын, улут аралык мамилелердин татаалдашып кеткендигине байланыштуу 24-октябрда Жогорку Кецештин кезексиз 2-сессиясында Кыргыз ССРинин Президенти постун киргизYY чечимин кабыл алган. Мыйзам боюнча Президент мамлекеттин башчысы болгон жана жогорку аткаруу жана белYштYPYY бийлигине да ээ болгон. Кыргыз ССРинин биринчи Президентин шайлаганда аттанган Yч талапкерлердин бири да эл
екYЛдерYHYн (депутаттарынын) кепчYЛYк добушун ала алган жок. Талапкерликке Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин биринчи катчысы А. Масалиев, Республиканын Министрлер Кецешинин терагасы Апас Жумагулов, Ысык-Кел облустук эл депутаттар Кецешинин терагасы Ж.Аманбаев чыгышкан. Макулдашуу комиссиясы тYЗYЛген, бирок анын мYчелерY да бир пикирге келген жок. Чынгыз Айтматов телефондук CYЙлешYYДе елкенYн Президенти болбойм деген жана Аскар Акаевди сунуштады.
Эртеси кYHY 1990-жылдын 27-октябрында Президенттик кызматка 12 талапкер чыккан, алардын ичинен салыштырма кебYреек добушту Аскар Акаев менен Насирдин Исанов алышкан. Ошол эле кYHY тYнге карай Кыргыз ССРинин биринчи Президенти болуп А. Акаев тандалды.
Президенттин шайланышы Республикада иш жYЗYнде парламенттик башкаруу формасынын орногондугун жана Жогорку Кецештин орун алгандыгын билдирген Кыргыз ССРине караштуу маселелерди карап, чечкенге укуктуу болгондугун билдирген. «Легендарлуу» парламенттин ичинде парламенттик фракциялык ишмердYYЛYГY жаралган. Жогорку Кецештин XII чакырылышынын 22-30-октябрда еткен экинчи сессиясында эки депутаттык топ пайда болгон: 173 кишиден турган коммунисттердин депутаттык тобу жана 119 кишиден турган «Кыргызстандагы демократиялык жацылануу, жарандык ынтымак тобу» [3, 35-б.].
ЭлкенYн саясий жана коомдук турмушунда чоц ролду Республиканын Жогорку Кецешинин YчYнчY сессиянын чечимдери ойноду. Бул сессия ез ишин 1990-жылдын 10-декабрында баштап, кийин 1991-жылдын декабрь, январь жана февралында тыныгуулар болуп, иш жYЗYнде сессиянын иштеген жалпы меенетY 17 кYн эле болду. Анын жYPYШYнде Жогорку Кецештин 8 мыйзамы жана 17 токтому кабыл алынган.
Мисалы, 1990-жылдын 14-декабрында Жогорку Кецеш тарабынан «Кыргыз ССРинин облустук белYHYYCYн еркYндетYY жана жацы облустарын тYЗYY» тууралуу мыйзамы кабыл алынган. Бул мыйзамга ылайык Жалал-Абад, Нарын, Талас жана ЧYЙ облустары ал мезгилде болгон Ош жана Ысык-Кел облустарына толуктоо иретинде тYЗYЛген.
1990-жылдын 15-декабрында Кыргыз Республикасынын мамлекеттик суверендYYЛYГY тууралуу Декларация кабыл алынган, ал биздин мамлекетибиздин авторитардык системасынын кыйроосунун башталышын билдирген. Декларация Кыргыз Республикасынын Конституциясынын YCтемдYГYн елкенYн бардык аймагында бекитип, мамлекеттик бийликти ЖYPГYЗYYHYH жацы принцибин, анын мыйзам чыгаруу, аткаруу жана соттук бутактарга белYYHYн негизинде жарыялаган, ал эми коомдук-саясий турмушта болсо плюрализм принциби орун алган.
Бийликти белYштYPYY принцибин иш жYЗYне аткарып жатып, Жогорку Кецеш ез ишин кебYреек мыйзам чыгаруу процессине бурган, анын негизинде акырындап парламенттик ишмердYYЛYктYн ыкмалары иштелип чыккан. 1990-жылдын 14-декабрында «Кыргыз ССРиндеги мамлекеттик бийлик органдары менен башкаруу системасы кайрадан TYЗYЛДY жана Кыргыз ССРинин Конституциясына (Негизги мыйзам) толуктоо жана езгертYY киргизYY тууралуу» мыйзам кабыл алынган.
Мурунку режимде тYЗYЛген Министрлердин Кецеши ез кYЧYн жоготкон. 1991 -жылы 22-январда Жогорку Кецеш тарабынан «Кыргыз Республикасынын министрлер кабинети»
тууралуу Мыйзам кабыл алынган. Республиканын биринчи премьер-министри кызматына купуя добуш берYY менен Н. Исанов шайланган. Коомдук-саясий кыймылдардын вCYШYнв байланыштуу Жогорку Кецеш 1991 -жылы 1-февралда «Коомдук бирикмелер тууралуу» мыйзам кабыл алды. Ошентип, коомдук-саясий кыймылдардын ишмердYYЛYГYн легалдаштырууга мYмкYнчYЛYк берген укуктук база тYЗYЛгвн.
Мамлекеттин суверендYYЛYГY тууралуу Декларацияга ылайык жацы коомдук-саясий шарттарда мекеме жана уюмдарды башкаруу YЧYн мыйзамдардын пакети кабыл алынган: «Кыргызстан Республикасынын ишканалары» (06.02.1991.); «Мекемелерден, бирикмелерден, уюмдардан жана жарандардан алынуучу салык» (06.06.1991.); «Кыргыз Республикасынын акционердик коомдору тууралуу» (26.06.1991.); «Кооперация тууралуу» (12.12.1991.); «Мекеме, бирикме жана ишканалардан салыктар тууралуу» (17.12.1991.); «Кыргыз Республикасынын мамлекеттик кызматы тууралуу» (14.12.1991.) жана «Элден жыйналуучу салыктар» мыйзамы (17.12.1991.) [3, 38-б.].
Жогорку Кецештин бул жана башка чечимдери Республиканын экономикалык кызыкчылыктарын коргоону камсыз кылган. Республиканын аймагында жайгашкан обьекттеринин бардыгына алардын союздук же республикалык министрликтерге же мекемелерине баш ийгендигине карабастан кеземелдY кYчвтквн. Жацы шарттарга ылайык кабыл алынган салык мыйзамдары натыйжалуу салык саясатын жYргYЗYYге мYмкYнчYЛYк берген. Салыктык жецилдиктер ишканалардын продукциясын квбвйтYY кызыкчылыгын встYргвн, казынага акчанын туруктуу тYШYп турушун камсыз кылган.
Республиканын элин социалдык коргоону толук тYPде камсыз кылуу YЧYн парламент «Кыргыз Республикасындагы майыптардын социалдык коргонуусу» Мыйзамын (1991-жылдын 7-апрелинде) ж.б. кабыл алган. Бюджеттик ишмердYYЛYктY турукташтыруу тармагындагы Республиканын саясаты 1991-жылдын 30-январында кабыл алынган «Бюджет женYнде» Мыйзамда бекитилген. ЭЗYHYH банк системасын тYЗYY жвнYндвгY чечим 1991-жылдын 27-июнунда кабыл алынган «Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик банкы тууралуу (Республиканын резервдик системасы)» жана 1991-жылдын 28-июнунда кабыл алынган «Банктар жана банк ишмердYYЛYГY жвнYндв» мыйзамдарда бекитилген.
Республикада башталган менчиктештирYY жана менчикти мамлекеттен ажыратуу процессинин башталышына чейин 1991-жылдын 20-декабрында эки мыйзам кабыл алынган: «Кыргыз Республикасында турак жай фондун менчиктештирYY жвнYндв» жана «Кыргыз Республикасында мYЛктY мамлекеттен ажыратуу, менчиктештирYY жана ишкердYYЛYктYн жалпы башталышы тууралуу».
Республикада агрардык саясатты жYргYЗYYДв твмвнкY мыйзамдардын кабыл алынышын олуттуу кадам катары эсептесе болот: «Кыргыз Республикасындагы дыйкан чарбасы тууралуу» (1991-жыл 15 январь); «Кыргыз Республикасынын Жер кодекси тууралуу» (1991-жыл 19-апрель); «Жер реформасы тууралуу» (1991-жыл 19-апрель) ж.б. Бул мыйзамдар агрардык тармакта реформаларды жYргYЗгвнгв укуктук негиз тузген.
Мамлекеттин чыныгы эгемендYYЛYГYн камсыз кылуу YЧYн бийликтин жергиликтYY органдарынын милдеттерин кецейтYY, квз карандысыз ички экономикалык жана чарбалык ишмердигин башкарууда аларга ыйгарылган укуктарды кYчетYY зарыл эле. Бул максат менен 1991-жылдын 10-апрелинде «Кыргыз Республикасынын жергиликтYY башкаруусу жвнYндв»
мыйзам кабыл алынган.
Республиканын Жогорку Кецеши тарабынан 1991-жылдын 20-апрелинде «СуверендYY мамлекеттердин Союзу женYнде Келишимдин долбоору тууралуу» токтом кабыл алынган, анткени Кыргызстан Союздук мамлекетти сактап калуу идеясын колдоп, чын эле союздук келишимге кол коюуну кездеген. ГКЧП тецкерYш аракети бул процессти токтотту. 1991-жылы 31-августта Жогорку Кецештин XII чакырылышынын VI сессиясында «Кыргыз Республикасынын мамлекеттик кез карандысыздыгы тууралуу»; «Кыргызстандын Компартиясынын ишмердYYЛYГY жана анын MYЛKY тууралуу» токтом; Кыргыз Республикасынын Президентин шайлоо женYнде" мыйзамдар кабыл алынган.
Ошол ^нден баштап Кыргызстан кез карандысыз эгемендYY демократиялык, эл аралык укуктарды сактоо принциптеринде турган мамлекет болуп калды. Кез карандысыздыкка ээ болгондон кийин Кыргызстан енYГYYHYн жацы стратегиялык багытын тандап алган: азыркы учурдагы демократияга жана рынок экономикасына етYY, укуктук мамлекет куруу. Идеологиялык, саясий жана экономикалык плюрализмдин принциптеринде туруу, адамдын жана жарандардын укуктары менен эркиндиктерин сактоо жарыяланган. ЭгемендYY Кыргызстандын алгачкы кадамдары Борбордук Азиядагы мамлекеттер арасынан демократиялык езгертYYлердYн лидери катары бедели бекилип калган. Бул контекстте демократиялык процесстин енYГYШYнде Республиканын мурунку советтик мYнездегY Жогорку Кецешин жацы демократиялык принциптерде улуттук парламентке реформалоо маанилYY ролду ойногон.
Жогорку Кецештин депутаттык фракцияларынын TYЗYЛYШY кыргыз парламентинин, анын ички TYЗYMYHYH демократиялуулугунун децгээли жана мыйзам чыгаруу ишинин натыйжалуулугунун керсеткYЧY катары мыйзам ченемдYY енYГYY этабы болгон. 1992-жылдын 15-декабрында Жогорку Кецештин XII чакырылышынын XI сессиясында эгемендYY Кыргызстандын Конституциясынын долбоору алгачкы окууда кабыл алынган жана элдик талкуулоого коюш YЧYн Негизги мыйзамдын долбоорунун текстин жарыялоо боюнча чечим жарыяланган.
Кыргызстан Республикасында менчикти мамлекеттен ажыратуу жана мамлекеттик MYЛKTY менчиктештирYY концепциясы 1992-жылдын 7- 18-декабрында Жогорку Кецештин XII чакырылышынын XI сессиясында бекитилген. 1993-жылдын 12-19-апрелинде еткен Жогорку Кецештин XII чакырылышынын XII сессиясында Республиканын алтын запасын текшерYY YЧYн депутаттык комиссиянын TYЗYЛYШYH, улуттук валютаны-кыргыз сомун кYЧYне киргизYY тууралуу токтомдун кабыл алынышын жана Кыргыз Республикасынын Конституциясынын кабыл алынышын белгилесек болот. Тарыхта алгачкы ирет Кыргызстандын улуттук мамлекеттYYЛYГYHYн эркиндигине жооп берген мыйзамдуу акт кабыл алынган.
Ошентип, еткеел учурда «легендарлуу» парламент мурунку советтик тоталитардык-авторитардык режимди бузууга чоц салымын кошкон, бир нече маанилYY ченемдик-укуктук актыларды кабыл алып, алар суверендYY Кыргызстандын эгемендYYЛYГYHYн жана демократиялык TYЗYЛYШTYH саясий, укуктук жана экономикалык негизги болуп калган.
«Легендарлуу» парламент суверендYYЛYк боюнча Декларацияны (1990-ж.) [4], кез карандысыздык женYнде Декларацияны (1991-ж.) кабыл алган, суверендYY Кыргызстандын биринчи Президентин шайлаган (1991-ж.) жана суверендYY Кыргызстандын биринчи
Конституциясын кабыл алган (1993-ж.). Мындан тышкары, мамлекеттик белгилер бекитилген: улуттук Желек, Герб, Гимн, улуттук сом-валютасы киргизилген. Бир сез менен айтканда, кецири масштабдагы максаттар коюлуп жана биринчи жыйынтыктарга жетишишкен
Тилекке каршы, мамлекеттик бийлик бутактарынын ортосундагы пикир келишпестиктер менен карама-каршылыктар «легендарлуу» парламенттин меенетунен мурун таркашына алып келген. Кандай болсо да, жогорку патриотизмди керсетуп профессионалдуу парламентти тYЗYYДв жацы жетишкендиктерге ээ болуп. бул чакырымдын парламенти елкенYн тарыхында вчпвс изин калтырды. Кыргыз Республикасынын Конституциясында Жогорку Кецеш туруктуу иштеп турган эц жогорку екYЛчYЛYктYY орган катары таанылган, ал 105 депутаттан тYЗYЛYп, мыйзам чыгаруу бийлигин жYргYЗYп, квзвмвлдвв милдеттерин да аткарган. Конституциянын беренелерине ылайык, Жогорку Кецеш бир палаталуу парламент экендиги керсетулген, анын 58-беренесине ылайык Жогорку Кецешке караштуу укуктардын тизмеси камтылган.
Жогорку Кецештин компетенциясына гана темен^ функциялар караган: Конституцияга езгертYY жана толуктоо киргизYY жана езY кабыл алган мыйзамдарын аткарылышын квзвмвлдвв; кабыл алынган ченемдик актыларга расмий турде тYШYHYк берYY; ички жана тышкы саясаттын негизги багыттарын аныктоо функциясы бекитилген; Республикалык бюджетти бекитYY жана анын аткарылышы тууралуу отчёт берYY; акча системасын аныктоо жана чек араны езгертYY маселелери.
Жогорку Кецеш Кыргыз Республикасынын Президенттик шайлоосун дайындаган, шайлоо жана референдумдарды вткврYY боюнча Борбордук комиссияны тYЗгвн. Президенттин сунушу менен парламент Конституциялык соттун тврагасын жана анын орун басарларын, Жогорку жана Эц жогорку арбитраждык соттордун тврагаларын жана сотторун шайлаган. Жогорку Кецештин компетенциясына Кыргыз Республикасынын 0кметYHYн структурасын бекшуу, премьер-министрди, генералдык прокурорду жана Улуттук банктын башкармалыгынын тврагасын дайындоого макулдук берYY кирген.
Ал ЭкмвттYн курамын жана анын ыйгарым укуктарын меенетунен мурда токтотуусуна уруксат берген, чет влквдв жана эл аралык уюмдарда республиканын дипломатиялык вкYЛчYЛYктврYHYн башчыларын, эл аралык келишимдерди ратификация, денонсация кылган, согуш жана тынчтыкка тиешелYY маселелерди чечкен. Анын карамагында аскердик жана ардактуу наамдарды, дипломатиялык рангдарды, Республиканын мамлекеттик сыйлыктарын киргизYY милдети болгон. Анын прерогативасына мындан тышкары елкеде езгече кырдаалды киргизYY жана аскердик абалды жарыялоо, согуш абалынын башталышы, Аскердик КYчтврдY Республикадан тышкары колдонууга чечим кабыл алуу милдети болгон. Керек болгондо Жогорку Кецеш добуштардын жалпы санынан Yчтвн эки кепчYЛYк добушу менен купуя добуш берYY аркылуу Экмвткв же анын мYчесYне ишеним кврсвтYY тууралуу маселесин чечип койгон. Парламент референдумга втв маанилYY маселелерди чыгара алат, депутаттардын Yчтен эки квпчYЛYк добушу менен Конституциялык соттун корутундусунун негизинде мамлекеттик чыккынчылык жана башка кылмыштардын негизинде Кыргыз Республикасынын Президентин кызматтан четтетYY мYмкYн. 1994-жылдын парламенттик кризисине байланыштуу кврсвтYЛгвн нормалар кYЧYнв кирбей калган [3, 42-б.].
1993-жылдын 7-18-декабрында Жогорку Кецештин XII чакырылышынын XIII сессиясында «Кыргыз Республикасынын Конституциялык соту тууралуу» мыйзам чыккан.
«Легендарлуу» парламенттин парламенттик контроль жYргYЗYY укугун ишке ашырып, алгачкы ири парламенттик иликтее ишин - «алтын ишин» изилдееге аракет кылган демилгеси 1994-жылы парламенттин таралышына алып келди. Кыргызстанда парламенттик кеземелдYн жYргYЗYЛYШY керсеткендей, бул кеземелде кемчилик парламенттик изилдеенY жYргYЗYY механизминде жаткандыгын керсеттY.
1994-жылдын 2-13-сентябрында Жогорку Кецештин ыйгарым укуктарынын аякташына 4, 5 ай калганда, Президент А. Акаевдин администрациясынын активдYY кийлигишYYCY менен кворумдун жоктугунан эл депутаттары акыркы отурумга чогула албай калган, анткени аткаруу жана соттук бийликте иштеген 143 депутат депутаттык мандатын тапшырбастан Жогорку Кецештин ишине катышкандан баш тарткан.
Парламент сессияларды еткере албай, формалдуу тYPде екYм CYрген, бирок иш жYЗYнде чечимдерди кабыл ала албай, натыйжада анын таркатылышына алып келди. Эл депутаттарынын статусу алардын ыйгарым укуктарынын аяктаган мезгилине чейин сакталып калган. Ушул 4-5 айлык «аракетсиздиктин» ичинде 1995-жылы елкеде парламенттик-конституциялык реформа жYргYЗYЛYп, референдум аркылуу Республикада эки палаталуу парламенти тYЗYЛген.
Ошентип, соцку совет доорундагы шарттарда тYЗYЛген «легендарлуу» парламент езYне ошол мезгилдин карама-каршылыктарын камтып, маанилYY тарыхый окуялардын очогунда болуп калды. Бул окуялар биздин мамлекетибиздин коомдук-саясий, социалдык-экономикалык тармактардын бYTYндей тараптарына тиешелYY болгон. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кецешинин XII чакырылышы совет доорунда тYЗYЛсе да, Кыргызстандын келечеги YЧYн болгон жоопкерчиликти толугу менен сезип, ез мезгилинин мыйзамдарынын бегетYн бузуп, жацы шарттарда ишин алып барууга багыт алган.
«Легендарлуу» парламент эл аралык демократиялык стандарттардын талабына ылайык эгемендYY Кыргыз Республикасынын биринчи Конституциясын кабыл алып жана елкеде тYп тамырынан реформаларды жYргYЗгенге керек болгон биринчи муундагы мыйзамдарды кабыл алып, иш жYЗYнде елке YЧYн тагдырды чечYYЧY мамлекеттик суверендYYЛYк жана мамлекеттик кез карандысыздык тууралуу чечимдерди кабыл алуунун локомотиви болуп калган. «Легендарлуу» парламент езYHYн ишмердYYЛYГYHYн меенетYнде 148 мыйзам кабыл алып, мурун кабыл алынган мыйзамдарга езгертYY жана толуктоо киргизYY боюнча 105 мыйзамды, мындан тышкары ар тарапта ЖYPYП жаткан реформалардын еткерYЛYп жаткан шарттарында кыргыз мамлекетинин кадыресе екYм CYPYШYне 964 токтом кабыл алынган.
Тарыхый кыска меенетте «легендарлуу» парламент мурунку совет бийлигине дооматтарды койбостон, коомчулуктун маанайына терс чакырыктар менен багыттарды бербестен, Кыргызстандын авторитардык режимден демократиялык жолго етYY процессин тынчтык жолу менен, позитивдYY маанайда ишке ашырган.
«Легендарлуу» парламент Кыргыз Республикасынын тарыхына мамлекеттик суверендYYЛYктYн саясий жана укуктук негиздерди тYЗген бийликтин екYЛчYЛYк органы катары калып калды. Ал ДYЙнелYк коомчулук Кыргызстанды демократиялык коом жана эркин рынок тYЗYYге багыт алган мамлекет катары татыктуу кабыл алышын камсыз кылган [2, 45-б.]. Ушуга байланыштуу бул жолдогу алгачкы кадамдар Кыргызстан Борбордук Азия мамлекеттердин арасынан демократиялык езгерYYлердYн лидери катары таанымал болушун
шарттаган. Корутунду
Кыргызстандын эгемендYYЛYГYHYн тYЗYЛYШYндв «легендарлуу» парламенттин ролун иликтеп чыгып, биз темен^ жыйынтыкка келдик:
1. Он экинчи чакырылган Жогорку Кецеш (1990-жылдын 23-февраль - 1994-жылдын сентябрь айы) совет доорунда шайланса да, ез мезгилинин кыйынчылыктарын ашып втYп рынок мамилелердин жацы шарттарында иш жYргYЗгвнгв багыт ала алган.
2. Кыргызстан Республикасынын он экинчи чакырылган Жогорку Кецеши елке YЧYн тагдыр чечYYЧY мамлекеттин эгемендYYЛYГY тууралуу чечимдерди, квз карандысыз Кыргызстан мамлекетинин биринчи Конституциясын эл аралык стандарттарына ылайык жана башка маанилYY чечимдерди кабыл алган. Бирок Жогорку Кецеш депутаттардын парламенттик ишмердYYЛYГY менен кошо аткаруу бийлигинде, мамлекеттик ишканаларда кызматтарды ээлввгв уруксат берилген советтик принциптеги TYЗYЛYШ формасына ээ болгон. Парламент бийлик институту катарында профессионалдуу болгон эмес.
3. «Легендарлуу» парламент он терт сессияны еткерYп, алардын бешеесY (экинчи, бешинчи, алтынчы, жетинчи жана онунчу) кезексиз еткен.
4. Он терт сессиянын еткерYЛYШYнде Жогорку Кецеш тарабынан 148 жацы мыйзам кабыл алынып, мындан мурун кабыл алынган 105 жацы мыйзамдарга толуктоолор киргизилип, Кыргызстандын мамлекет катары нормалдуу тYPде е^м CYPYШYн камсыз кылган 964 токтом кабыл алган.
5. «Легендарлуу» парламент Кыргыз Республикасынын тарыхында мамлекеттик суверендYYЛYктYн саясий жана укуктук негиздерди тYЗген бийликтин вкYЛчYЛYктYY органы катары калып калды. Ал ДYЙнвЛYк коомчулук Кыргызстанды демократиялык коом жана эркин рынок тYЗYYге багыт алган мамлекет катары татыктуу кабыл алышын камсыз кылган.
Колдонулган адабияттар
1. Адылов, Б. Роль «легендарного» Парламента в становлении суверенной Кыргызской Республики [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://easttime.ru/analytics/kyrgyzstan/rol-legendarnogo-parlamenta-v-stanovlenii-suverennoi-kyrgyzskoi-respubliki-chas. - Загл. с экрана.
2. Арабаев, А. А. Конституционно-правовые основы парламентаризма в Кыргызстане [Текст] / А. А. Арабаев // Материалы научно-практической конференции. - Иссык-Куль, 2009.
3. Баекова, Ч. Т. Роль «легендарного» парламента в становлении суверенного Кыргызстана [Текст] / Ч. Т. Баекова // Материалы научно-практической конференции. - Иссык-Куль, 2009.
4. Декларация о государственном суверенитете Республики Кыргызстан [Текст]: Закон Республики Кыргызстан от 15 декабря 1990 года № 273-XII // Норматив. акты Респ. Кырг. - 1990.
5. Мукамбаев, У. М. О деятельности Законодательного собрания Жогорку Кецеша Кыргызской Республики первого созыва [Текст] / У. М. Мукамбаев. - Бишкек, 2000.
6. Боротов, А., & Каримова, Г. (2023). Конституция и законодательный акт. Вестник Ошского государственного университета. Право, 1(2), 1-5. https://doi.org/10.52754/16948661 2023 1(2) 1
