CC BY
4ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(2)/2023, 29-39
УДК: 39/32.323.1(575.2)
DOI: 10.52754/1694867X 2023 1(2) 4
КЫРГЫЗСТАНДАГЫ УЛУТТУК МАДАНИЙ БОРБОРЛОРДУН ТYЗYЛYYСY ЖАНА
GHYrYYCY
СОЗДАНИЕ И РАЗВИТИЕ НАЦИОНАЛЬНЫХ КУЛЬТУРНЫХ ЦЕНТРОВ В
КЫРГЫЗСТАНЕ
CREATION AND DEVELOPMENT OF NATIONAL CULTURAL CENTERS IN
KYRGYZSTAN
Келдибек кызы Акмарал
Келдибек кызы Акмарал Keldibek kyzy Akmaral
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University akmaralkeldibekkyzy@gmail.com
КЫРГЫЗСТАНДАГЫ УЛУТТУК МАДАНИЙ БОРБОРЛОРДУН ТYЗYЛYYСY ЖАНА
GHYrYYCY
Аннотация
МаанилYYЛYк. Биздин елке кеп улуттуу жана кеп конфессиялуу мамлекет болгон жана болуп кала берет, анда жYЗге жакын ар турдуу улуттардын екYлдерY достукта жана ынтымакта жашашат. Улуттук маданий борборлор Кыргыз Республикасынын маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлигинин ведомстволук мекемеси болуп саналат. Улуттук маданий борборлордун максаты -тарыхый-маданий мурастарды сактоого, коргоого, изилдееге, пайдаланууга, енYктYPYYге жана жайылтууга, кыргыз элинин руханий маданий баалуулуктарын, каада-салттарын жана Yрп-адаттарын андан ары енYктYPYYге жана ез ара байытууга жигердYY кемек керсетYY болуп эсептелет. Улуттук-маданий борборлор улуттук маданиятты жайылтуу алкагында жолугушууларды, кергезмелерду, курстарды, шоуларды, сынактарды аудио жана видео программаларды уюштурууга, китеп окуу адаттарын жана интеллектуалдык ишмердYYЛYктY еркYндетYYЧY изилдеелердY жYргYЗYYге, голограмма жана локалдык этнографиялык галереяларды ачууга, бул максатта улуттук жана эл аралык децгээлде жеке жана юридикалык жактар менен кызматташууга арналган мекеме.
Ачкыч свздвр: улут, маданият, маалымат, спорт, ведомство, ассамблея.
СОЗДАНИЕ И РАЗВИТИЕ НАЦИОНАЛЬНЫХ КУЛЬТУРНЫХ ЦЕНТРОВ В КЫРГЫЗСТАНЕ
Аннотация
Актуальность. Наша страна была и будет многонациональным и многоконфессиональным государством, где в дружбе и согласии живут представители около ста различных национальностей. Национальные культурные центры являются ведомственными учреждениями Министерства культуры, информации, спорта и молодежной политики Кыргызской Республики. Целью национальных культурных центров является активное содействие сохранению, охране, исследованию, использованию, развитию и распространению историко-культурного наследия, дальнейшему развитию и взаимообогащению духовных и культурных ценностей, традиций и обычаев кыргызского народа. Национально-культурные центры организуют встречи, выставки, курсы, шоу, конкурсы, аудио- и видеопрограммы в рамках пропаганды национальной культуры, проводят исследования по совершенствованию читательской и интеллектуальной деятельности, с этой целью открывают голографические и местные этнографические галереи, частные и юридические лица на национальном и международном уровнях учреждение, занимающееся сотрудничеством с физическими лицами.
Ключевые слова: нация, культура, информация, спорт, ведомство, ассамблея.
CREATION AND DEVELOPMENT OF NATIONAL CULTURAL CENTERS IN KYRGYZSTAN
Abstract
Relevance. Our country has been and will be a multinational and multi-confessional state, where representatives of about a hundred different nationalities live in friendship and harmony. National cultural centers are departmental institutions of the Ministry of Culture, Information, Sports and Youth Policy of the Kyrgyz Republic. The purpose of national cultural centers is to actively promote the preservation, protection, research, use, development and dissemination of historical and cultural heritage, further development and mutual enrichment of spiritual and cultural values, traditions and customs of the Kyrgyz people. National cultural centers organize meetings, exhibitions, courses, shows, competitions, audio and video programs as part of the promotion of national culture, conduct research to improve readership and intellectual activity, for this purpose open holographic and local ethnographic galleries, private and legal entities on the national and international levels, an institution dealing with cooperation with individuals.
Keywords: nation, culture, information, sports, department, assembly.
Киришуу
Теманын актуалдуулугу: Теманын актуалдуулугу. Улуттук маданий борборлор -Кыргыз Республикасынын маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлигинин ведомстволук мекемеси болуп саналат. Улуттук маданий борборлордун максаты - тарыхый-маданий мурастарды сактоого, коргоого, изилдееге, пайдаланууга, eнYктYPYYгe жана жайылтууга, кыргыз элинин руханий маданий баалуулуктарын, каада-салттарын жана YPп-адаттарын андан ары eнYктYPYYгe жана ез ара байытууга жигердYY кемек кeрсeтYY болуп саналат.
Улуттук маданий борборлорунун милдеттери болуп темен^лер саналат:
• чыгармачылык жана социалдык-маданий милдеттерди ишке ашыруу;
• улуттук маданий баалуулуктарды, элдик чыгармачылыкты, аткаруучулук eнeрдY (манасчылар, дастанчылар, санжырачылар, кол eнeрчYлeр, дизайнерлер) сактоо, eнYктYPYY жана жайылтуу;
• мамлекеттик, мамлекеттер аралык жана башка максаттуу программаларды, ошондой эле, маданиятты жана искусствону eнYктYPYY жаатындагы юбилейлик иш-чараларды ишке ашырууга катышуу;
• ышкыбоздук керкем, аткаруучулук, керкем кол eнeчYЛYккe, ышкыбоз авторлордун чыгармачылыгына колдоо кeрсeтYY;
• тарыхый-маданий мурастарды сактоого жана eнYктYPYYгe багытталган улуттук долбоорлорду ишке ашырууга катышуу;
• тарыхый-маданий мурас объекттерин аныктоо, эсепке алуу, сактоо жана жайылтуу боюнча чараларды ишке ашыруу жана кабыл алуу;
• тарыхый-маданий мурас объекттерин изилдее боюнча иштерди уюштуруу;
• тарыхый-маданий мурас объекттерин коргоо, сактоо, изилдее, пайдалануу жана жайылтуу боюнча мамлекеттик, улуттук жана эл аралык программаларды ишке ашырууга катышуу;
• эл аралык маданий байланыштарды ар тараптан eнYктYPYYгe, маданият тармагында коомдук байланыштардын, ведомстволор аралык жана региондор аралык кызматташтыктын системасын тYЗYYгe жардам кeрсeтYY [1].
Маданий борборлордо бул иш-чараларды eткeрYY YЧYн:
• кеп максаттуу зал;
• аудитория;
• фоейлер;
• окуу залдары;
• кергезме залдары;
• балет жана фольклордук окуу жайлары;
• музыкалык окуу жайлары;
• курстук семинарлар;
• техникалык жайлар.
Тейлее бeлYмдeрY жайгашкан мейкиндиктер бар, маданият борборлору курула турган облустун же райондун калкы, маданий, социалдык жана тарыхый тYЗYЛYШY жана ошого
жараша иш-чаралардын сапаттары муктаждыктар программаларын даярдоодо аныктоочу критерийлер болп саналат:
• негизги кире бериш-фойелер: Маданий борбордун негизги кире бериш жана кабыл алуу аянты катары а колдонулган бул аймактарда маалымат YCтeлдeрY, туруктуу сатыла турган соода стенддери жана убактылуу кергезме бeлYмдeрY бар;
• спектакль eтYYЧY жерлер: ал кеп максаттуу залды, кичи залды жана алар талап кылган кeмeкчY бeлYктeрдY (сахна артындгы жайлар, окуу бeлмeлeрY ж.б. ) камтыйт;
• кергезме мейкиндиктери: убактылуу кергезмелер eткeрYЛYYЧY ачык же жабык аянтчаларды, туруктуу кергезмеге арналган музей бeлYMYн (шаардык музей, живопись скулпьтура музейи) жана аларды тейлeeчY жайларды (кампа, архив ж.б.) камтыйт;
• билим берYY мейкиндиктери: китепканага тиешелYY жайлар (окуу залдары, мезгилдYY басылмалар залы, архив, китеп кампасы, админстративдик-техникалык бeлYмдeр ж.б.) човдор жана балдар YЧYн;
• семинарлар жана окуу залдары: Бул жерде керкем жана маданий иш-чаралар eткeрYлeт. Бул жерлерге живопись, скульптура, керамика, кол eнeрчYЛYк, CYрeт тартуу сыяктуу иш-чаралар жYргYЗYЛYп, балет, элдик бий, музыка ж.б.у.с. иш залдары болуп саналат;
• кафетерия: бул кире бериш зал жана фойелер менен байланышкан жана оцой жетYYHY каалаган жайлар. Ал ички жана сырткы жашоо аймактары, ашкана жана кампа сыктуу бeлYмдeрдY камтыйт;
• башкаруу мейкиндиктери: Бул маданий борбордун иштeeсY жана башкаруусу YЧYн бeлYнгeн жайлар;
• техникалык жайлар: жылуулук борбору, желдетYY борбору, трансформатор жана генератор бeлYMY, негизги Yстeл бeлYMY, компрессордук белме, электрондук башкаруу борбору, жабык схемалуу телекeрсeтYY бeлYMY, ерт жана коопсуздук борбору, кир жуугуч, тейлее, овдоо, маданият YЙYHYH имаратын тейлее, мастерскойлор, техниктер кабинеттери жана кампалар [2].
Коомду тYЗгeн адамдардын жYPYм-турумунун артында YCтeмдYк кылуучу жана аныктоочу фактор болгон улуттук маданият биргелешип жашоого жардам берген интеграциялык тYЗYЛYш. Улуттук маданият коомдук турмушта eзYн гана керсетпестен эмгек турмушунда маанилYY роль ойноп, уюштуруу маданиятына да таасирин тийгизет. Уюмдук маданияттын бир подсистемасы болгон эмгекти коргоо маданияты да ушул таасирлердин негизинде калыптанат. Ошентип, уюштуруу маданияты да, эмгекти коргоо маданияты да улуттук маданияттын чагылышы болуп саналат. Ар бир коомдун eзгeчeлYктeрY менен калыптанган маданий тYЗYЛYш бар. Тарыхый процессте кийинки муундарга eтYY менен жашап, eнYГYY. Бул уланып жаткан тYЗYЛYш-улуттук маданият-коомду тYЗгeн адамдардын жYPYм-туруму. Бул адамдагы чечYYЧY жана бириктирYYЧY элемент. Башка жагынан улуттук маданият чакан жамааттар катары эмгек турмушунда маанилYY роль ойнойт. Ошондой эле каралышы MYMKYH уюмдардын маданиятына таасирин тийгизет.
Биздин доордо Европа Кецешинин пикири боюнча ар бир адис YЧYн зарыл болгон беш негизги компетенциянын Yчee инсандын дYЙнeлYк жана улуттук маданияттар системасына баарлашуусуна жана интерациясына байланыштуу. Мындан тышкары мамлекеттик саясаттын артыкчылыктуу багыттарынын бири улуттук маданияттарды сактоо жана eнYктYPYY YЧYн ар
кандай шарттарды тYЗYY жолу менен кыргыз маданиятынын бYTYндYГYн бекемдее болуп саналат, бул акыркы он жылдыктардагы миграциялык жараяндарга байланыштуу чоц мааниге ээ. Ири метрополияларда да улуттук субъекттерде да калктын кеп улуттуулугу ошондй эле ар кандай эл аралык байланыштардын кебейдY. Ааламдашкан дYЙнеге кирYY мYмкYнчYЛYГY, сабырдуулук, диалог жYргYЗYY жендемдYYЛYГY, мазмундуу компромисстерди табуу, компетенцияларга жана социомаданий компетенттYYЛYктYн мацызын чагылдырат. Кесиптик иш тажрыйбасы керсеткендей бYTYPYYЧYлер кеп учурда башка маданияттын алып жYPYYЧYлерY менен баарлашууда кыйнчылыктарга дуушар болушат, бул командадагы адаптацияга, аткарылган иштин сапатына таасирин тийгизет. Ошого карабастан кесиптик билим беруу процессинде этникалык мYнездYн аспектилерине, этникалык езгечелYк, этномаданий компетенттYYЛYк, маданияттар арлык пикпир алышууга даярдык сыяктуу кесиптик компетенттYYЛYктYн зарыл компетенттерин калыптандырууга. Бул ез кезегинде социалдык-маданий билимдин калыптанышына таасирин тийгизет. 0з кезегинде социалдык-маданий компетенттYYЛYк коммуникативдик компетенциянын бир белYГY болуп саналат .
Илимий адабияттар социомаданий компетенттYYЛYк деп коммуникативдик жYPYм-турумдун маданий-социалдык нормаларын эске алуу менен конкреттYY социалдык шарттарда маданияттар арлык байланыш YЧYн зарыл болгон билимдердин, кендYмдердYн жана сапаттардын жыйындысына ээ болуусу тYШYHYлет. Биз кеп улуттуу аймактагы колледж студенттерин социалдык-маданий компетенттYYЛYГYн, мотивациялык-нарктык, когнитивдик, активдYYЛYк компетенттерин аныктайбыз. Мотивациялык-нарктык компонент адамдын езYHYн ишмердYYЛYГYн уюштуруучу мотивдер экени аныкталган. Мотивдин билим децгээлинде гана калбастан, ац-сезимдYY жана иш жYЗYнде аракет кылуусу принципиалдуу мааниге ээ. Бул компонент коммуникацияда жана журYм-турумда адамды жетектеген ишенимдерди жана принциптерди керсетет. Компонент ошондой эле этникалык топторго эмоционалдык мамилени, ез ара аракеттенYY мотивациясын, сабырдуу жYPYм-турумду, агрессиянын жоктугун мYнездейт. Когнитивдик компонент-бул этностордун тарыхы, маданияты, дини, каада-салттары женYнде билимдер, ез ара мамилелердин нормалары жана эрежелери женYнде билимдер, ез ара аракеттенYY, этикет жана бул билимдерди актуалдаштыруунун негизинде реалдуу жYPYм-турумда колдонуу жолдору. Ал дYЙненYн кеп TYPДYYЛYГYH, маданияттардын тец укуктуулугун авдап билYY шартында ийгиликтYY калыптанат; ар TYPДYY маданияттардын интеграциясынын ез ара TYШYHYШYYHYH, ез ара баюнун жана кызматташтыгынын процессинин зарылдыгын TYШYHYY• АктивдYYЛYк компоненти-ар кандай улуттук жамааттардын жана социалдык топтордун тарыхый тамырларын жана салттарын билYYHYн негизинде эрктик чейренY, спецификалык CYЙлее аракеттерин, кеп маданияттуу, кеп этностуу жана кеп конфессиялуу коомдогу баарлашуу тажрыйбасын женге салуу. ТYЗYЛген иш-аракет, жYPYм-турум компоненти маданияттардын ки тараптуу же кеп тараптуу диалогун, этностор аралык баарлашуу кырдаалында адекваттуу жYPYм-турумдун керYHYШYн, кесиптик ишмердYYЛYк процессинде башка этностук топтор менен диалогду жана кыматташууну билдирет. Ал социалдык-маданий кендYмдердY камтыйт. Болочок адистердин кесиптик милдеттерин аткаруу прцессинде социалдык-маданй компетенттYYЛYктYн мааниси алардын иш-аракети кеп маданияттуу чейреде ишке ашырылгандыгына баланыштуу жогорулайт, бул кYHYмдYк турмушта да. Профессионалдык турмушта да улуттар аралык байланыштрга кенYY• Кеп улуттуу челкемде калктын социалдык-маданий компетентYYЛYГYн калыптандыруунун зарыл жана натыйжалуу шарты биздин кеп
жылдык эмпирикалык тажрыйбабыз керсеткендей, жаштарды улуттук-маданий борборлордун ишмердYYЛYГYнe тартуу болуп саналат [7].
Биринчиден, улуттук-маданий борборлордун негизги максаты - этностук маданияттарды eнYктYPYY, эне тилин, Yрп-адатын, каада-салтын, эс алуу формаларын, ез элинин тарыхый эс тутумун сактоо, этникалык жамааттар, ырым-жырымдарды, YPп-адаттарды, улуттук майрамдарды, адабиятты YЙрeнYY аркылуу жаш муундарды улуттук салттарга тарбиялоо.
Экинчиден, улуттук-маданий борборлордун ишмердYYЛYГYHYн аркасында eсYп келе жаткан муундун социалдашуусу жана этникалык идентификациясы ишке ашат.
YчYнчYдeн, улуттук-маданий борборлор эс алуу мекемелеринин функцияларын аткарат.
ТeртYнчYдeн, этностук маданияттардын eзгeчeлYктeрYн маданий дискурстун позициясынан изилдебей туруп, маданияттар арлык диалогдун кeйгeйлeрYн чечYY MYMKYH эмес [3].
Кыргызстандын тарыхында ар тYPДYY этностор, ар кайсы дин ишенимдеринин eкYЛдeрY биздин коомдун маданий калыптанышына ез салымын кошушту. Полимаданий коомдо жашоо ар кайсы диндеги жана маданияттагы элдердин чогуу жашоого болгон салтын иштеп чыкты
[4].
Улуттук-маданий борборлор ар кандай улуттагы адамдарды гана эмес, ошондой эле ар тYPДYY диндерди: католиктер менен православдарды, буддисттерди жана мусулмандарды бириктирет. Мугалимдер, ата-энелер жана окуучулар eздeрY пикир алышууда демилгени eнYктYPYY, эмансипация, eзYнe болгон ишенимди арттыруу, кепти eнYктYPYY, башка адамдарга ке^л буруу сыяктуу эксперименталдык иштердин натыйжаларын белгилешти. Кыргызстан калкынын ассамблеясы - Кыргыз Республикасынагы массалык коомдук уюм. 1994-жылы 22-январда Кыргызстан калкынын биринчи курултайында тYЗYЛгeн.
Мамлекеттик каттоодон 1994-жылы 11-мартта еткен. ЭзYнe 26 улуттук-маданий борборду бириктирет: "славян фонду", "Чин-сон", "Азери" (азербайжан), "Вайнах" (ингуш), "Ата-Журт" (карачай), "Филия" (грек), "Наздар" (чех), "Гармония" (орус), "Мзиру" (грузин), "Минги-Тау" (кабарда-балкар), "Берегиня" (украин), "Отан" (казак), "Мидия" (^рд), "Менора" (еврей), "Барт" (чечен), "Романо-Дром" (цыган), "Свитанок" (беларус), "Очак", "Иттипак" (уйгур), "Фольстрат", "Орзу", "Туган-тел" ж.б. [5].
Ассамблеянын максаттары: коомду бириктирYY, республиканын бардык жашоочуларын баш коштуруу, улуттар аралык достукту бекемдее, калктын руханий жана маданий кайра жаралуусуна кемек кeрсeтYY, тилди, каада-салтты жана Yрп-адатты eнYктYPYY. 1993-жылдын 5-февралындагы Жогорку Кецештин депутаттарын шайлоодо Ассмблеядан 36 талапкер кeрсeтYЛYп, алтоо депутат болуп шайланышты. Ассамблея Улуттук илимдер академиясы менен бирдикте 1994-жылы инда миграция кeйгeйлeрY жана этнос маселелери боюнча эл аралык семинар уюштурган. 1995-жылы 26-сентябрда "Бишкек Достук YЙY" (мурунку тарых музейи) ачылып, Ассамблеянын олблустук жана региондук бeлYмдeрY уюшулган. "Кыргызстан-жалпыбыздын YЙYбYз" деген ураандын астында Ассамблея тарабынан кептеген маанилYY иштер жасалууда. Ассамблея eзYHYн саясий ишмердYYЛYГYндe кeбYнесе Президент жана Экмет менен биргелешип иш жYргYзeт. Биздин Республикада улуттук мамилелерди башкаруу процессинде Ассамблеянын кошкон салымы чоц. Ассамблеянын Кецешинин терагасы С. Б. Бегалиев, Иса Токоев. Кыргыз Республикасынын Эзбек Улуттук Маданий
Борбору-Кыргыз Республикасында жашаган езбектерди бириктирген коомдук уюм. Эзбек улуттук маданий борбору 1991 -жылы апрелде уюштурулган. Биринчи президент болуп журналист жана жазуучу Мирзохид Мирзорахимов шайланган. 1993-1994-жылдары Ош облустук езбек коомдук-саясий "Ленин йули" гезитинин башкы редактору Одилжон Обидов, 1994-жылдын ноябрынан тарта Кыргыз Республикасынын Жогорку Кецешинин депутаты Даврон Собиров борборду жетектеп келген. Кийин бул улуттук маданий борбор "Эзбектер коому" деп аталып, аны кеп жылдар бою Даврон Собиров жетектеп келген. 1997-жылдын 20-ноябрында облустун район-шаарларынн келген 153 делегаттын катышуусунда Ош облустук уюштуруу конференциясы етYп, анда Ош облусунун езбек улуттук маданий борбору TYЗYЛYП, жетекчи органы-президиум шайланган. Конференцияда Ош Кыргыз-Эзбек университетинин ректору, академик Мамасаидов Махамаджон Тошалиевич Ош облусунун езбек улуттук маданий борборунун президенти болуп шайланган.
1997-жылдын 26-декабрындагы областтык конференциянын жыйынтыгында Бишкек шаарында республиканын озбек улуттук маданий борборунун Курултайы болуп, маданий борбордун уставы бекитилген. Кыргыз Республикасынын Эзбек улуттук маданий борборунун президенти болуп М.Т. Мамасаидов областтык жана республикалык езбек маданият борборлорун жетектей баштаган. Ошол жылдарф М.Т. Мамасаидов жана анын бригадасы-Б. Фаттахов, А. Собиров, Б. Ж. Жураев, А. М. Махамадов, Х. Собирова, А. Олимжанова, О. Тожибаев, Ш. А. Ахмедов жана башкалар маданий борборду калыптандырууга жана енYктYPYYге, Кыргызстан элинин достугун жана биримдигин чьщдоого, жалпы билим берYYЧY мектептер YЧYн окуу куралдарын тYЗYYге, коцшу облустар менен биртуугандык байланыштарды енYктYPYYге, кайра жандантууга жана енYктYPYYге чоц кецул бурушту. Ошондой эле, езбек улутунун ырым-жырымдары жана салттары женYнде улуттар аралык мамилелердин кейгейлерYн чечYYHYн жолдорун издеп табууга аракеттеништи. 2018-жылы Кодиров Бахтияр Собиржонович улуттук маданий борбордун жетекчиси - Кыргыз Республикасынын Жогорку Кецешинин 5-чакырылышынын депутаты, Кыргыз Республикасынын Борбордук шайлоо комиссиясынын мYчесY болуп, Кыргыз Республикасынын Эзбек улуттук маданий борборунун башкармалыгынын терагасы, Кыргыз Республикасынын Жогорку Кецешинин терагасынын кецешчиси, Кыргыз Республикасынын Баскетбол федерациясынын президенти, СССР спортунун чебери, Кыргыз Республикасынын эмгек сицирген мугалими наамдарына жетишкен.
2005-жылдын 2-июлунан тартып Ош облусунун озбек улуттук маданий борборун Кыргыз Республикасынын эмгек сицирген машыктыруучусу Ахмад Рахимов жетектеп келген.
2009-жылдын январь айында Эзген, Кара-Суу, Араван жана Ноокат улуттук-маданий борборлору уюштурулуп, алардын терагалары болуп: Эзген районунан - Абдурахмонов Хотамжон, Кара-Суу районунан-Ходжибуваев Авазбек, Ноокат районунан-Олимжанов Ёкубжон, Араван районунан - Бозорбоев Абдуллажон шайланган. Райондун борборунда аксакалдар кецеши (терагасы Э. Кучкоров) 15 адамдан турган аялдар кецеши, жаштар жана спорт комитети тYЗYЛген. Эзбек улуттук-маданий борборунун Ош облусу боюнча президенти А. Рахимов жана маданий борбордун активисттери тецдик, тынчтык жана ынтымак принциптерине негизделген жалпы элдик ынтымакты ыцдоого езгече кецYЛ бурууда. Президиумунун уюштуруучулук жана практикалык иштеринде Кыргызстан элинин ассамблеясынын арасында алдыцкы катарга жетYY YЧYн брдык кYч-аракеттерди жумшоодо.
Республикада 30 жылдан бери "Туган-тел" татар-башкурт маданий борбору иштейт. 1998-жылдан бери ^лсина Улмаскулова жетектеп келет. "Туган-тел" борбору улуттук жана диний майрамдарды белгилейт. Борбордо иштеп жаткан "Сарман" ыр-бий ансамблинин, "Туган-тел" балар бий тобунун оюн-зооктору калк тарабынан абдан жылуу кабыл алынууда. Борбордо жекшембилик мектеп бар. 2018-жылы Кыргыз Республикасынын Президентинин иш башкармасы, Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик MYЛK министрлиги жана "Туган-тел" татар-башккир маданий борборунун ортосунда имаратты ижарага берYY боюнча мeeнeтсYЗ келишим тYЗYЛгeн. 280. кв. м. Раззаков кeчeсY 17 дарегиндеги эки кабаттуу имаратта жакында эле "Асыл бала" билим берYY борбору ачылган. Кыргызстандагы татар уюмдарынын ишмердYYЛYГYHYн жYPYШYндe татар элинин eзгeчeлYГYн сактоо, маданиятын, каада-салтын, YPп-адаттарын eнYктYPYY, маданият борборлорунун уставдык уставдык милдеттерин чечYY, эл eкYЛдeрYHYн катышуусунда ар кандай маданий иш-чараларлы eткeрYY боюна кеп иштер аткарылган. Жыл сайын Татар диаспорасы тарабынан "Сабантой" улуттук майрамы eткeрYЛYп, ага республикаынын бардык аймактарынан татарлар тартылат.Ар бир делегация eзYHYн аткаруучуларын мыкты концерттик программалар менен алып келYYДe.
Жециш KYHY, 8-март, наурыз, энелер KYHY, диний майрамдарда жана башкаларда кептеген маданий иш-чаралар eткeрYЛYYДe. Татар жазуучуларынын чыгармачылыгына арналган адабий кечелер ийгиликтYY eтYYДe. Васил Шайхразиев белгилегендей, Кыргызстандагы "Туган-тел" уюму эц активдYY уюдардын бири. Бул жерде жаштар жана ишкерлер абдан активдYY. Кептер YЧYн YЛГY болуп саналарын баса белгилеп кеткен. Кыргызстан элинин ассамблеясы Кыргыз Республикасында улуттар аралык тынчтыкты, ынтымакты жана элдин биримдигин чыцдоо боюнча eзYHYн езгече миссиясын татыктуу аткарып, улуттар аралык ынтымакты сактоого жана бекемдееге салым кошуп келе жатат. Ассамблея Кыргызстандын шаарларын eнYктYPYYгe мыйзамдарды eркYндeтYY, кадрларды даярдоо боюнча кемек керсетет. Маалыматтык иш-чараларды еткерет. 1924-жылы Фрунзеге чехоловакиялык "Интергельпо" eндYPYштYк кооперативи кeчYп келип, инженер А. Зенковдун долбоорлору боюнча Фрунзеде биринчи eндYPYштYк жана коомдук имараттарды куруу менен алектенген. Атап айтканда, Кыргызстандагы биринчи мамлекеттик имарат, оорукана жана адаттан тыш "тегерек поликлиника" курулган. 1996-жылы Кыргызстан элинин биринчи курултайы болуп. Ага 1200 делегат катышкан. Биринчи курултайда Кыргызстан элинин ассамблеясынын кецешинин терагасы болуп белгилYY мамлекеттик жана коомдук ишмер Бегалиев Сопубек Бегалиевич (1994-2002) шайланды. Анын ысымы Кыргызстан элинин ассамблеясынын тYЗYЛYШYнe жана eнYГYШYнe, улуттар аралык ынтымакты жана тынчтыкты чыцдоого багытталган жаркын маданий программаларды жана иш-чараларды ишке ашыруу менен байланышкан.
А. Акаевдин демилгеси менен 1994-жылдын 21 -январында Кыргызстан элинин биринчи курултай болуп еткен. Анын ишине республиканын бардык улуттарынын жана социалдык катмарларынын eкYЛдeрY катышышкан. Курултайда Кыргызстан элинин ассамблеясы тYЗYЛYп, анын уставы кабыл алынып, башкаруу органы-Кыргызстан элинин ассамблеясынын кецеши шайланган. Улуттар аралык ынтымакты сактоодо жана eнYктYPYYДe улуттук-маданий борборлор езгече роль ойнойт.
1996-жылы 24-сентябрда Достук YЙY ачылган. Боордош элдердин маданиятын мындан ары eркYндeтYY, Борбордук Азиянын адабияты жана искусствосу жаатындагы ез ара кызматташтыкты eркYндeтYY максатында Борбордук Азия элдеринин маданияттарынын эл
аралык ассамблеясынын Кыргыз фондун TYЗYY, фонд-коомдук уюм - Борбордук Азия элинин маданияттарынын эл аралык ассамблеяясынын филиалы болуп санала тургандыгы, юридикалык жак статусуна ээ экендиги жана ассамблеянын уставынын негизинде иш жYргYзерY белгиленген. Кыргызстандын эц маанилYY маданий борбору: Талас ереенYHYн кыргыз тарыхынд маанилYY орду бар. Талас ереенY кергендердY кереметтYYЛYГY менен суктандырат, уккандарды тарыхы менен еткенге алып барат. Талас ереенY Орто Азия калкынын мусулмандар менен биринчи жери катары белгилYY• Кыргыздардын жана ДYЙнелYк адабияттын эц келемдYY эпосу болгон "Манас" эпосунун темасы Таласта еткендYктен ереендYн маанисин ого бетер арттырат. Манас ордо комплекси жергиликтYY жана чет элдик коноктордун кеп барган жери. 1995-жылы ЮНЕСКОнун алкагында Манастын миц жылдык мааракесин белгилегенден кийин "Манас" ал жерде комплекс катары реструктуризацияланган. Ага 2001 -жылы Министрлер кецеши тарабынан улуттук статус берилген. Комплекс Манастын кYмбезY, Манас атанын мейманкана сарайы, Манас музейи, Манасчылар мектеби, Манас байкоо саммити, Манас сейил багы, элдик табыптар борбору, касапкана жана улуттук ат минYY оюндары ойнолуучу аянттан турат. Талас ереенYн маанилYY кылган дагы бир езгечелYк-ДYЙнеге белгилYY жазуусу Ч. Айтматов ушул аймакта туулуп-ескендYГY• ЭреендYн тарыхый элементтери жана маданияты анын романдары аркылуу дYЙнелYк океанга ачылат. Ысык-КелдYн TYHДYK жээгинде жайгашкан Чолпон-Ата шаарынын так четинде жайгашкан "Рух Ордо" маданий борбору 2002-жылы курулуп, 2008-жылы жазуучу Ч. Айтматовго арналып оцдоп-тYзееден еткен.
Алыкул Осмонов атындагы Улуттук китепканада Чыцгыз Айтматов атындагы Кыргыз-ТYрк мадаият борборунун ачылышы. Кыргыз элинин сыймыгы болгон Чыцгыз Айтматовдун 90 жылдыгы бYткYЛ ДYЙнеде ошонун ичинде тYрк тилдYY мамлекеттерде атайын Айтматовдун 90 жылдыгы белгиленген. Мына ошол залкар жазуучу Айтматовдун 90 жылдыгына карата биздин Алыкул Осмонов атындагы Кыргыз РеспубликасынынУлуттук китепканасында ТИКАнын (ТYрк кызматташтык жана координация агенттиги) ошондой эле ТYрк элчилигинин жардамы менен Айтматов борбору ачылган.
Ачылган кYнден баштап бYГYнкY кYнге чейин бул улуттук-маданий борбор Кыргызстандагы эц CYЙYктYY борборго айланды. Себеби ушул жерге 1000 км жакын аянтка ТИКА (ТYрк кызматташтык жана координация агенттиги) абдан сапаттуу, абдан бир CYЙменчYк менен, абдан бирчыгармачылык эргYY менен ушул борборду жасап беришкен. Эц башкысы ТИКАнын (ТYрк кызматташтык жана координация агенттиги) Анкарадагы башкы офиси, Кыргызстандагы екYЛчYЛYГYHYн башчысы Али Муслу жана анын толук кызматкерлери борборду ачуу YЧYн Кыргызстандгы эц бир CYЙYктYY жайга айланган Ч. Айтматов атындагы Кыргыз-ТYрк улуттук-маданий борборунун ачылышына чоц салым кошушкан. БYГYнкY кYнде мына ушул борбордо кептеген иш-чаралар болуп атат. КYHYге экиден^чтен иш-ара етYп атат. Бул жалгыз гана Кыргызстанга же ТYркияга же Айтматовго байланыштуу эмес. Материалдык-техникалык базасы дагы, мазмундук базасы дагы дизайн тарабынан дагы ушунчалык сонун жасалган. Жакында эле "Айтматовдун Ак-Булуту" аттуу улуу CYрет кергезмесY уюштурулду. Бир жуманын ичинде Кыргызстан CYретчYлерYHYн чоц кергезмесY ушул ерде етет. Ошону менен бирге эле ар кандай флешмобдор, ар кандай тегерек Yстелдер, ар кандай л аралык конференциялар болуп етмекчY. Ушул бир жуманын ичинде ТYрк парламенттик ассамблеясынын депутаттары келип кетишкен. Франциянын элчиси, бир катар елкелердYн екYЛдерY келишип, борбор менен таанышып жатышат. Бул да болсо ТИКАнын (ТYрк
кызматташтык жана координация агенттиги) Кыргызстандагы маданий-гуманитардык байланышты чыцдоодогу эц чоц салымы. Швециянын элчиси Футуристтик маданий борбордун жакшы сакталган бакчаларында кыргыз уламыштарынын жана тарыхынын текстурасын камтыган айкелдер жана имараттар коюлган. Ат YCTYндeгY жаш жоокерлердин CYрeтY тYШYPYЛгeн фрескалар бар, дубалдар 25 см бийиктиктеги калпактарды орогон кереметтYY ак селде тYPYндeгY салттуу жоолукчан аялдардын CYрeттeрY менен капталган. Ошондой эле негизги диндердин биримдигин билдирген буддист, католик, православ, мусулман жана еврей чиркeeлeрY бар. Комплексте ошондой эл заманбап акустикасы бар чоц концерттик зал жана терт мезгилди символдоштурган терт залы бар чакан пирс бар. Кыргыз Республикасынын борбору Бишкектеги А. Осмонов атындагы Улуттук китепканада заманбап орус адабияты жана маданият борбору ачылды. Орусиянын Бишкектеги адабий-маданий борборунун басма сез кызматы билдиргендей 14-февралда Россия менен Кыргызстандын кайчылаш жыйынынын алкагында етгу. Салтанатка Улуттук Китепкананын деректири Ц. Бакашова, дипломаттар, бизнес eкYЛдeрY, Кыргызстанда аккредиттелген элчилер, маданият жана искусство eкYЛдeрY, республиканын окутуучулары жана жогорку окуу жайлардын студенттери катышты.
1991-жылдын 21-августунда Кыргызстан Республикасынын Президентинин «Кыргызстан Республикасынын «Коомдук бирикмелер туурасында» мыйзамын колдонуусу туурасында» Указы чыгарылган. 1991 -жылы 9-октябрда 18 коомдук бирикме катталган, алардын максаты улуттук маданиятты, каада салтты, тилди кайра жаратуу жана eнYктYPYY болгон [6. б. 111].
Корутунду
Кыргызстанда улуттук маданий борборлорду TYЗYY жана eнYктYPYY eлкeнYн маданий мурасын жана eзгeчeлYГYн сактоо, коргоо жана eнYктYPYY YЧYн чечYYЧY мааниге ээ. Улуттук маданий борборлор темен^дей маанилуу функцияларды аткарат жана кесепеттерин аныктайт.
Кыргыз элинин каада-салтын, YPп-адатын, искусствосун жана тилин сактоодо жана коргоодо улуттук маданий борборлор негизги ролду ойнойт. Тарых жана маданият эстеликтерин чогултууга, документтештирууге жана сактоого катышат.
Борборлор маданий салттарды жана салттарды изилдееге багытталган илимий-изилдее жана билим беруу программаларын жYргYЗYшeт. Бул маданий баалуулуктарды терецирээк тYШYHYYгe жана аларды келечек муундарга жеткирууге ебелге тYзeт деп эсептейбиз. Ошондой эле, улуттук маданий борборлор кыргыз маданиятын жана искусствосун улуттук жана ДYЙнeлYк децгээлде жайылтуу YЧYн иш-чараларды, кeргeзмeлeрдY, фестивалдарды жана семинарларды уюштурат. Бул борборлор маданияттар аралык диалогго жана ез ара тYШYHYШYYгe кемектешет, бул eлкeнYн ичинде жана анын чегинен тышкары маданий байланыштарды eнYктYPYYгe ебелге тYзeт.
Практикалык сунуштар:
1. Экмет жана башка кызыкдар тараптар улуттук маданий борборлордун ез функцияларын натыйжалуу аткаруусу YЧYн ресурстарды камсыз кылууга тийиш.
2. Жаштарды маданий каада-салттарды YЙренYYге тартууга жана алардын кез карашын кецейтYYге багытталган билим берYY программаларын иштеп чыгуу жана ишке ашыруу сунушталат.
3. Принциптерди, тажрыйбаларды жана натыйжаларды тузуу YЧYн башка эл аралык жана улуттук уюмдар менен кызматташуусу керек.
4. Кыргыз маданиятын жана искусствосун жайылтуу YЧYн фестиваль, кергезме сыяктуу иш-чараларды YЗГYЛTYKCYЗ уюштуруусу максатка ылайыктуу.
5. ЭлкенYн бардык аймагындагы ар TYPДYY борборлордун ортосундагы кызматташтыкты жана иш-аракеттерди координациялоону камсыз кылуу YЧYн тармакты TYЗYYHY сунуштайбыз.
6. жаш CYретчYлер YЧYн атайын программалар жана стипендиялар жана маданий мурастарды сактоо жана енYктYPYY YЧYн кам керYY керек.
7. Кыргызстанда улуттук борборлорду TYЗYY жана енYктYPYY елкенYн бай маданий тарыхын сактоо жана енYктYPYY, ошондой эле маданий биримдикти жана улуттук езгечелYктY TYЗYY YЧYн зарыл кадам болуп саналат.
Колдонулган адабияттар
1. Кыргыз Республикасынын Улуттук маданий борбору женYнде Жобо. Кыргыз Республикасынын ЭкметYHYн 2006-жылдын 8-сентябрындагы № 641 токтому менен бекитилген.
2. http://cbd.miniust.gov.kg/act/view/ky-kg/57782
3. https://minculture.gov.kg/
4. Шукуров Э. Многонациональный Кыргызстан: взгляд на ситуацию и перспективы. В кн. Кыргызстан: некоторые аспекты социальной ситуации - Б., 2000.- С.8.
5. Жумалиева С.Ч. Кыргызстандагы улуттук-маданий борборлордун TYЗYЛYY шарттары жана ебелгелерY. Наука и новые технологии. № 2, 2012. С.197-200.
6. Сборник отчетов о деятельности Совета Ассамблей народа Кыргызстана, национально-культурных центров и общественных объединений, входящих в состав Ассамблей народа Кыргызстана (1996-2000 гг.). - Бишкек, 2000. -127 с.
7. Осмонова, С., & Бурканбек кызы, С. (2022). Тектеш тYрк жана башка элдердин курамындагы кыргыз этнокомпоненттери. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы, (2), 103-107. https://doi.org/10.52754/16947452 2022 2 103. ББК: ОХРСОЬ.
