CC BY
6УДК: 342.15
БОРБОРДУК АЗИЯНЫН УЛУТТУК-МАМЛЕКЕТТИК ДЕЛИМИТАЦИЯСЫНЫН
укуктук eБeлгeлeРY.
Акпарова А. Т., улук окутуучу Ош мамлекеттик университет Ош, Кыргызстан
Жумабай уулу М., ага окутуучу Ош мамлекеттик университет [email protected] Ош, Кыргызстан
Аннотация:Теманын актуалдуулугу учурдагы Кыргыз Республикасынын чек ара маселесиндеги квйгвйлврдун негизинен чечилип бYтквндYгYнв карабастан, айрым коцшу мамлекеттер менен куралдуу жацжалдарга чейин алып келген чечилбеген маселелер ачык бойдон тургандыгында. Анын себептерин изилдвв YЧYн тарыхка укуктук-саясий сарасеп салып кврвлY. Борбордук Азиянын чвлквмун улуттук жиктештирYY втв айыгышкан талаш- тартыштар менен 1921-жылдан башталып, 1928-жылда аягына чекит коюлган. Убагында маселе чечилгендей болгону менен анын кесепеттери бYгYHкY KYHde кандуу кагылышууга чейин алып келYYдв. Анын себептерин изилдеп кврвлY. Биринчиден, Орто Азия чвлквмYн жиктештирYY комиссиясынын беш мYчвлврYHYн твртвв орустардан, бирвв казактардан болгон. Экинчиден, бул комиссиянын квз карашы боюнча улуттардын тили, улуту, жашоо шарты боюнча айырмачылыктарын жакшы ажырата алышкан эмес. YчYHчYдвн, Казактар менен Эзбектердин кызыкчылыктары YствмдYк кылып турган. ТвртYHчYдвн, статистикалык эл каттоо дагы так жYргYЗYлгвн эмес. Аймактык пикир келишпестиктер, адатта, мамлекеттердин белгилYY бир аймактарына (же анын бир бвлYгYнв) кана таандык.
Негизги свздвр: квйгвйлвр, мамлекет, укук, район, аймак, изилдввлвр, маселе, улуттук, тYЗYЛYШ, жацжал, себептери, тилкеси, абалы, маалымат.
ПРАВОВЫЕ ПРЕДПОСЫЛКИ НАЦИОНАЛЬНО-ГОСУДАРСТВЕННОГО РАЗГРАНИЧЕНИЯ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ.
Акпарова А.Т., ст.преподаватель Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан Жумабай уулу М., ст.преподаватель Ошский государственный университет [email protected] Ош, Кыргызстан
Аннотация:Актуальность темы заключается в том, что существующие проблемы в пограничном вопросе Кыргызской Республики в значительной степени решены, а нерешенные вопросы, которые привели к вооруженным конфликтам с отдельными государствами, остаются открытыми. Давайте углубимся в историю Сарасеба, чтобы выяснить ее причины.
Сегодня меняются многие традиционные взгляды на роль государства в системе международных отношений. Однако и на современном этапе глобализации границы по-прежнему остаются одной из основ нерушимости территориальной целостности государства, то есть являются непременным условием его существования. Как правило, территориальные разногласия возникают из-за различия в позициях государств относительно вопроса о принадлежности той или иной территории (или ее части).
Ключевые слова: проблемы, государство, закон, район, территория, исследование, проблема, национальная, структура, конфликт, причины, политика, государство, информация.
LEGAL PREREQUISITES FOR THE NATIONAL-STATE DIFFERENTIATION OF
CENTRAL ASIA.
Akparova A.T., senior lecturer Osh State University Osh, Kyrgyzstan Zhumabai uulu M.,senior lecturer Osh State University [email protected] Osh, Kyrgyzstan
Abstract: The relevance of the topic is that the existing problems in the border issue of the Kyrgyz Republic have been largely resolved, and the unresolved issues that have led to armed conflicts with individual states continue to remain open. Let's plunge into the story of Sarah herself to find out its causes.
Today, many traditional views on the role of the state in the system of international relations are changing. But even at the present stage of globalization, borders are still one of the foundations of the indestructibility of the territorial integrity of the state, that is, they are an indispensable condition for its existence. As a rule, territorial disagreements arise due to differences in the positions of states on the issue of belonging to a particular territory (or part of it).
TYPKcraH АССРинин Закаспий облусу 1921-жылдын август айында Туркмен автономиялуу облусуна айланган, бул Орто Азиядагы бардык typkmoh жерлерин бирдиктYY туркмен ССРине бириктирууге карай алгачкы ири кадамды билдирген .
Кара кыргыз элинин автономиясын тузуу маселеси кетерулду. Ошентип, 1921 -жылдын май айында Алма-Атага Турккомиссиянын жана ТуркЦИКтин жетекчи кызматкерлери келгенде, Жети-Суунун (Семиречья) Кыргыз партиялык-советтик кызматкерлери "Туркстан АССРинин курамында ез алдынча Кара-Кыргыз тоо облусун тузуу женунде"маселени кетерушкен. Мында Кыргызстандын калкынын айрым облустар, уезддер, волостор, ал тургай Туркстан айылдары боюнча чачылышы башкы аргумент болгон, бул социалисттик курулуштун журушунде кыргыздардын чарбалык-тиричилик, улуттук езгечелуктерун толук елчемде эске алууга тоскоол болгон. 1 айдан кийин, 192225
жылы 25-мартта Туркстан КП Борбордук Комитетинин катчылыгы Кыргыз
кызматкерлеринин етунучун карап чыгып, кыргыз элинин биригууге болгон каалоосун эске
алып, Туркстан Республикасынын курамында Кара-Кыргыз тоо облусун тузуу женунде
чечим кабыл алат . Андан кийин Туркстан АССРинин БШК Президиуму 1922-жылдын 26-
мартында " Жети суу (Семиречья) облусунун Пишпек, Каракол жана Нарын уезддеринин
курамында Кара-Кыргыз тоо облусун, Алма-Ата округунун талкан жана Жайылган
волосторунун, Сыр-Дарыя облусунун Кочкордогу облустук борбору менен тоо тилкесин
тузуу женунде" токтом кабыл алат. Фергана кыргыздарына карата маселе тынчтык абалына
еткенге чейин ачык бойдон калтырылсын". [5]
Андан кийин даярдык иштерин жургузуу учун партиянын Жети Суу комитетинин
чечими менен 1922 - жылдын 15- апрелинде атайын комиссия тузулет жана Кара-Кыргыз
тоо кен облусунун кецештеринин уюштуруу съездин чакыруу куну 1922-жылдын 1-июну
аныкталат . Чоц уюштуруу иштери журуп жатат. Тоолуу облустун белуп беруу маселеси
жарандардын чогулуштарында жана кецешмелеринде талкууланат. Ошентип, 31 -май 1922-
жылы Пишпек шаарында тоолуу облустун белуп беруу идеясын колдогон Каракол
уездинин, Нарын жана Алма-Ата округдарынын делегаттарынын жыйыны болуп етту. [6]
1922-жылдын 4-июнунда Пишпек шаарында салтанаттуу турде 425 делегат келген
Советтердин курултайы ачылат. Съездде, уруулардын калдыктарынын негизинде, Кара-
Кыргыз тоо облусунун пайда болушу учун жана ага каршы курч топтук куреш кызуу журуп
жатты. Съезддин резолюциясында "тоолуу аймакты белуп керсетуу пролетардык
диктатуранын, элдердин езун-езу аныктоосунун коммунисттик жана советтик
маанисиндеги эц чоц мамлекеттик жетишкендиктин ырааттуу актыларынын бирин
билдирет" деп керсетулген.
Бирок, Кыргыз Тоо облусу тузулген эмес. Кыргыз элинин улуттук-мамлекеттик билим
беруунун белгилуу бир таризинде езун-езу аныктоо укугун ишке ашыруу аракети
ийгиликтуу болгон жок. Бул бир катар факторлор менен шартталган. Биринчиден, буга ата-
бабалардан калган калдыктарга негизделген топтук куреш тоскоол болду; экинчиден,
маселе жарым-жартылай чечилди, анын ичинде Кыргызстандын туштук белугу женунде
маселе анын кептеген райондорунда басмачылыктын болушуна байланыштуу ачык бойдон
калды; учунчуден, Туркстан АССР, 1920-жылдагы Конституцияга ылайык, ез курамынан
автономдуу бирдиктерди белуп берууге укугу жок болчу. Бул укук федерациянын
карамагына етту. Мындан тышкары, ошол мезгилде екмет Туркстан Республикасын
жалпысынан улуттук-аймактык белгиси боюнча мамлекеттик белуу маселесин иликтеген.
Ушуга байланыштуу Туркстан КП БК 1922-жылдын 7-декабрындагы токтому менен
26
ТYркАССРин райондоштуруу жYргYЗYлгeнгe чейин Кыргыз тоо-кен облусун ез алдынча бeлYп берYY маселесин чечYYHY кийинкиге калтыруу максатка ылайыктуу деп тапты. 1918-1924-жылы кыргыз элине жана ТYркстан Республикасынын курамына кирген башка элдерге улуттук мамлекеттик курулуш тYPYндe eзYн-eзY аныктоого мYмкYнчYЛYк берген жок. Бул YЧYн алар Советтик Россиянын жана башка боордош советтик республикалардын колдоосу менен коомдук eнYГYYHYн жана улуттук-мамлекеттик курулуштун белгилYY бир баскычынан eтYШY керек болчу. Бул жагынан ТYркстандын автономиясы чоц оц роль ойногон. [1]
ТYркстандын советтик автономиясы Россиянын мурдагы артта калган, колониялык четиндеги аймагында Совет бийлигин, пролетариаттын диктатурасын бекемдeeгe, ТYркстан элдеринин арасында таптык дифференциацияны жYзeгe ашырууга, аймактын жергиликтYY улуттарынын эмгекчилеринин саясий ац-сезимин жогорулатууга жана ошону менен Орто Азия элдеринин улуттук-аймактык жана тиричилик белгилери боюнча мамлекеттик ажыроосу YЧYн eбeлгeлeрдY тYЗYYгe багытталган зор уюштуруу иштерин жYргYЗДY .
ТYркстандын улуттук белгилери боюнча мамлекеттик ажырымынын кечигYYCYн кандайдыр бир саясий чектee катары тYШYHYY мYмкYн эмес, ал объективдYY жана субъективдYY мYнeздeгY кeптeгeн факторлор менен шартталган. ТYркстан АССРинин жашоо мезгили жарандык согуш жана чет элдик аскердик кийлигишYY, басмачылык мезгили болгон. Аймактагы совет бийлигине коркунуч туулду. Биринчи планга Улуу октябрдагы-Советтик бийликти басып алууну сактап калуу сунушталды. Ошондуктан, биринчи кезекте, аймакта социалисттик революцияны eнYктYPYY, Советтик бийликти орнотуу жана бекемдee, басмачылыкты жоюу керек болчу. Советтик бийликти орнотпостон жана бекемдебестен, улуттук социалисттик мамлекеттYYЛYктY тYЗYY ойго келбеген нерсе болчу, анткени ал, Улуу кeсeмдYн айтымында, советтик башталыштарда гана тYЗYЛYШY керек болчу. Ал эми аймактагы Советтик бийликти орнотуу жана бекемдee кыйлага созулду. [2]
ТYркстанды улуттук-аймактык белгилери боюнча мамлекеттерге бeлYY YЧYн тeртYнчYдeн - Орто Азия элдеринин аймактык чек арасын туура аныктоо, калктын курамын жана анын санын тактоо керек болчу.
Улуу кeсeм, мТYркстандын улуттук топторуна автономиялуу республикаларга, ал эми улуттук азчылыктарга коммуналарга уюштуруу MYMKYHЧYЛYГYH берYY зарыл" деп эсептеген, "ТYркстанды аймактык-этнографиялык курамына ылайык" бeлYYHY сунуш
27
кылган. Ошондуктан, аймактын калкынын санын жана улуттук курамын аныктоо, экономикалык байланыштарды ар кайсы райондордун чарбалык-тиричилик eзгeчeлYктeрYн изилдее, улуттук-аймактык чек араларды аныктоо боюнча чоц даярдык иштерин жYргYЗYY керек эле. Бул маалыматтар негизинен ТYркстан боюнча 1920-жылдагы БYткYл россиялык калктын демографиялык каттоосу менен такталды . 1920-жылдагы калкты каттоо боюнча ТYркстан АССРинин улуттук курамы темен^ маалыматтар менен мYнeздeлгeн:
Эзбектер 2050755 адамды же жалпы калктын 39,3% тYЗгeн
Кыргыздар (казактар) 1 091 925 --- 20,8%
Каракиргиздер 522 292 --- 10%
Тажиктер 399 912 — 7.7%
ТYркмeндeр 266 681 — 5,1%
Каракалпаки 75 334 — 1,4%
Орустар 536 671 --- 10,3%
Башка улуттар - татарлар, армяндар, еврейлер, тYрктeр жана башкалар 278 393 адамды же жалпы калктын 5,4% тYЗгeн.[3]
Эзбектер негизинен Фергана, Самарканд, Сыр-Дария жана Аму-Дария облустарында, казактар - Сыр-Дария жана Жети - Суу (Семиречья) облустарында, тажиктер-Самаркан жана Фергана облустарында жашашкан, тYркмeндeр негизинен ТYркмeн облусунун жыйнактуу кeпчYЛYГYн тYЗYшкeн.Кара-Калпактар негизинен Аму-дария областында жайгашкан.
Кара кыргыздар Самарканд облусунда: Баксаберген, Исфана, Чапкулук волосту,
Ходжен уездинде; Сыр-Дария облусунда - Байтерек, Жайлуу , Каракол, Кенкол, Талкан,
Ур-марал, Александровка, Гродековская, Дмитриевка, Николайполка жана Орловка
агымдары, Алма-Ата уездинде, Кош-Коргон жана Тойтeбe волосту Ташкент уездинде,
Фергана облусунда-Анжиян, Кокон, Наманган, Ош, Фергана уезддери жана Памир району;
Жети - Суу облусунда-Пишпек, Пржевал жана Нарын уезддери.[2]
1920-жылдагы ТYркстан Республикасынын эл каттоосунун маалыматтары толук эмес
жана так эмес болгон. Ошентип, басмачылыкка байланыштуу эл каттоо Фергана облусунун
^ш^ген округдарында жYргYЗYЛгeн эмес. Каттоо материалдарында кeп учурларда
кыргыздар менен казактар жацылыштык менен бир графага (кыргыздар) киргизилген.
Калктын кeпчYЛYГYHYн сабатсыздыгына жана ошол мезгилде эски уруу-уруу
аталыштарынын калдыктарынын сакталышына байланыштуу, адамдардын айрым
топторунун улутун аныктоо бир топ кыйынга турду. Кeптeр билген эмес, ал тургай, кайсы
28
улутка таандык экендигине жооп бере алган эмес, кeпчYЛYГY кайсыл уруудан экендигин аташкан. Демек, аймактын этникалык курамын аныктоонун татаалдыгы айдан ачык. Ошондуктан 1921-1924 - жылдар аралыгында 1920-жылдагы каттоонун маалыматтарын ар тараптуу жалпылоо жана талдоо жYргYЗYЛгeн. Бул маалыматтар 1921-1924-жылдары ТYркстан АССРинин экономикалык кецешинин алдында иштеген райондоштуруу боюнча атайын комиссия тарабынан такталды.[1]
Райондоштуруу комиссиясы республиканын жацы административдик-чарбалык бeлYHYШYHYн долбоорун иштеп чыкты . Долбоорго болжолдуу карта тиркелип, анда географиялык, улуттук жана башка белгилерди жана eзгeчeлYктeрдY эске алуу менен жацы администрациялык райондордун контурлары белгиленген. ТYркстанды каттоонун материалдары жана жацы административдик райондоштуруу долбоору жацы улуттук республикалардын жана облустардын чек араларын жана аймактарын аныктоонун негизин TYЗДY.
Бешинчиден, ТYркстанды улуттук-аймактык белгилер боюнча бeлYп, советтик, пролетардык башталыштарда мамлекеттYYЛYктY TYЗYY YЧYн он мицдеген адамдардын eзYн-eзY билYYCYн ойготуп, жергиликтYY калктын мурда эксплуатацияланган бeлYГYHYн саясий активдYYЛYГYн жогорулатуу керек болчу.
Орто Азия республикаларын улуттук-мамлекеттик бeлYY мезгилинде Кыргыз Республикасынын аймактык чек арасын жана калкынын жалпы санын толук тактоо аяктаган жок. Кыргыздардын казактар менен тарыхый чаташуусу жоюлган жок. 1925 -жылга чейин кыргыздар каракиргиз, казактар кыргыз деп аталышкан. Ушул жана башка жагдайлар 1924-жылдын октябрында республиканы эмес, Кыргыз автономиялык облусун TYЗYYHY белгилеген.
Кийинчерээк, облустун уюштуруу иштеринин жYPYШYндe, бул бир топ убакытты талап кылган (1924-жылдын октябрынан 1925-жылдын мартына чейин), Кара-Кыргызстан аймагынын кeлeмY 171,9 миц кв.м. караганда кыйла ^п экени, калкы 736 834 адам эмес, 829,3 миц адам экендиги белгилYY болду. Бул мезгил кыргыз эли YЧYн облустук автономия жол-жоболоштурулуп, ошону менен бирге Кыргызстандын чачыранды аймагы менен калкы бир бYTYн болуп бириктирилген мезгил болгон.[3]
Автономиялык облусту тариздee процессинде эмгекчи массалар анын TYЗYЛYШYH кeрYп, ошондой эле Кыргызстандын саясий жана экономикалык абалын эске алып, Кыргызстан автономиялуу республика болуп кайра TYЗYЛYШY MYMKYH деген ишенимге келишти. Бул каалоо айылдык жана айылдык кецештерди, кецештердин волокстук жана
округдук съезддерин шайлоо учурунда, ошондой эле Кыргыз автономиялык облусунун кецештеринин уюштуруу съездинде (1925-жылдын март айы) айтылды.
КАО кецештеринин уюштуруу съезди, Эмгекчилердин каалоосуна карай, облисполком (облустун аткаруу комитети) ВЦИКтин алдында КАОну автономиялуу республикага айландыруу жeнYндe eтYHYЧYн тапшырды. КАО 25-27-ноябрь 1925-жылы eткeн сессиясында бул маселени талкуулап, eзYHYн чечиминде: "кыргыз элдеринин тынчтыкта чогуу жашашына бекем эрк жана анын калкынын эмгекке жана маданиятка болгон умтулуусу Кыргыз Республикасын Кыргыз автономиялык Республикасына тариздee менен бекемделиши керек", - деп жазган. Облисполком КАОнун Президиуму 1925-жылы 6-декабрда ВЦИКтин Президиумуна Кыргыз автономиялуу облусун Кыргыз АССРине кайра тYЗYY eтYHYЧY менен кирген.[2]
Улутту жана кыргыз элинин эркин аныктоонун ВЦИКтин принцибине таянып, кыргыздардын жыйнактуулугун жана санын, алар ээлеген аймакты, РСФСРдин курамындагы Кыргызстандын саясий жана экономикалык салмагын эске алып, Кыргыз Республикасынын эмгекчилерине эмгек демилгесин жана социалисттик курулушта eз ишмердигин кeрсeтYYДe кецири мYмкYнчYЛYктeрдY берYY максатында 1-февраль 1926-жылы Кыргыз автономиялык облусун Кыргыз АССРине кайра тYЗYYHY чечкен. ВЦИК Президиумунун бул токтому ВЦИКтин III сессиясынын XII чакырылышын бекитYYCYнe киргизилген. ВЦИКтин 1926-жылдын 8-ноябрынан 18-ноябрына чейин иштеген сессиясы Кыргыз автономиялык облусунун Аткаруу комитетинин анын иши жeнYндe отчеттук баяндамасын, ошондой эле Кыргыз автономиялык облусун Кыргыз АССРине кайра тYЗYY маселесин угуп, Кыргыз автономиялык облусун:
"1. Кыргыз автономиялык облусунун РСФСРдин курамындагы жалпы чарбалык жана саясий маанисин жана Кыргыз Республикасынын улуттук-аймактык жыйнактуулугун эске алып, кыргыз элинин эрк-ниетине ылайык РСФСРдын федеративтик бeлYГY катары кирген Кыргыз автономиялык облусун азыркы чек арадагы Кыргыз Автономиялык Советтик Социалисттик Республикасына eзгeртYп тYЗYY жeнYндe токтом кабыл алынсын.
2. Бардык россиялык кецештердин кезектеги съездинде бекитилгенге чейин Кыргыз Республикасынын кецештеринин келе жаткан съездине БШКны шайлоого жана бийликтин республикалык аппаратын уюштурууга уруксат берилсин". [7] Бул токтом Кыргыз элинин тарыхтагы улуу жетишкендиги болуп калды.
Ошентип Орто Азия чeлкeмYн мамлекеттерге жиктештирYY негизинен аяктап бYттY деп жыйынтык чыгарышты. Жогоруда каралган фактылык маалыматтардын негизинде
юридикалык негиздерге таянып тeмeнкYдeй жыйынтыктарды чыгарууга болот.
30
Биринчиден, РСФСРдин курамындагы Кыргыз АССР болгондугу 1936-жылдагы СССРдин курамындагы эгемендYY Кыргыз ССРи болуп тYЗYЛгeн. Анткен менен Кыргызстандын союздук республикага айланышы негизинен оц натыйжагага ээ болгон. Себеби бул окуя болбогондо 1991 -жылы ^з карандысыз Кыргыз Республикасы дагы болбойт эле.
Экинчиден, кыргыздар чыныгы юридикалык кeз карандысыздыкты 1991-жылы 31-август KYHY СССрдин кыйрагандыгына байланытуу алышкан. Кыргыз элинин мамлекеттYYЛYГYHYн юридиклык тарыхын изилдee менен бирге биздин мамлекеттYYЛYктYн юридикалык тарыхы сан кылымдарды eз ичине камтыган бекем тамырга ээ деген жыйынтыкка келдим.
YчYнчYдeн, кыргыздардын тарыхый тагдырында биримдик жана бYTYндYк байкалат. Ошол кылым карыткан жолдо кыргыз эли eзYнe эбегейсиз зор Азия мейкиндигиндеги ^ш^ген этникалык уруулар менен элдерди синирип алуу менен, ХХ кылымдын аягында eзYHYн эгемендYY мамлекетин TYЗДY.
Адабияттар:
1. История Киргизской ССР.- Т. 3.- Ф., 1986.
2. Бейшенбиев Э.Д. Введение в историю кыргызской государственности. Курс лекции для вузов. Бишкек "илим" 1994.
3. Кененсариев Т. Эгемназаров Д. Менин мамлекетим. Ош 2003.
4. "Съезды Советов СССР, и АССР в документах. 1917-1936 гг.", т. 1, М., 1959, стр 467.
5. ЦГА Кирг. ССР, ф. 21, оп. 6, д. 139, л. 59-62, 63.
6. Партархив ЦК КП Киргизии, ф.2, оп. 1, д. 125, л. 126
7. Образование Киргизской АССР. Материалы и документы, Фрунзе, 1927, стр.5., стр. 45-49.
