CC BY
8УДК 494.3::894.341:371.302
ОКУТУУ вЗБЕК ТИЛИНДЕ ЖYРГYЗYЛГвН МЕКТЕПТЕРДЕ КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫН ОКУТУУНУН ТАРЫХЫНАН
Б.Б. Байтикова1
Аннотация
В статье описана краткая история преподавания кыргызской литературы в школах Кыргызстана с узбекским языком обучения,основное внимание уделено на создание программ и учебников по кыргызской литературе для школ с узбекским языком обучения, на проблемы подбора художественных произведений для изучения с учетом родного языка учащихся.
Ключевые слова: кыргызский (государственный) язык, национальные школы, специалист, учебная программа, учебники, узбекско-таджикские школы, официальные документы.
Мезгил eтYП, коом езгерген сайын мамлекеттик тилге езгече кецул бeлYHYП, бетен тилдуу аудиторияга мамлекеттик тилди окутуу маселеси курч коюлуп жатат. Учурунда мамлекеттик тилди улуттук мектептерде окутуу маселеси оор маселе болсо, бYГYHKY ^нде бул маселе он жагына чечилип, мамлекеттик тилдин eнYГYШYнe ар тараптуу камкордуктар кeрYЛДY.
"Кыргыз Республикасынын мамлекеттик тил женунде" Мыйзамы [10], Кыргыз Республикасынын Президентинин "Мамлекеттик тилди енукг^руу жана тил саясатын eркYHдeтYY боюнча" Жарлыгы [11], "Кыргыз Республикасында 2014-2020-жылдары мамлекеттик тилди eнYKTYPYYHYH жана тил саясатын eркYHдeтYYHYH Улуттук программасы" [5] мугалимдер менен окумуштуулардын алдына кептеген милдеттерди койду.
Улуттук мектептерде (езбек, тажик, орус) кыргыз тилин жана адабиятын окутуу кыргыз эли эгемендYYЛYKкe ээ болгон жылдардан тарта киргизилип, алгач окутуу маселесинде бир топ кыйынчылыктардын болгону баарыбызга белгилYY. Анткени, ез учурунда адистердин жетишпестиги, атайын окуу китептеринин, окуу куралдарынын, окуу программаларынын жоктугу же шашылыш иштелип чыккандыгы бул предметтерди окутууда чон кeйгeйлeрдY жаратты. Ошентсе да, окумуштуулар да, улуттук мектептерде (орус, езбек, тажик) кыргыз тилин, кыргыз адабиятын окуткан мугалимдер да бар MYMKYHЧYЛYKтeрYH аябай, улуттун eзгeчeлYKтeрYнe карай окуу программаларын, окуу китептерин этап менен TYЗYП чыгышты.
Окумуштуу Т. Yсeналиев бул мезгил тууралуу мындай деп жазат: "Орус тилинде окутуу ЖYргYЗYЛгeн мектептерде 1989-жылдардан баштап кыргыз тилин алгач жыланач, жайдак баштап, канаты сынган ердектей eзYH жалгыз окуттук. Ошол эле кезде орус адабияты, орус тили кош бирдикте кыргыз мектептеринде окутулуп келди. Кечинен болсо да, аран он чакты жылдардан кийин кыргыз адабияты окутууга киргизилди. Ага атайын саат бeлYHYП, жогорку жактан керсетме берилген сон, кубануу менен кабыл алынып, мектепте жайдак жерден окутула баштады. Алгач мугалимдер табылган эле ар кайсы керкем чыгарманы окутуп келишкен. Предмет катары минтип окутууга жарабайт эле" [16]. Орус класстарындагы кыргыз адабиятын окутуу боюнча кeрYHYШ езбек, тажик мектептеринде да кайталанып, мугалимдер кыргыз адабиятын окутууда кептеген кыйынчылыктарга дуушар болушту.
"Окуу орус, езбек жана тажик тилдеринде ЖYргYЗYЛгeн мектептерде кыргыз тилин окутуунун концепциясында" [15] мындай айтылат: "1988-жылдан баштап, орус, езбек жана тажик мектебинде кыргыз тилин окутуу, адегенде, кош тилдYYЛYKTY калыптандыруу ишинен баштап, атайын
1Байтикова Бактыгуль Батырбековна - старший преподаватель, Ошский государственный университет, Кыргызская Республика.
программа жазылып, окуу китебин даярдоого киришилген. 1989-жылы кабыл алынган Кыргыз Республикасынын мамлекеттик тил жeнYHдeгY Мыйзам бул ишти андан ары улантууга шарт TYЗгeн. Ошону менен бирге, бул тараптан тажрыйбасы жок кыргыз педагогикалык коомчулугу орус, езбек, тажик мектептеринде кыргыз тили сабагын окутууга кандай мамиле кылынууга тийиш?-деген суроону алдыга койгон.
Биринчиден, мыйзамдык негизде, бул сабак мектепте милдеттуу TYPДe eздeштYPYЛYYЧY окуу предметинин бири катары эсептелууге тийиш. Ал бара-бара республикабыздагы TYPДYY элдердин eз ара байланышын, пикир алышуусун ЖYзeгe ашыруучу, анын рухун жакындаштыруучу негизги каражат, тактап айтканда, улуттардын eз ара макулдашуусунун данакери, интернационалдык сезим-туюмдардын алиппеси болор eзгeчe сабак катары каралуусу керек".
Чын эле, 1989-жылы "Кыргыз Республикасынын мамлекеттик тили жeнYHдe" Мыйзам жарыяланып, аны ишке ашыруу боюнча мамлекеттик иш-чаралар иштелип чыккан. Аталган мыйзамдын аткарылышына байланыштуу мамлекеттик денгээлдеги документтер: "Кыргыз Республикасынын мамлекеттик тилин андан ары eркYHдeтYY жeнYHдeгY" Президенттин Указы (1999. 20.01.), Кыргыз Республикасынын мамлекеттик тилин андан ары eркYHдeтYY маселелери жeнYHдeгY Токтому (1999. 07.04.), 2000-2010-жылдары Кыргыз Республикасынын мамлекеттик тилин андан ары eркYHдeтYY программасы жeнYHдeгY Указ (2000.20.09.) жана бул иш-чаралардын аткарылышы тууралуу документтер кыргыз тилинин кадыр-баркын кeтeрYП, анын окуп YЙрeнYY зарыл экендигин айгинелеп турат.
Ошентип, кыргыз тили окуу предмети катары орус мектептеринде эле эмес, Кыргызстанда жашаган улуттун eкYЛдeрY eзбек, тажик тилдYY мектептерге киргизилди.
Республиканын аймагында иштеп жаткан 2016 мектептин 224 eзбек мектеби, анын ичинде нукура eзбек жана аралаш (кыргыз, орус, eзбек) мектептер да бар. Алардын баарында кыргыз тили окуу сабактарынын катарында 1990-жылдан тартып окутулуп келе жатат. Бул жeнYHдe окумуштуу А. Акматова мындай деп жазат: "... 1993-жылы II-III класстар, 1997-жылы IV-IX класстар YЧYH "Кыргыз тилинин программасы", анын негизинде II класс YЧYH, А. Назаров жана Т. Аширбаевдер 1999-жылы III класс YЧYH (2001) "Кыргыз тили", Т. Аширбаев, А. Кадырова, Г. Ашимбаеванын "Кыргыз тили" VII класс YЧYH окуу китептери жарык кeргeн [2].
взбек мектептеринде кыргыз адабияты окулганга чейин бул предметтин милдеттерин кыргыз тили предмети аткарып келди. Кыргыз тили окуу китептеринде грамматикалык темаларга байланышкан кeнYГYYлeрдeн башка кыргыз элинин тарыхын, маданиятын, каада-салтын, ошондой эле акын-жазуучулардын кыскача eмYр-баяндарын, чыгармаларын камтыган тексттер киргизилип, негизинен eлкe таанытуучулук принцибине таянды. Мисалы, Т. Аширбаев, А. Кадырова, Г. Ашимбаеванын авторлугундагы "Кыргыз тили" VII класс YЧYH окуу китебинде [3]: "Ак калпактын касиети", "Ала - Тоо", "ТYШYM майрамы", "^лазык", "Устукан тартуу", "Кeeкeр" сыяктуу тексттер жана А. Жакыпбековдун "Тенири Манас" романынан, Ч. Айтматовдун жана башка акын-жазуучулардын чыгармаларынан у.с. YЗYHДYлeр камтылган.
взбек элинин тили кыргыз элинин тилине тектеш жана жакын болгону менен фонетикалык жана артикуляциялык жактан айырмаланат. Ошондуктан да eзбек мектептери YЧYH TYЗYЛгeн "Кыргыз тили" окуу китептеринде кеп ed^YY маселесине басым жасалды.
1993-жылы эн алгачкы нормативдик документ "Кыргыз тилинин программасы" TYЗYЛYП, eзбек мектептеринде кыргыз тилин I баскычта окутууга II-III башталгыч класс YЧYH арналган, андан кийин 1997-жылы II баскычта кайра эле жогорудагы окумуштуу-авторлор тарабынан IV-IX класстар YЧYH "Кыргыз тилинин программасы" [7] иштелген.
Кийинчерээк, (2007-жылы) окутуу eзбек тилинде ЖYргYЗYЛгeн мектептердин I-XI класстары YЧYH окумуштуулар Т. Аширбаев, С. Рысбаев, З. Тагаева, А. Акматова, Б. Абдухамидова тарабынан "Кыргыз тилинин
программасы" кайрадан ондолуп, толукталып иштелип чыкты. Бул программада окутуу YЧ баскычка ажыратылып, ар бир баскычтын eзYнe тиешелYY болгон бeтeнчeлYKтeрY, милдеттери аныкталды.
Жогоруда белгилегендей, адабият сабагы кыргыз тилинин ичинде окутулуп, адабиятты окуткан саатын эсеби кыргыз тилине берилди.
1999-жылы езбек мектептеринин V-IX класстары YЧYH окумуштуулар Ж.Шериев, С. Момуналиев тарабынан "Кыргыз адабиятынын программасы" [4] TYЗYЛДY. Бул программаны TYЗYYДe кыргыз мектептеринин адабиятты окутуу программасы негиз кылып алынды жана езбек мектептеринин программалары менен салыштырылып иштелди. Окуу программасы TYЗYЛгeнY менен окуу китептеринин жоктугу, ошол учурдагы мугалимдерге кептеген TYЙШYKтeрдY туудурду. Айрым чыгармалар дээрлик eтYлбeй калды. Китеп маселеси, окуу-усулдук колдонмолордун жоктугу eзYHчe маселе болсо, бетен тилдYY аудиторияда кыргыз тилин, адабиятын окутуучу адистердин жетишпестиги дагы бир кeйгeйлYY маселелердин бири болду.
2004-жылы окумуштуу С. Момуналиевдин авторлугунда окутуу езбек тилинде ЖYргYЗYЛYYЧY мектептердин 5-классы YЧYH "Кыргыз адабияты" (хрестоматия) [12] TYЗYЛYП, мектептерге таркатылды. 2008-жылы жогорудагы автор тарабынан езбек мектептеринин 6-классы YЧYH "Кыргыз адабияты" (хрестоматия) [13] окуу китеби жарык кeрдY.
2008-жылы окумуштуу А. Муратов жана ОшМУнун алдындагы Ош шаардык №18 А Навои атындагы гимназия мектебинин мугалими К. Акматов тарабынан окутуу езбек, тажик тилинде ЖYргYЗYЛгeн мектептер YЧYH "Кыргыз адабиятынын программасы" [8] иштелип чыкты. ТYЗYYЧYлeр бул программанын TYЗYY зарылдыгын тeмeндeгYДeй TYШYHДYPYшeт: "...1999-жылы Ж. Шериев жана С. Момуналиев тарабынан TYЗYЛгeн 5-9-класстар YЧYH кыргыз адабиятынын программасы колдонулуп келген. Ал эми 10-11-класстар YЧYH кыргыз адабиятынын программасы алиге чейин TYЗYЛгeн эмес эле.
Программа, биринчиден, ДYЙнeлYK билим берYY жана окутуу тармагындагы сонку жетишкендиктерди эске алып, азыркы талаптарга ылайыкталды. Экинчиден, бул нормативдик документ езбек, тажик мектептеринде кыргыз адабиятын окутуу багытындагы алгачкы топтолгон тажрыйбалар, мугалим-практиктердин пикир-сунуштары эске алынуу менен бир кыйла жeнeкeйлeштYPYЛYП иштелди.
YчYHЧYДeн, 2007-2008-окуу жылына сунуш этилген жаны окуу планына ылайык сааттардын бeлYШTYPYЛYШYнe карап материалдар бир кыйла конкреттештирилип берилди. Кыргыз адабияты предмети 5-9-класстарда жумасына эки, 10-11-класстарда жумасына бир сааттан окутуулууга негизделгендиктен материалдар ошого карап жайгаштырылды" [8:3]
Бул программа альтернативалуу программа катары кабыл алынып, езбек мектептеринин мугалимдерине таркатылып, айрым мугалимдер
С. Момуналиевдин программасы менен, айрымдары А. Муратов, К. Акматов TYЗгeн программалар менен иштей баштады. Ошондой эле, кээ бир мугалимдер А. Муратовдун, Б. Кыдырбаеванын [6] авторлугундагы орус, езбек, тажик мектептери YЧYH TYЗYЛгeн хрестоматия-окуулуктары менен окута башташты. Натыйжада, мектептерде эки программаны тен колдонуучулар болду.
2011-жылы окумуштуу С. Момуналиев тарабынан езбек мектептеринин У-Х1 класстары YЧYH "Кыргыз адабиятынын программасы" толуктоолор менен пайдаланууга сунушталды [9].
2012-жылы езбек мектептери YЧYH С. Момуналиевдин авторлугунда 7-8-9-класстары YЧYH кыргыз адабияты хрестоматия-окуулугу сунушталып, пайдаланууга берилди.
взбек мектептеринде адабиятты окутуу маселеси бYГYHKY KYHгe чейин курч маселе боюнча калууда, анткени биринчиден, мамлекеттеги экономикалык кырдаал оор болуп, акыркы он жыл аралыгындагы кыргыз тили жана адабияты мугалимдери иш таштап, башка мамлекеттерге чыгып кетишти. Экинчиден, эки элдин этникалык араздашуусунан улам кептеген мугалимдер езбек тилдYY аймактарда ишин таштап, башка мектептерге
которулушту же таптакыр эле кызматынан бошошту. YчYHЧYДeн, адис мугалимдердин катарын ЖОЖдордун сырттан окуу бeлYMYH окуган езбек улутундагы мугалимдер толукташты. Муну менен кыргыз тилин жана адабиятын окутуу жагы бир кыйла аксады десек жацылышпайбыз. Жогоруда белгилегенибиздей, адабиятты окутууда окуу-усулдук колдонмолордун жоктугу же тажрыйбалуу мугалимдердин иш-тажрыйбасынын жайылтылбашы бетен тилдYY аудиториядагы адабиятчы мугалимге кыйынчылыктарды туудурат. 2009-жылы езбек мектептеринде адабиятты окутуу боюнча бирин-серин айрым бир макалаларды албаганда К. Акматов жана Т. Колдошов тарабынан "Элдик оозеки чыгармаларды езбек мектептерде окутуу" [1] аттуу усулдук колдонмо жарык керген. Колдонмо 2008-жылы окумуштуу А. Муратов жана ОшМУнун алдындагы Ош шаардык А Навои атындагы №18-гимназия мектебинин мугалими К. Акматов тарабынан окутуу езбек, тажик тилинде ЖYргYЗYЛгeн мектептер YЧYH TYЗYЛгeн "Кыргыз адабиятынын программасынын" негизинде TYЗYЛYП, окуу программасындагы элдик оозеки чыгармалар "Акыл Карачач" жомогу, дидактикалык чыгармалар, "Манастын тeрeлYШY", "Кожожаш" эпосу, лирикалык ырларды окутуунун ыкмалары, жол-жобосу жана айрым сабактардын иштелмелери берилген.
БYГYHKY KYHY адабиятты окутуу багытынын алдында да бир топ олуттуу проблемалар бар. Окумуштуулардын иликтeeлeрY боюнча да жана биздин баамыбызда да буларга темен^лер: керкем чыгармаларды окууга болгон окуучулардын кызыгуусун жаратуу; окурмандык таасирге таянуу аркылуу окуучулардын окурмандык активдYYЛYГYH ойготуу, окурмандык маданиятын жана керкем табиттери менен эстетикалык табиттерин eркYHдeтYY; кандай гана заман, коомдук TYЗYЛYШтeрдe болбосун чыгарманын эч качан жоготпоочу улуттук жалпы адамзаттык керкем баалуулугунун маанисин сездирYY; сабактын TYPДYY формаларын уюштуруу жана окутуу методдорун замандын талабына ылайык иргее, тандоо, колдонуу; эн башкысы адамды-ар тараптуу жана гармоникалуу eнYKкeн адамды калыптандыруу кирет [14:12-13]
взбек тилдYY мектептерде кыргыз адабиятын окутуу маселесинин тарыхы кеп кырдуу болбосо да, eзYHYH предметине, изилдее ыктарына, принциптерине ээ жаш илимдердин катарында. Анткени, кеп улуттуу эгемендYY Кыргызстандагы ар бир атуул ез мекенинин артыкчылыктарын, тарыхын, маданиятын адабияттардын диалогунун негизинде TYШYHгeндe, ез Мекенине болгон патриоттук сезими ойгоноруна шек жок.
Пайдаланылган адабияттар:
1. Акматов К. Колдошов Т. Элдик оозеки чыгармачылыкты езбек мектептеринде окутуу: Усулдук колдонмо. - Ош: 2009
2. Акматова А. Кыргыз тилин езбек мектептеринде окутуунун учурдагы абалы. "Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы" илимий журналы. №3, 2004
3. Аширбаев Т., Кадырова А., Ашимбаева Г. Кыргыз тили.7-класс. Окутуу езбек тилинде ЖYргYЗYЛгeн мектептер YЧYH окуу китеби.-Б.: 2002
4. Кыргыз адабиятынын программасы. взбек мектептеринин 5-9-класстары YЧYH. ТYЗYYЧY: Ж.Шериев, С. Момуналиев. Ош: ОшКУУ, 2009
5. Кыргыз Республикасында 2014-2020-жылдары мамлекеттик тилди eнYKTYPYYнYн жана тил саясатын eркYHдeтYYHYH Улуттук программасы: Б.: 2014
6. Кыргыз адабияты: 10-кл. YЧYH кыргыз адабиятынын сынакка коюлган хрестоматиялык окуу китеби. Окутуу мамлекеттик тилде ЖYргYЗYлбeгeн (орус, езбек, тажик ж.б.) мектептерге арналат. /Авт.^з.: А.Ж.Муратов, Б.А.Кыдырбаева. - Б.: 2009
7. Кыргыз тилинин программасы. Окутуу езбек тилинде ЖYргYЗYЛгeн мектептердин 4-9-класстары YЧYH.Б.:1997
8. Кыргыз адабиятынын программасы: окутуу езбек тажик тилинде ЖYргYЗYЛгeн мектептердин V- XI класстары YЧYH / ТYз: Муратов А., Акматов К. - Б.: 2008
9. Кыргыз адабиятынын программасы. взбек мектептеринин 5-11- класстары YЧYH. ТYЗYYЧY: Момуналиев С. Ош: ОшКУУ, 2011
10. Мамлекеттик тил боюнча расмий материалдардын жыйнагы. Кыргыз жана орус тилдеринде / - Б.: Бийиктик, 2006
11. Мамлекеттик тил - менин сыймыгым (1989-2014). / Ty3. А.Телекманова, Б. Байтикова, Н. Балтабаева. - Ош: 2014
12. Момуналиев С. Кыргыз адабияты: Хрестоматия: Окутуу езбек тилде ЖYргYЗYЛYYчY мектептердин 5 - кл. YЧYH окуу китеби - Уш - Б.: 2004
13. Момуналиев С. Кыргыз адабияты. Окутуу езбек тилинде ЖYргYЗYЛYYЧY мектептердин 6-класстары YЧYH окуу китеби. - Учкун, 2008
14. Момуналиев С. Кыргыз орто мектептеринде лирикалык чыгармаларды окутуунун педагогикалык-методикалык негиздери. Педагогика илимдеринин доктору окумуштуулук даражасын изденип алуу YЧYH жазылган диссертациянын авторефераты. - Б.: 2011
15. Рысбаев.С., Добаев К., Абдухамидова Б. Окуу орус, езбек жана тажик тилдеринде ЖYргYЗYЛген мектептерде кыргыз тилин окутуунун концепциясы. "Мугалимдер дуйнесу" гезити, №7-8, 2011
16. Yсеналиев, Т. Кыргыз тилин канткенде жакшы окутабыз. / Кутбилим, 2009, 20-март. -7-б.
© Б.Б. Байтикова, 2016
УДК 494.3::894.341:371.302
ИЗ ИСТОРИИ ПРЕПОДАВАНИЯ КЫРГЫЗСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В ШКОЛАХ С УЗБЕКСКИМ ЯЗЫКОМ ОБУЧЕНИЯ
Б.Б. Байтикова
Аннотация: В статье описана краткая история преподавания кыргызской литературы в школах Кыргызстана с узбекским языком обучения,основное внимание уделено на создание программ и учебников по кыргызской литературе для школ с узбекским языком обучения, на проблемы подбора художественных произведений для изучения с учетом родного языка учащихся.
Ключевые слова: кыргызский (государственный) язык, национальные школы, специалист, учебная программа, учебники, узбекско-таджикские школы, официальные документы.
© Б.Б. Байтикова, 2016
UDC 494.3::894.341:371.302
FROM THE HISTORY OF TEACHING KYRGYZ LITERATURE IN SCHOOLS
WITH UZBEK LANGUAGE OF EDUCATION
B.B. Baytikova
Abstract. The article describes brief history of teaching the Kyrgyz literature in Uzbek language schools in Kyrgyzst, main attention given to creation of programs and textbooks on Kyrgyz literature for Uzbek language schools, on difficulties of selection works of art to study considering native language of students.
Keyword: Kyrgyz (state) language, national schools, specialist, curriculum, textbooks, Uzbek-Tajik schools, official documents.
© B.B. Baytikova, 2016
