CC BY
12УДК 370.956.1 943 47
ТУРКИЯ МЕНЕН КЫРГЫЗСТАНДЫН БИЛИМ БЕРYY, ИЛИМ ЖАНА МАДАНИЯТ БАГЫТЫНДАГЫ КЕЛИШИМДЕРИ ЖАНА АЛАРДЫ ИШКЕ АШЫРУУ АРАКЕТТЕРИ
Аггюн Кадри1
Кыскача мазмуну
Кыргыз Республикасы кез карандысыздыгын алган ^нден тартып Кыргызстан жана ТYркия боордош мамлекеттеринин маданият жана билим беруу тармагындагы кызматташтыгы енYГYП, эки тараптуу тажрыйба алмашуу ишмердиги акырындык менен ез жемишин бере баштаганын белгилееге болот. Кыргыз Республикасынын жана ТYркиянын билим берYY министрликтеринин ортосундагы алгачкы мамилелер 1991-ж.12-июлунда, тагыраак айтканда, Кыргызстандын суверендYYЛYГYHYH кабыл алынышына чейин эле башталган. Билим берYY системасындагы езгеруулер еткендегY тажрыйбаларга таянуу менен жацы педагогикалык технологияларды киргизYY, анын мазмунун карап чыгуу сыяктуу TYрдYY жолдор аркылуу ишке ашырылууда. Бул тарыхый тажрыйбага сын кез менен карап, ага карата сын мамиле жасалганда гана жакшы натыйжаларга алып келээри анык. Азыркы учурдагы билим берYYHYH максаты - коомдун талаптарына ылайык, коомдо ез ордун таба ала турган, езYHYH иш-аракеттерине жоопкерчилик менен мамиле жасаган, ез укуктарын билген жана башкалардын укуктарын урматтаган инсанды тарбиялоо.
Ачкыч свздвр: билим берYY, билим берYY системасы, мамилелер, педагогика, технология.
Кыргыз Республикасы кез карандысыздыгын алган ^нден тартып Кыргызстан жана ТYркия боордош мамлекеттеринин ортосунда маданият жана билим берYY тармагында кызматташтыгы енYГYП, эки тараптуу тажрыйба алмашуу иш-аракеттери акырындык менен ез жемишин бере баштаганын белгилееге болот. Ошондон улам, еткеел доордун шартында Кыргызстандын эл чарбасын, финансы системасын, билим берYY, илим жана маданий тармактарын енYKTYPYY YЧYH заманбап билим жана тарбия алган кадрларга болгон муктаждык пайда болду. Рыноктук же базар экономикасынын шартында елкеге зарыл болгон ар кыл кесиптеги адистерди даярдоо, аларды калыптандыруу мамлекет YЧYH негизги приоритеттYY багыттардан болуп калды.
Кыргызстандын тунгуч Президенти Аскар Акаев [1] ДYЙненYH бардык жетишкендиктеринин, езгече технологиялык жетишкендиктердин билим жана илим аркылуу ЖYзеге ашырылгандыгын абдан туура TYШYHYП, елкенY енYГYYге алып келе турган «XXI кылымдын кадрлары илим менен бирге» аттуу мамлекеттик программаны киргизген. 9з алдынча эгемендYY мамлекет болгон Кыргызстандын ааламдашуу жарайанында ез ордун таап, социалдык-экономикалык маселелерин туура жана так белгилешинде жацы кадрларга болгон муктаждыгы - мыйзамченемдYY керYHYШ. Кыргызстанда демократиялык системанын TYПKY мацызын терец TYШYHген, аны замандын талабына ылайык иш ЖYЗYне ашыра билген, ДYЙнедегY енYГYYлерге ез салымын кошо билген, айыл чарба системасынан ендYPYШ, ал эми ендYPYШ системасынан маалымат коомуна тездик менен ете алган жаш муунду тарбиялоо ез ара кызматташтыктын негизинде ишке ашары талашсыз [2].
Кыргыз Республикасынын аталган маселе боюнча реформаларын ишке ашыруу максатында ТYркия Республикасынын тажрыйбаларынан пайдалануу сунушу киргизилип [3], бул багытта эки елкенYH кызматташтык иш-чаралары
1Аггюн Кадри - соискатель, Кыргызский государственный университет им. Бала-сагына, Кыргызстан.
ЖYргYЗYлe баштаган. ТYрк тилдуу тектеш эки элдин этнопедагогикалык жана маданий окшоштуктары, анын ичинен социалдык, экономикалык, маданий ез ара таасирлениши, тарыхый орток баалуулуктарга ээ болушу келечектеги долбоорлордун ийгиликтуу болушунан кабар берген. Ал эми билим беруу дол-боору аталган программалардын башкысы болуп эсептелет.
1991-ж. 22-23-декабрында ТYркия Республикасынын Президенти Тургут 9зал жана Кыргыз Республикасынын Президенти Аскар Акаевдер эки eлкeнYH атынан Достук жана Кызматташтык келишимине кол коюшкан [4]. 11 статьядан турган келишимдин негизинде тараптардын макулдашуусу боюнча Протокол кабыл алынган. Анда экономикалык-финансылык маселелер менен бирге билим беруу жана маданият тармагына да езгече кецул бeлYHгeн [5]. Макулдашуу токтомунда теменде^дей пунктар бар: 4. Тараптар Кыргыз Республикасы менен ТYркия Республикасынын арасындагы маданий байланыштарды мындан ары ер^ндетууге чечкиндYYЛYKтeрYH билдиришти; 5. Билим беруу жана техника жаатындагы кызматташуу. а). Тараптар билим берYY жана илим жаатында кызматташууну eркYHдeтeт, езгече жогорку окуу жайлар ортосундагы ез ара алмашып окутууга кемек кeрсeтYшeт. Бул YЧYH ТYрк тарабы Кыргыз Республикасына ар TYPДYY адистиктер боюнча стипендиялар берет. б). ТYрк тарабы Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер министрлигинин кызматкерлерин жана башка мамлекеттик мекемелердин кызматчыларын даярдоого кeмeктeшYY максатында окутуунун кыска жана узак мeeнeттYY программаларын иштеп чыгат. в). ТYрк тарабы Кыргызстандын базар экономикасына eтYYCYHДe банк иштери, мегеджмент, маркетинг жана башка тармактарда техникалык жактан кемек керсетет, ошондой эле, бул маселелер боюнча окутуунун кыска жана узак меенеттуу программасын даярдайт [6].
Кыргыз Республикасы менен ТYркия Республикасынын ортосундагы достук жана кызматташтык Келишимдин 4 жана 5 беренелеринде "Тараптар эки Тараптын MYMKYHЧYЛYKтeрYH жана потенцияларындагы натыйжалуу пайдаланууну экономика, илим жана техника тармактарында маалымат жана тажрыйба алмашууну колдойт". Андан ары: "Тараптар ишкердуу кыргыз-TYрк Кецеши экономикалык жана илимий-техникалык кызматташтыкты мындан ары eнYKTYPYYДe маанилYY роль ойнооруна ишенгендигин билдиришет" - деп жазылган. БилимдYY адистерди жана жетекчи кадрларды даярдоо максатында: "Тараптар экономиканын ар TYPДYY тармактарында билимдYY адистерди жана жетекчи кадрларды даярдоо жана алардын билимин eркYHдeтYY ишиндеги кызматташтыкка чоц маани беришет. Мектептердин жана жогорку окуу жайлардын студенттерин, стажёрлорун, окутуучуларын ез ара алмашууга кемектешет" - деген атайын берене киргизилген [7].
Ошол эле KYHY эки тараптуу жогорку делегациялардын ортосунда дагы маанилYY документке кол коюлган. Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик катчысы А.Муралиев жана ТYркия Республикасынын Тышкы иштер министри Хикмет Четин тарабынан эки eлкeнYH атуулдарынын укуктарын коргогон консулдук eкYЛЧYЛYKтeрдY алмашуу тууралу документке кол коюлган [8]. Мамлекеттик денгээлдеги бул документтер мындан соцку илимий, билим берYY, маданият тармактарындагы ез ара алакалардын eнYГYШYнe шарт TYЗгeндYГY маалым. Эки eлкeнYH болочок студенттери, илим тармагынын адамдары, маданий кызматкерлер, туристик, соода-сатык ж.б. максаттар менен кенен-кесири алакаларды TYЗYYгe шарттар жаралды. Консулдук eкYЛЧYЛYKтeрдY алмашуу Протоколунда эки eлкeнYH атуулдарынын укуктары тууралуу тeмeндeгYлeр жазылган: "Кыргыз Республикасы менен ТYрк Республикасы Бириккен Улуттар Уюмунун Уставынын жана консулдук мамилелер жeнYHдeгY 1963-жылкы Вена конвенциясынын максаттарына жана принциптерине ылайык, Кыргыз Республикасы жана ТYрк Республикасынын ортосундагы консулдук мамилелерди орнотуу, алардын ортосундагы кызматташтыкты жана салт болуп калган достук байланыштарды чыцдоого, ошондой эле эки элдин таламдарына кызмат кыла тургандыгына ишенгендикти билдирYY менен Бишкек жана Анкара шаарларындагы
генералдык консулдардын денгээлинде консулдук eкYЛЧYЛYKтeрдY ачуу жвHYHдв макулдашты" [9].
1993-ж. президенттик кызмат орунуна келе элек ири саясатчы Сулейман Демирель мындай квз карашты айтканы бар: "...биз оболу Борбордук Азиядагы TYрк тилдYY элдер менен маданий жана экономикалык алакалар менен чектелYYбYЗ зарыл, биз YЧYH втв маанилYY бул аймакта тец салмактуулукту сактообуз керек [10]. Мындан, кврвгвч саясатчынын Орто Азия аймагы ТYркия YЧYH втв маанилуу регион экендигин, бул чоц чвлквмдв башка TYрк эмес мамлекеттердин жана элдердин да кызыкчылыктары бар экендигин айтканын байкоого болот. Арийне, Орто Азиянын башка мамлекеттеринен айрымаланып, Кыргызстан жана Туркиянын вз ара алакалары чейрек кылымдын ичинде бир катар сапаттык тепкичтерге кeтeрYЛДY.
Кыргыз Республикасынын жана ТYркиянын билим берYY министрликтеринин ортосундагы алгачкы мамилелер 1991-ж.12-июлунда, тагыраак айтканда, Кыргызстан суверендYYЛYГYH кабыл ала элекке чейин эле болуп втквн. Кыргыз Республикасынын ошол учурдагы элге билим берYY министри Чынар Жакыпова жана ТYркия Республикасынын улуттук агартуу министри Квксал Топтан жетектеген делегациянын ортосунда 28 беренеден турган эки тараптуу Токтомго кол коюлган. Токтом 1991-1993 жж. аралыгындагы иш-чараларга арналып, тараптардын билим берYY багытындагы квз караштары, сунуштары чагылдырылган. Беш жылдык мввнвткв кол коюлган документте эки тараптын билим берYY системалары менен таанышуу, мектеп, мектепке чейинки, мектептен кийинки билим берYY боюнча маалыматтарды алмашуу ж.б. маселелер каралган [11]. Мындан сырткары, Эл аралык симпозиум, конференцияларды биргелешип eткeрYY, жолугушуулардын жыйынтыгы, баяндамалар менен алмашуу маселелери да каралган. 4-берене боюнча Кыргызстандын жогорку окуу жайларына TYрк тили боюнча атайын даярдыгы бар мугалимдерди, окумуштууларды жиберYY, TYрк тилиндеги окуу китептери, атайын жабдуу техникалары менен камсыз кылуу каралган. Ошол эле учурда ТYркиянын Ван провинциясында жашаган кыргыздар YЧYH кыргыз тарыхы, тили жана музыкасы боюнча мугалимдерди жиберYY маселеси каралган. Ошол эле учурда ТYрк тарабы Кыргызстанда TYрк тилин YЙрeткeн мектеп же колледж ачууну колдойт жана окутуунун каражаттары менен жабдуу, окуу китептери, адабияттары менен жабдыйт деген берене бар [12]. Токтом боюнча студенттерди, илим жана билим берYY адистери боюнча вз ара алмашуу, тажрыйба алмашуу максатында эки eлкeнYH жогорку окуу жайларында илим жана билим берYY кызматкерлеринин стажировкадан eтYYCY, аларга эки тараптуу шарт TYЗYY маселелери такталган. Мындан сырткары, Кыргызстандагы жогорку окуу жайлардын биринде Чыгыш таануу факультетин ачуу каралып, окуу борборун адистер менен камсыз кылуу пландалган [13]. Чындыгында эле, бул алгачкы TYЗYЛгeн эки тараптуу келишим (Токтом) eзYHYH мазмундуулугу, втв кенен спектрди кучагына камтыгандыгы менен айрымаланат. Ириде, бул эц алгачкы келишим андан соцку кецири алакаларга жол ачкан.
Эки тараптуу алакалардын негизги eзeгY катары Кыргыз-ТYрк "Манас" университетин алууга болот. Жашы жыйырмага толгон университет эл аралык жана республикалык рейтинг боюнча Кыргыз Республикасындагы алдыцкы университеттерден болуп саналат. Эки тараптуу келишимге ылайык, Кыргыз Республикасынын борбору Бишкек шаарында эки мамлекет тарабынан каржыланган эл аралык университет ачуу каралган. Анын жыйынтыгында Кыргыз Республикасынын Президенти Аскар Акаев 1995-ж. 19-апрелинде "Бишкек шаарында Кыргыз-ТYрк университетин TYЗYY жeнYHдe" (ПУ N 103) Указга кол койгон [14]. (Бул университет 1992-ж. 3-мартындагы Келишимдин негизинде ачылган. Указда: "Кыргыз Республикасы менен ТYрк Республикасынын ортосундагы билим берYY, илим жана маданият тармагындагы кызматташтык жeнYHдe Макулдашууга ылайык, эки eлкeнYH ортосунда билим берYY жана илим жагынан мамилелерди KYчeтYY, Кыргыз Республикасын жогорку квалификациялуу адистерге болгон муктаждыктарын канааттандыруу максатында КР Президенти Токтом кылат. 1.Бишкек шаарында
Кыргыз-ТYрк университети ачылсын. 2.Кыргыз Республикасынын екметY: Кыргыз Республикасы жана Турк Республикасынын ортосундагы достук жана кызматташтык женYHдегY 1992-жылдын 3-мартындагы Келишимдин негизинде Бишкек шаарында Кыргыз-ТYрк университетин уюштуруунун жана иштешинин шарттары женYHде ТYрк Республикасынын екмету менен макулдашуу TYЗCYH. Жогоруда аталган университетти жайгаштыруу YЧYH Кыргыз Республикасынын Транспорт министрлигинин мамлекеттик "Кыргызжолтрансдолбоор" институтунун имаратын Кыргыз Республикасынын Билим берYY жана илим министрлигинин балансына берYY женYHдегY маселени бир айлык меенетте чечсин. Кыргыз-ТYрк университети женYHде Жобону даярдасын жана бекитсин" [15]. Ошентип, эки тараптуу келишимдин натыйжасында Бишкек шаарында эл аралык Кыргыз-ТYрк университети ачылган.
1997-ж. 23-26-октябрында Кыргыз Республикасынын Президенти А.Акаев ТYркия Республикасына расмий сапар жасаган. Кыргыз делегациясынын курамы абдан чоц болгон. Расмий сапардын программасы абдан кенен TYЗYЛYП, анда эки тараптуу келишимдерге байланыштуу бир катар документтерге кол коюлуп, келечектYY социалдык-экономикалык, чарбалык,маданий, илим, билим берYY багыттарында CYЙлешYYлер ЖYрген [16]. Эки татаптуу келишимдерде чарбалык-экономикалык, Эл аралык документтерден сырткары, Кыргыз-ТYрк "Манас" университети боюнча да келишимге кол коюлган. Президент А.Акаевдин ТYркия Республикасынын ошол учурдагы Премьер-министри Месут Йылмаз менен болгон жолугушуусунда финансалык ж.б. маселелер чечилген. ТYркиянын премьер-министри Месут Йылмаз 1998-ж. мамлекеттик бюджетке Кыргыз-ТYрк "Манас" университети YЧYH 10 миллион АКШ доллары белYнерYH билдирген. Бул маанилYY келишим жана анын жыйынтыктары тууралу ТYркия Республикасынын ошол учурдагы президенти Сулейман Демирел мындай деп айткан: кыргыз жана TYрк элдеринин достугу ушул келишимдер менен биротоло бекигендигин белгилеебYЗ зарыл [17].
Кыргызстанда ДYЙнелYK билим берYY тажрыйбаларына таянып, мектеп-лицейлерди ачуу YЧYH "Себат" билим берYY фирмасынын директору Хамза Актуркоглунун Кыргыз Республикасынын Президенти А.Акаевге кайрылган атайын каты бар. 9лке башчысына багышталып жазылган катта мамлекеттик-менчик университетти да ачуу маселеси кетерYЛген. Анда учурдагы Кыргызстандын билим берYY системасында "Себат" лицейлеринин алган орду, анын келечеги тууралу сез болот [18].
Эл агартуу жана билим берYY тармагындагы эки тараптуу кызматташтыктын жемиштери катары Кыргыз-ТYрк "Манас" университетин, жеке менчиктеги "Ататурк-Ала-Тоо" университетин, Кыргызстандын жети дубаны жана Бишкек, Ош шаарларында ачылган ондогон TYрк лицейлерин мисал катары келтирYYге болот. Ириде, жогоруда аталган окуу жайлардын ачылышы Кыргызстандын билим берYY системасына оц таасирин берип жаткандыгы тегYH эмес. ДYЙнелYK билим берYY системасы кабыл алган батыштык окуу системасы Кыргыз-ТYрк "Манас" университетинде ийгиликтYY ишке ашууда. Сапаттуу билим берYY, окуу жайлардагы улуттар аралык достук алакалар тектеш элдердин тилин, адабиятын, салттуу маданиятын жаштардын окуп-YЙренYYCYне шарт тузет.
Билим берYY системасындагы езгерYYлер турдYY жолдор менен еткендегY тажрыйбаларга таянып жацы педагогикалык технологияларды киргизYY, анын мазмунун карап чыгуу аркылуу ЖYPYYде. Бул тарыхый тажрыйба сын кез менен каралып чыгып, ага карата сынчыл мамиле жасалганда гана жакшы натыйжаларды бере алары анык. Азыркы учурдагы билим берYYHYH максаты -коомдун талаптарына ылайык, ошол коомдо ез ордун таба алган, ез иш-аракеттерине жоопкерчилик менен мамиле жасаган, ез укуктарын билген жана башкалардын укуктарын урматтаган инсанды тарбиялоо. Билим берYY системасы коомдогу маанилYY орундардын бирин ээлеп, ал коомду алдыга CYЙреп, же аны артка тартышы MYMKYH. Эгерде билим берYY бYГYHKY KYHДYH талаптарына жооп берип, окуучулардын, ата-энелердин муктаждыктарын
канааттандыра алса, ал коомду алдыга тартып кете алат.
Учурдагы Кыргызстандын еткеел доордо жашап жатышы, экономикалык кризис, бир системадан экинчи бир системага eтYYДeгY илим-билимге, маданиятка тийгизген терс таасири сезилYYДe. Бул убактылуу объективдYY кeрYHYШтeргe карабастан мамлекет тарабынан билим берYY, илим жана маданият тармагына MYMKYH болгон финансылык, административдик ж.б. жардамдар берилYYДe. Эл аралык уюмдардын да берген жардамдары бул еткеел доордо сезилерлик болуп жатат. Кыргыз жаштары бир гана ТYркия Республикасында гана эмес, ДYЙнeнYH ондогон мамлекеттеринде билим алып, эмгектенип жатышканы чындык. Жогорку атайын билимге ээ болгон бул жаштар ез билимдерин магистрдик, докторлук программалардын негизинде eркYHдeтYШYYДe. Чет елкелерден билим алып, такшалган кыргыз жаштары ез eлкeсYHYH кийинки eсYП-eнYГYШYнe сeзсYЗ салымдарын кошушат, ал жактан алган тажрыйбаларын пайдалуу жумшашат. Бул маселе боюнча илим адамдарынын пикирлери бар: "... адистерди кесипке даярдоонун децгээли менен коомдун талаптарынын арасындагы дал келишпестик. Мындай айырмачылык езгече жацы информациялык технологиялардын колдонулушу менен, ошондой эле, элдин билимдYYЛYГYHYH жогорку децгээлин талап кылуучу ДYЙнeлYK интеграциялык процесстердин KYчeшYнe байланыштуу болуп жатат; билим берYYHYH традициялык максаттарынын анын азыркы милдеттерине туура келбегендиги мурда информацияларды берYY аркылуу адамдын ДYЙнeнY таанып билYYCYH eнYKTYPYY максаты коюлса, азыр адамды коомдун маданий-тарыхынын eсYП eнYГYШYHYH нарктуулугуна YЙрeтYY максаты коюлууда; билим берYYHYH негизги эки компонентинин: (еткен муундардын социалдык-маданий тажрыйбасына ээ болуусу менен адамдын социумда жашап эмгектенYYCYHДeгY eзYHYH жеке тажрыйбасынын топтолушунун) байланышсыздыгы" [19].
ТYркия Республикасында билим алып, кандидаттык (докторлук) диссертациясын ийгиликтYY коргогон жаштар "ТYркияда билим алган Кыргызстандык магистрант жана докторанттардын диссертациялары" (19922012 жж.), (Анкара, 2014, 71 б.,) аттуу чакан эмгегин жарыялашты. Эмгекте кeрсeтYЛгeн жылдардын ичинде кыргыз жаштарынын ТYркиянын ар кыл университеттеринде магистрдик жана докторлук диссертацияларын коргоосу, алардын темалары, илимий жетекчилери, багыттары, университеттери так кeрсeтYЛгeн [20].
"Кыргызстан-ТYркия достук жана маданият ассоциациясы" тарабынан басылып чыгарылган бул эмгек бизге магистрдик жана доктордук билим жeнYHдe баалуу маалыматтарды берет. Эки eлкeнYH кызыкчылыктарына жооп берген «ТYркия - TYрк ДYЙнeсY билим проектиси» ТYркия Республикасы менен TYрк жана боордош калктардын, кадр муктаждыгын жоюу, ТYркия менен достук мамиледе боло турган жаштарды eстYPYY, TYрк ДYЙнeсY менен бекем достук жана туугандык кeпYрeлeр куруу, максатында жаралган проект болуп саналат [21].
9нYГYYHYH жолундагы ТYркия 2011-жылдан тартып билим берYY саясатын жацыртты. Чет елкеден ТYркияга билим алуу YЧYH келген жаштар вкметке караштуу Четтеги TYрктeр жана тууган калктар комитетинин карамагына берилди. 2012-жылдын 17-сентябрында бул студенттер YЧYH атайын ТYркия стипендиялары программасы иштей баштады. Бул проекттин негизинде 1992-2012-жылдар аралыгында 1000ден ашуун кыргызстандык жаштар ТYркияда проекттердин жана докторантура программаларында билим алышты. 2000-жылдан кийин «бул проекттерден» сырткары да, эки eлкeнYH билим берYY мекемелеринин ортосундагы кол коюлган келишимдердин негизинде жана жеке MYMKYHЧYЛYKтeрY менен ТYркияга жогорку билим алуу YЧYH кыргыз жаштар келе башташты [22]. Бул тизмеде, 1992-жылдан 2012-жылдын аягына чейин ТYркиядагы университеттерди бYTYргeн 328 кыргызстандык магистрант жана докторант боюнча маалыматтар камтылды. <^ркиядагы университеттерди бYTYргeн кыргызстандык магистрант жана докторанттардын тизмеси» боюнча, магистратураны бYTYргeндeрдYH саны 247, докторантура жана ординатураны бYTYргeндeрдYH саны 47, магистрдик жанадоктордук даражаларынын экeeнY тец ТYркия университеттеринде
алгандардын саны 32, бир эле убакта эки башка университетте магистратурасын, аркасынан докторантурасын бYTYргвндвр болсо 2 киши болду. Диссертация чогултуу ишинин экинчи баскычында, «ТYркиядагы университеттерди бYTYргвн кыргызстандык магистрант жана докторанттардын тизмесин» негиз кылып, Жогорку билим берYY комитетинин улуттук диссертация борборунан [23], университеттердин тиешелуу бвЛYMдврYHYH электрондук маалымат базаларынан жана университеттердин китепканаларынан кыргызстандык докторант жана магистранттардын диссертацияларынын темаларын жана кыскача мазмундарын чогулттук. Кээ бир диссертациялардын тема жана мазмундарын диссертацияларды даярдаган мекендештерибиздин вЗY менен TYЗДвн-TYЗ байланышып чогулта алдык. Жогоруда свз кылынган тизмедеги 13 магистрант жана 2 ординатура бYTYPYYЧYCYHYH диссертациясын таба албадык. Эмгегибизде «ТYркиядагы университеттерди бYTYргвн кыргызстандык магистрант жана докторанттардын тизмеси» негиз кылынып 349 диссертация топтолду. Булардын ичинен 270 диссертация магистрдик, 79 диссертация доктордук диссертация болуп эсептелет [24]. Он бир багыт боюнча даярдалган магистрдик жана доктордук диссертациялар ТYркияда кайсы университетте жакталганы жана илимий жетекчилер тууралуу баалуу статистикалык маалыматтар камтылган. Бул эмгек берген маалымат боюнча, кыргызстандыктар 270 магистрдик, 79 доктордук (медициналык багыт боюнча ординатура; кврквм внвр багыты боюнча ассистентура-стажировка), жалпы 349 диссертацияны жакташкан. Бул диссертациялар ТYркиянын 26 университетинде, 291 Коомдук илимдер институтунун ичиндеги багыттарда жакталган. (Менеджмент - 53, Эл аралык мамилелер - 28, ТYрк тили жана адабияты - 27, Экономика - 23, Философия жана теология - 23, Ислам илимдери - 19). Türkiye'de Egitim Gören Kirgizistanli Ögrencilerin Yüksek Lisans Ve Doktora Tez £ahjmalan (1992-2012) Guldana Mirzakulova, Abdrasul isakov Ankara 2014
Эки влквнун мамлекет башчылары денгээлинде билим берYY, илим жана маданий байланыштарды вHYKTYPYY максатында 1995-ж. 19-апрелинде Кыргыз Республикасында заманбап талаптарга жооп берген эл аралык университет ачуу тууралуу чечим кабыл алынган, анын натыйжасында бYГYHKY Кыргыз-ТYрк «Манас» университети ачылганы маалым [25]. Учурдагы Кыргыз-ТYрк "Манас" университети влквдвГY жогорку рейтинге ээ болгон окуу жайлардан.
Ал эми 1996-ж. 1-сентябрынан тартып эл аралык АтатYрк Ала-Тоо университети алгачкы жолу даярдоо курсуна студенттерди кабыл алуу менен билим берYY ишмердигин баштаган [26]. Бул университет мамлекеттик эмес окуу жайлардан болуу менен бирге, Кыргыз Республикасы YЧYH жогорку сапаттагы адистерди даярдап жаткандыгы белгилYY. 1997-ж. 23-26-октябрда Кыргыз Республикасы менен ТYркия Республикасынын ортосунда «Бекем достук жана кызматташтык» келишимине кол коюлган [27].
Маданият жаатындагы эки тараптуу тыгыз байланыштар 1993-1995 жж. внугв баштаган. Кыргыздын улуттук фольклордук чыгармачылыгында белгилYY болгон комузчулар, чоорчулар, манасчылар жана айтышка катышкандар ТYркиянын Маданият жана туризм министрлигинин чакыруусу менен вз внврлврYH кврсвTYШKвн. Айрыкча белгилYY манасчы У.Мамбеталиев, твкмв акын Э.Турсуналиев, комузчулар С.Токтокунова, Н.Абдрахманов, ырчы С.Садыковалар бир нече шаарларда болушуп, концерттик программаларды беришкен [28]. 1995-ж. Анкара шаарында TYрк ДYЙнвCYHYH салтуу майрамдарынан болгон "Нооруз" майрамы салтанатуу TYPДв втквн. Бул салтанатта дээрлик бардык TYрк тилдYY республикалардан, анын ичинен Кыргызстандан да катышуучулар болушкан. Нооруз майрамына маданий кызматкерлерден сырткары, илимпоздор да катышканы маалым. Кыргыз окумуштуулары нооруз майрамы боюнча кызыктуу илимий баяндамалар менен чыгышкан. Ошол эле жылдары белгилYY "Ак Марал" бийчилер тобу, "Шаттык" балдар тобу, "Камбаркан" фольклордук-этнографиялык ансамбли, "Бекбекей", "Керме-Тоо", "Айквл" чыгармачыл топтору ТYркиянын шаарларында гастролдо болушкан [29]. Опера жана балет искусствосу жаатында да бир катар ийгиликтер жаралган. Кыргыздын атактуу балет бийчиси Айсулуу Токомбаева
ушул мезгилге чейин Анкара шаарында жаштарга балет eHepYHYH сырын YЙрвTYП келет. Ириде, "Манас" эпосунун 1000 жылдык мааракесинде Кыргызстандын внвр адамдары ТYркиянын квптвгвн шаарларында вз eнeрлeрYH кврсвTYШYП, боордош TYрк калкына байыркы кыргыз маданиятынын YЛГYЛврYH сунуш кылышкан [30]. Кыргыз илиминин eкYЛдeрY "Манас" эпосунун алкагында ТYркиянын университеттеринде илимий баяндамалар менен катышышты. ТYркияда "Манас" эпосуна, кыргыз адабиятына, маданиятына байланыштуу ЖYЗДвгвн китептер жарыкка чыкты.
Тарыхчы А.С.Ормушев 1998-ж. 3-30 сентябрында ТYркиянын Денизли шаарында вткврYЛгвн "Эл аралык искусство чеберлеринин внврчYЛYK сынагына" кыргыз CYрвтчYЛврY, айкелчилери ж.б. катышышып, вз внврлврYH тартуулашкандыгын жазат [31]. Ошол учурда иштей баштаган ТРТ "Авразия" телевидениеси да жалпы TYрк ДYЙнвCYH маалыматтык жана маданий жактан бириктиргендиги белгилYY. Ал эми "Заман Кыргызстан" (Zaman Kirgizistan) газетасы кыргыз окурмандарына ТYркия, жалпы турк ДYЙнeсY боюнча маалыматтарды таратып, маданий, илимий, маалыматтык байланыштарды жацы денгээлге квтврдY.
Жалпысынан алганда, соцку жылдардын аралыгында кол коюлган эки тараптуу келишимдер Кыргыз Республикасы жана ТYркия Республикаларынын ортосундагы экономикалык, гуманитардык, анын ичинде билим берYY, илим жана маданий тармактар багытындагы байланыштардын вHYГYYCYHв жол ачты. Учурда бул байланыштарды мектептер, жогорку окуу жайлар системасынан, илим изилдвв багыттарынан жана маданий чвйрвдвГY терец алакалардан байкоого болот.
Адабият:
1. Акаев A.A. Памятное десятилетие. - Бишкек, - Б.:2001, -С. 514
2. Международные связи министерства образования, науки и культуры Кыргызской Республики. - Бишкек, 1999.
3. Вахитова, Г. Взаимодействие стран Центральной Азии с Турецкой Республикой (1990-х - 2009 гг) [Text]: дисс.канд.ист.наук / Г.Вахитова. - 2011, -С. 212 с.
4. КР Президентинин архиви. Ф.1. Оп.1.Ед.хр.15. -С.43-48
5. КР Президентинин архиви. Ф.1. Оп.1.Ед.хр.14. -С.58-73
6. КР Президентинин архиви. Ф.1. Оп.1.Ед.хр.14. -С.58-73
7. КР Президентинин архиви. Ф.1. Оп.1.Ед. хр.14. -С.58
8. КР Президентинин архиви. Ф.1. Оп.1.Ед. хр.14. -С.73
9. КР Президентинин архиви. Ф.1. Оп.1.Ед. хр.14. -С.72-73
10. Вахитова, Г. Взаимодействие стран Центральной Азии с Турецкой Республикой (1990-х - 2009 гг.) [Text]: дисс.канд.ист.наук / Г.Вахитова. - 2011, -С. 13
11. Кыргыз Респуб. Презид. Архиви. Ф.1. Оп.1. Ед.хр. 315
12. Кыргыз Респуб. Презид. Архиви. Ф.1. Оп.1. Ед.хр. 315
13. Кыргыз Респуб. Презид. Архиви. Ф.1. Оп.1. Ед.хр. 315
14. Архив Презид. КР. Ф.1. Оп.1. Ед.хр.192
15. Архив Презид. КР. Ф.1. Оп.1. Ед.хр.192
16. Архив През. КР. Ф.1. Оп.1.инд. 17-2. С.112-117. Дело временного хранения
17. Архив През. КР. Ф.1. Оп.1.инд. 17-2. С.112-117. Дело временного хранения
18. Кырг Респ.Презид. архиви. Ф.1..Оп.1.Ед.хр.313
19. Бекбоев И.Б. Инсанга багытталган окутуу технологиясынын теориялык жана практикалык маселелери, Бишкек, «Педегогика», 2003, 282-б.
20. Мурзакулова Г., Исаков А. ТYркияда билим алган Кыргызстандык магистрант жана докторанттардын диссертациялары" (1992-2012 жж.),(Анкара, 2014, 71 б.,
21. http://yunusemreenstitusu.org/turkiye/index.php?lang=tr&page=64&anIIcat_3=0&a nIIitm_3=17, интернеттен алуу датасы: 28-декабрь 2012-жыл
22. Мурзакулова Г., Исаков А. ТYркияда билим алган Кыргызстандык магистрант.4-7 беттер
23. http://tez2.yok.gov. tr 30-декабрь 2012-жыл
24. Мурзакулова Г., Исаков А. ТYркияда билим алган Кыргызстандык магистрант.7-11беттер
25. www.devletana.com/turkiye_biskek_buyukelciligi_kirgizistan.htm
26. фонд 2582. Кыргыз Республикасынын Билим,Илим жана Маданият Министир-лигин документтери(1990-2005);
27. фонд 2582. Кыргыз Республикасынын Билим,Илим жана Маданият Министир-
лигин документтери (1990-2005);
28. Борбордук Архив.фонд 350. Кыргыз Республикасынын ökmgtyhyh чечимдери (1990-2005).
29. Ормушев А.С. ЭгемендYY Кыргыз Республикасынын Жакынкы жана Орто Чыгыш eлкeлeрY менен эл аралык мамилелеринин eнYГYШY (ХХ к. аягы - XXI к. ба-шы)\\Тарых илимд.доктору дисс. кол жазмасы, -Биш., 2012, 215
30. Кыргыз Республикасынын Маданият жана маалымат министрлигинин отчёту. 2010-ж.
31. Ормушев А.С. ЭгемендYY Кыргыз Республикасынын Жакынкы жана Орто Чыгыш eлкeлeрY менен эл аралык мамилелеринин eнYГYШY (ХХ к. аягы - XXI к. башы)\\Тарых илимд.доктору дисс. кол жазмасы, -Биш., 2012, 216
32. Ормушев А.С. ЭгемендYY Кыргыз Республикасынын Жакынкы жана Орто Чыгыш eлкeлeрY менен эл аралык мамилелеринин eнYГYШY (ХХ к. аягы - XXI к. башы)\\Тарых илимд.доктору дисс. кол жазмасы, -Биш., 2012, 217
© Аггюн Кадри, 2016
УДК 370.956.1 943 47
РАЗВИТИЕ ОТНОШЕНИЙ МЕЖДУ ТУРЦИЕЙ И КЫРГЫЗСТАНОМ В ОБЛАСТИ ОБРАЗОВАНИЯ, НАУКИ И КУЛЬТУРЫ
Аггюн Кадри
Аннотация. Со дня обретения Кыргызстаном своей независимости отношения братских народов Турецкой Республики и Кыргызской Республики крепли, и сегодня мы уже можем видеть положительные результаты совместной практики по обмену опытом в области образования и культуры. Первые связи между министерствами образования Турции и Кыргызстана датируются 12-июля 1991 года, то есть еще до обретения суверенитета Кыргызской Республикой. Всем известно, что данный процесс становится успешным лишь в том случае, если определенный исторический опыт будет критически оценен и объективно проанализирован. Сегодня образование ставит своими целями -воспитание человека соответствующего требованием современного общества, сумеющего найти свое место, ответственного за свои действия в этом самом обществе, помнящего о своих истоках и с уважением относящегося к истокам других.
Ключевые слова: образование, система образования, отношения, педагогика, технология
© Аггюн Кадри, 2016
UDC370.956.1 943 47
DEVELOPMENT OF RELATIONS BETWEEN TURKEY AND KYRGYZSTAN EDUCATIONAL, SCIENTIFIC AND CULTURAL ORGANIZATION
Aggyun Kadri
Abstract. Close collaboration has begun to develop in the field of culture and education among Kyrgyzstan and Turkey related states since the Kyrgyz Republic became independent. It is important to note that bilateral experience exchange activities have started to give good results. Initial cooperations of the Ministries of Education of the Kyrgyz Republic and Turkey started on the 12th of July, 1991. Changes in the educational system are being implemented through the introduction of new pedagogical techniques based on the past experiences and content reassessment. It is clear that historical experiences will be beneficial when it is reevalu-ated and reconsidered from a critical point of view. At present,
Keywords: education, educational system, Kyrgyz Republic, pedagogical, culture.
© Aggyun Kadri, 2016
