CC BY
8УДК: 346
ИШКЕРДИК ИШМЕРДУУЛУК МЕНЕН АЛЕКТЕНУУ УКУГУ
Арым кызы Жамила улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан Маматова Асел Абдиакимовна, улук окутуучу Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан E-mail: asel. mamatova.8 7@mail. ru) Улук окутуучу Шарабидин кызы Арзыкан Ош мамлекеттик университети E-mail: Sharabidinkyzy88@bk. ru) Ош, Кыргызстан
Аннотация: Бул макалада негизинен укуктук статус, ишкердик ишмердигинин келип чыгышы тууралуу маалыматтар камтылган. «Укуктук статус» тYШYHYгY латындын «статус» (status) термининен келип, кызмат орду, мамлекет дегенди билдирет. «Укуктук абал» категориясыукук предметине карата ар кандай юридикалык илимдердин вкYлдврY тарабынан изилденет. Укук жана конституциялык укук теориясында укуктук статус негизинен адамдын жана жарандын укуктары менен эркиндиктеринин квйгвйлврYнв байланыштуу изилденет. Адамдын жана жарандын укуктук абалы конституцияларда жана башка ченемдик укуктук актыларда мамлекет тарабынан мыйзамдуу турдв бекитилген укуктар менен милдеттердин тутуму, жеке жана коомдук мамилелер чвйрвCYндвгY юридикалык жактан бекитилген укук жвндвмдYYЛYгY жана укук жвндвмдYYЛYгY катары аныкталат.
Илим ошондой эле укуктук статустун мазмунуна кецири мамилени билдирет, укук жана милдеттерден тышкары, укуктук статустун элементтерине жоопкерчилик, кепилдиктер, укук жвндвмдYYЛYгY, принциптери, жарандык ж.б.
Ачкыч свздвр: Илим, ишкердYYЛYк, укуктук абал, конституция, экономикалык иш, коомдук мамиле, мамлекет.
ПРАВО НА ЗАНЯТИЕ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬЮ
Арым кызы Жамиля, старшего преподаватель Ошский государственный университет,
Ош, Кыргызстан Маматова Асель Абдиакимовна, старший преподаватель Ошский государственный университет \E-mail:_ а$е1.mamatova.87@ma.il.ги) Ош, Кыргызстан
Шарабин кызы Арзыкан, старший преподаватель Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан E-mail:_ Sharabidinkyzy88@bk.ru)
Аннотация:В данной статье в основном содержится информация о правовом статусе, зарождении предпринимательской деятельности. Понятие «правовой статус» происходит от латинского термина «статус» (status), что означает положение, состояние. Категория «правовой статус» исследуется представителями различных юридических наук в отношении субъекта права. В теории права и конституционном праве правовой статус в основном изучается в связи с проблематикой прав и свобод человека и гражданина. Правовой статус человека и гражданина определяется как система прав и обязанностей, законодательно закрепляемая государством в конституциях и иных нормативных правовых актах, как законодательно закрепленная право- и дееспособность в сфере частных и публично-властных отношений.
В науке высказывается и более широкий подход к содержанию правового статуса, помимо прав и обязанностей, к элементам правового статуса относят ответственность, гарантии, правоспособность, принципы, гражданство и др.
Ключевые слова:
Наука, предпринимательство, правовой статус, Конституция, экономика, связи с общественностью, государство.
THE RIGHT TO ENGAGE IN ENTREPRENEURIAL ACTIVITY
Zhamilya Arym kyzy, senior lecturer Departments: Civil Law and Procedure Osh State University Osh, Kyrgyzstan Asel Abdiyakimovna Mamatova, senior lecturer Department: Civil Law and Procedure Osh State University E-mail:_ asel.mamatova.87@mail.ru) Osh, Kyrgyzstan
Arzykan Sharabin kyzy, senior lecturer Osh State University E-mail:__ Sharabidinkyzy88@bk.ru) Osh, Kyrgyzstan
Abstract: This article mainly contains information about the legal status, the origin of entrepreneurial activity. The concept of "legal status" comes from the Latin term "status" (status), which means position, state. The category "legal status" is studied by representatives of various legal sciences in relation to the subject of law. In the theory of law and constitutional law, the legal status is mainly studied in connection with the problems of the rights and freedoms of man and citizen. The legal status of a person and a citizen is defined as a system of rights and obligations, legally fixed by the state in constitutions and other normative legal acts, as legally fixed legal capacity and legal capacity in the sphere of private and public relations.
Science also expresses a broader approach to the content of the legal status, in addition to rights and obligations, the elements of the legal status include responsibility, guarantees, legal capacity, principles, citizenship, etc.
Key words: Science, entrepreneurship, legal status, Constitution, economy, public relations, state.
ИшкердYYЛYк укук илими чарба жYргYЗYYЧY субьекттин укуктук абалынын жалпы маселелерин да, айрым чарба жYргYЗYYчY субьекттердин укуктук абалынын eзгeчeлYктeрYн да изилдейт.
Ишкердик субьектинин укуктук статусу - бул мамлекет тарабынан мыйзамдуулукта мыйзамдуу бекемделген укуктардын, эркиндиктердин, мыйзамдуу кызыкчылыктардын, милдеттердин жана мамлекеттик кепилдиктердин тутуму.
Ишкердик менен алектенYY укугу чарба жYргYЗYYЧY субьекттин укуктук статусунун негизи болуп саналат. Ишкердик менен алектенYY укугу Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 41-беренесинде женге салынат, ага ылайык:
«Ар бир адам экономикалык эркиндикке, eзYHYн жeндeмдYYЛYГYн жана MYЛKYH мыйзам тарабынан тыюу салынбаган ар кандай экономикалык иш YЧYн эркин пайдаланууга укуктуу».
Кыргыз Республикасынын Салык кодексинин 23-беренесине ылайык.: «Экономикалык иш - бул ишкердик жана башка иш. Ушул Кодекстин максаттары YЧYH субьекттин чарбалык иши, эгерде ал системалуу негизде жYргYЗYЛсe, ишкердик деп таанылат.
Ыйгарым укуктуу адамдын, бул укуктун мазмунунда камтылган мYмкYнчYЛYктeрдY (ыйгарым укуктарды) ишке ашыруусу ишкердик иш жYргYЗYY укугун жYзeгe ашыруу болуп саналат.
Бул конституциялык yKyK эл аралык келишимдердин жоболорyнa дa, ошондой эле экономикалык иш-аракет эркиндигин, адамдын менчикке болгон укуктарын, эркин эмгекти жeнгe салуучу Kыргыз Республикасынын Kонститyциясынын ченемдерине да негизделген.
ТийиштYY жоболор Kыргыз Республикасынын Kонститyциясындa каралган:
• жарыяланган экономикалык ишмердYYЛYк эркиндиги;
• ар бир адамдын жекече жана башка адамдар менен бирге менчикке ээ болуу, ага ээлик кылуу, пайдалануу жана тескee укугу;
• эмгек эркиндиги жана ар бир адамдын эмгекке болгон жeндeмдYYЛYктeрYн эркин тескee, иштин тYPYн жана кесипти тандоо укугу.
Ишкердик менен aлектенYY укугу да укук субьектинин укук жeндeмдYYЛYГYHYн элементи катары каралат. Бул ыкма биринчи кезекте ^ф^в Республикасынын Граждандык кодексинин 53-беренесине ылайык, ишкердик менен aлектенYY укугу жарандардын аракетке жeндeмдYYЛYГYHYн мазмунуна кирет. Ошол эле учурда, эгерде жарандын жалпы укук жeндeмдYYЛYГY туулган учурдан тартып пайда болсо, анда мыйзам ишкердик менен aлектенYY укугун жеке адам жеке ишкер катары мамлекеттик каттоодон eткeн учур менен байланыштырат, бул укукка ээ болбойт. Ошентип, ишкердик менен aлектенYY укугу сyбьективдYY конституциялык укук катары кeрсeтYлeт. Ошол эле учурда чарба жYргYЗYYЧY субьект конкреттYY укуктук мамилелердин элементтери катары конкреттYY сyбьективдYY укуктарга да ээ болушу мYмкYн.
Ишкердик менен алектенуу укугунун мазмуну. Ишкердик менен aлектенYY укугу, биринчи кезекте, ишкердиктин тYPYн жана формасын, иштин
кeлeмYн жана аймагын, ишкердиктин уюштуруучулук-укуктук формасын тандоо мYмкYнчYЛYГYнeн турган экономикалык иш-аракеттин эркиндиги менен шартталган.
ЭЗYHYH мYнeзY боюнча ишкердик иштин тeмeнкYдeй негизги тYрлeрY бeлYнeт:
* eндYPYш;
* коммерциялык (соода);
* ортомчу жана башка.
Ишкердиктин чeйрeсY субьекттик - тармактык eзгeчeлYГYн эске алуу менен конкреттYY рыноктун TYPY боюнча аныкталат (мисалы, баалуу кагаздар рыногундагы иш, банк иши, камсыздандыруу кызматтары, инвестиция жана инновация чeйрeсYндeгY, биржа, транспорт, баалоо иштери ж.б.). Иштин аймагы чарба жYргYЗYYЧY субьект иштеген рыноктун аймактык чек аралары, ошондой эле чарба жYргYЗYYЧY субьекттин, анын айрым бeлYмдeрYHYн жайгашкан жери менен аныкталышы мYмкYн.
Ишкердик статусун алуунун шарттары жана тартиби ишкердиктин уюштуруучулук-укуктук формасына (юридикалык жакты TYЗYY менен же тYзбeстeн) кeз каранды болот. Мыйзам ишкердик иштин айрым тYрлeрYн ЖYPГYЗYYHYH формасын чектеши мYмкYн.
Ишкердик менен алектенYY укугунун элементи катары ишкердин эркин атаандаштык укугун кароого болот, ал дагы адабияттарда субьективдYY конституциялык укук катары каралат. Эркин атаандаштык укугу рынокко кирYYгe юридикалык жактан бирдей (окшош) ишкердик жана башка чарбалык иш-аракеттерди жYргYЗYY YЧYн керектeeчYлeрдYн (сатып алуучулардын)
суроо-талаптарын баалоо жана баадан тышкаркы иш-аракеттер аркылуу тартууну талап кылуу мYмкYнчYЛYГYнeн турат.
Мындай кепилдиктер биринчи жолу «Ишкерлердин укуктарын коргоо жeнYндe» Кыргыз Республикасынын Мыйзамында формулировкаланган. Булар темен^ кепилдиктер:
• ишкердик менен алектенYY, ишканаларды тYЗYY жана алардын иши YЧYн зарыл болгон мYЛктY сатып алуу укугу;
• максатка ылайыксыз деген негизде ишкананы каттоодон баш тартууга жол бербее;
Кыргыз Республикасынын жана чет мамлекеттердин аймагында эларалык келишимдердин негизинде иш алып барган чарбакер субьекттердин укуктарын жана таламдарын коргоо, ишканаларды мамлекет, анын органдары жана кызмат адамдары тарабынан басмырлоого жол бербее;
• бардык чарба жYргYЗYYЧY субьекттердин рынокко, материалдык, финансылык, эмгектик, маалыматтык жана жаратылыш ресурстарына жетYYHYн бирдей укугу, менчигинин тYPYнe жана алардын уюштуруу-укуктук формаларына карабастан ишканалардын иштеши YЧYн бирдей шарттар;
• ишканалардын MYЛKYH мыйзамсыз басып алуудан коргоо;
• Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында жана тYЗYЛгeн келишимдерде белгиленген чектерде ишкананын чeйрeсYн ишкердин эркин тандоосу;
• ишкердин Кыргыз Республикасынын мыйзамдарына, ишкананын уставына жана менчик ээси менен тYЗYЛгeн келишимине (контрактына) ылайык ишкананын MYЛKYH ез алдынча тескееге, eндYPYштYн кeлeмYн аныктоого, продукцияны сатуунун тартибин жана шарттарын, пайданы eндYPYштY eнYктYPYY YЧYн бeлYштYPYYHY;
• ишкердикти экономикaлык, илимий-техникaлык, укуктук жaктaн ^мсыз кылуу;
• Kaмсыздaндырyy компaниялaры тaрaбынaн бизнес тобокелдигин кaмсыздaндырyy мYмкYнчYЛYГY;
• aйрым ишкaнaлaрдын жaнa aлaрдын бирикмелеринин рыногyндa монополиялык aбaлгa жaнa кaрa ниет aтaaндaштыккa жол бербee;
• Kыргыз Респyбликaсынын мыйзaмдaрындa жaнa ушул оргaндaрдын ыйгaрым yкyктaрынын чегинде белгиленген негиздерден татары, мaмлекеттин жaнa aнын оргaндaрынын ишкaнaнын ишине кийлигишYYCYнe жол бербee;
• Kыргыз Республи^^ньи мыйзaмдaрынa кaрaмa-кaршы келген мaмлекеттик же бaшкa оргaндaрдын же aлaрдын кызмaт aдaмдaрынын ишкaнaнын yкyктaрын бyзгaн кeрсeтмeлeрYн aткaрyyнyн нaтыйжaсындa келтирилген зыяндын, arnrn ичинде aлынбaй кaлгaн пaйдaнын ордун толтуруу. мындaй оргaндaргa же aлaрдын кызмaт aдaмдaрынa ишкaнaгa кaрaтa мыйзaмдaрдa кaрaлгaн милдеттенмелер боюнчa.
Ошентип, колдонyyдaгы мыйзaмдaргa ылaйык, ишкерлер тeмeнкYдeй укукгарга ээ:
• мыйзaм тaрaбынaн yрyксaт берилген иштин (ишкердиктин) aр кaндaй TYPY менен aлектенYYгe;
• кaaлaгaн уюштуруу-укуктук формaдa eз бизнесин TYЗYY;
• менчикте (чaрбa жYргYЗYYДe) ишкердик ишти жYзeгe aшырyy YЧYн зaрыл болгон aр кaндaй мYлккe ээ болууга;
• eз ишин eз aлдынчa плaндaштырyyгa, бизнес-плaнды жaнa плaндaштырyyнyн бaшкa формaлaрын жaнa тYрлeрYн иштеп чыгууга;
• продукцияны керектeeчYлeрдY, eндYPYштYн бардык факторлорун берYYЧYлeрдY ез алдынча тандоого, мыйзамга ылайык чарбалык келишимдерди тYЗYYгe;
кызматкерлердин эмгегине акы телеенун формаларын жана системаларын, материалдык кызыктыруу-нун ар турдуу кошумча формаларын ез алдынча белгилейт;
бирок бул укуктар уюштуруу документтеринде белгилениши жана эмгек мыйзамдарына карама-каршы келбеши керек ж.б.
Ишкерлер жаран катары Кыргыз Республикасынын Конституциясында, Кыргыз Республикасынын Граждандык кодексинде жана башка мыйзам актыларында белгиленген бардык жеке мYЛктYк жана MYЛKTYK эмес укуктарга ээ.
Кыргыз Республикасынын Салык кодексинин 49-беренесине ылайык, ишкерлер салык тeлeeчY катары темен^дей укуктарга ээ:
1) салык кызматынын кызмат адамынан Кыргыз Республикасынын салык мыйзамдарынын сакталышын талап кылууга;
2) салыктык укук мамилелеринде жеке eзY же анын салыктык eкYЛY аркылуу чыгууга;
3) тиешелYY мамлекеттик органдардан Кыргыз Республикасынын салык мыйзамдары, ошондой эле ыйгарым укуктуу мамлекеттик орган, ыйгарым укуктуу салык органы тарабынан иштелип чыккан эрежелер, жоболор жана башка колдонмолор жeнYндe маалыматтарды алууга;
4) ыйгарым укуктуу салык органынын расмий сайтында жарыяланбаган салыктык отчеттуулуктун формаларын колдонбоого;
5) суроо-талаптын негизинде салык органдарында болгон бардык маалыматтарды, анын ичинде салыкты туура эмес эсептee фактыларын тастыктаган ырастоочу документтердин кeчYрмeлeрYн акысыз алууга; текшерYY жYргYЗYYгe, ошондой эле салык органдарынын салык тeлeeчYHYн кецсеси аркылуу берилген документтеринин тиешелYY салык органынын колу жана мeeрY менен кYбeлeндYPYлгeн кeчYрмeлeрYн алууга;
6) салыктын ашыкча тeлeнгeн, ашыкча eндYPYлгeн суммасын эсепке алуу же кайтарып берYY, ошондой эле ашыкча КНСтин суммасын кайтаруу жана/же кайтарып берYY YЧYн;
7) Кыргыз Республикасынын салык мыйзамдарында белгиленген негиздер болгондо жана тартипте салык жецилдиктерин пайдаланууга;
8) салыктык сырдын сакталышын талап кылууга;
9) ушул Кодексте каралган учурларда салыктык контроль башталганга чейин буйрук алууга, мындай контролду жYзeгe ашыруучу салык кызматынын органынын кызмат адамынын маалымкаты менен таанышууга;
10) салыктык контролду жYзeгe ашыруучу салык кызматынын органынын кызмат адамынан текшерYYлeр китебине каттоону талап кылууга;
11) салыктык контролдун натыйжалары боюнча салык кызматынын органдарына тYШYндYрмeлeрдY берYYгe;
12) салык милдеттенмесин аткарууга байланышпаган маалыматтарды жана документтерди бербeeгe;
13) салык кызматынын органынын кызмат адамынын чечимине, аракетине же аракетсиздигине даттанууга;
14) Кыргыз Республикасынын мыйзамдарына ылайык салык кызматынын органынын мыйзамсыз чечими, анын кызмат адамынын мыйзамсыз аракети
же аракетсиздиги менен келтирилген зыяндын жана чыгымдын ордун толтуруу YЧYн;
15) КНС салыгын тeлeeчYлeр женунде маалыматка эркин жетYY, ага тeмeнкYлeр кирет:
а) КНС салыгын тeлeeчYHYн толук аталышы, ИНН;
б) жараксыз деп табылган эсеп-фактуранын реквизиттери.
Ишкерлердин укуктарын камсыз кылуу жана мамлекеттик кепилдиктерди сактоо атайын мыйзамдар менен кeмeктeшYYгe багытталган: "Ишкерлердин укуктарын коргоо жeнYндe" Кыргыз Республикасынын мыйзамдары, "Ишкерлердин укуктарын коргоо жeнYндe" Кыргыз Республикасынын ЭкмeтYHYн токтому. ишкердик субьекттеринин укуктарын коргоо (Бизнес-омбудсмен)"
Кыргызстанда Бизнес-акыйкатчы институту иштейт. Бизнес-акыйкатчы Улуу Британиянын Кыргызстандагы мурдагы элчиси Робин Орд-Смит. Ишкерлердин укуктарын коргоо боюнча начальник eз ишин Кыргыз Республикасынын ЭкмeтYHYн 2019-жылдын 30-январында кYЧYнe кирген "Ишкердик субьекттеринин укуктарын коргоо боюнча ыйгарым укуктуу адам жeнYндe" токтомунун негизинде жYргYзeт.
Нормативдик - укуктук актылар
1.КРнын Конституциясы 05.05.2021ж. (2021-жылдын 11-апрелиндеги референдум (жалпы элдик добуш беруу) аркылуу кабыл алынган) [электронный ресурс] www.toktom.kg)
2.КРнын граждандык кодекси 1-бъл\к (2021-жылдын 2-сентябрындагы N105 Мыйзамдарынын редакцияларына ылайык)
Кыргыз Республикасынын Салык кодекси 22.12. 2021.
Адабияттар:
1. Актуальные проблемы предпринимательского права: [сборник статей]. Вып. 1 / [под ред. А.Е. Молотникова, Р.С. Куракина; Е.О. Барсукова, Д.А. Гаврилов, О.И. Грищенко [и др.]; [предисл. А.Е. Молотников]. М.: Волтерс Клувер, 2011. С. 46.
2. Анохин В.С. Предпринимательское право: курс лекций в 2-х ч. М.: Волтерс Клувер, 2012. С. 78.
3. Беляева О.А. Предпринимательское право: курс лекций / О.А. Беляева. 4-е изд., перераб. и доп. М.: Юстицинформ, 2013. С. 158.
4. Бойков В.Э. Защита прав предпринимателей: (краткие итоги выборочного социологического опроса) // Социология власти. 2014. № 8. С. 42-54.
5. Зубовский Г.Б. Гражданско-правовая защита прав предпринимателей в Российской Федерации. Автореф. дисс. к.ю.н. М.: МГУК, 2012. С.83.
6. Зыкова И. Защита Титова // Российская газета. 26.07.2012
Каратаева Л.А. Защита прав предпринимателей - физических и юридических лиц, в отношениях с государством // Гражданин и право. 2008. № 11. С. 53-62.
7. Лапуста М.Г. Предпринимательство. Учебник. М.: Инфра-М, 2012. С. 124.
8. Переверзев М.П., Лунева А.М. Предпринимательство и бизнес. Учебник. М.: Инфра-М, 2012. С. 199.
