CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№2(3)/2023, 7-13
УДК: 94(575.1)(575.25)
DOI: 10.52754/1694867X 2023 2(3) 2
УЛУТТУК- АЗАТТЫК КЫЙМЫЛДАРДЫН ТАРЫХНААМАСЫНЫН АЙРЫМ МЕТОДОЛОГИЯЛЫК МАСЕЛЕЛЕРИ (АНЖИЯН КeтeРYЛYШYНYН
МИСАЛЫНДА)
НЕКОТОРЫЕ МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ ИСТОРИИ НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНЫХ ДВИЖЕНИЙ (НА ПРИМЕРЕ АНДИЖАНСКОГО ВОССТАНИЯ)
SOME METHODOLOGICAL ISSUES IN THE HISTORY OF NATIONAL LIBERATION MOVEMENTS (BASED ON THE EXAMPLE OF THE ANDIJAN UPRISING)
Авазов Эрнис Абдыманапович
Авазов Эрнис Абдыманапович Avazov Ernis Abdymanapovich
т.и.к., доцент, Б.Осмонов атындагы Жалал-Абад мамлекеттик университети
к.и.н., доцент, Джалал-Абадский государственный университет им. Б. Осмонова Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Jalal-Abad State University named after B. Osmonova
ernis-ist@,mail.ru
УЛУТТУК- АЗАТТЫК КЫЙМЫЛДАРДЫН ТАРЫХНААМАСЫНЫН АЙРЫМ МЕТОДОЛОГИЯЛЫК МАСЕЛЕЛЕРИ (АНЖИЯН КeтeРYЛYШYНYН
МИСАЛЫНДА)
Аннотация
Макалада 1898-жылдагы Анжиян квтврYЛYШYHYн мисалында Россия империясынын колониялык YCтвмдYГY мезгилиндеги Фергана врввнYHYВДвгY улуттук-азаттык кыймылдарды изилдввнYн тарыхнаамасынын квйгвйлврY, методологиялык мамилелер каралды. КврсвтYлгвн мезгилдеги улуттук-боштондук кыймылындарын изилдвв жана тYШYHYYДвгY теориялык, концептуалдык, методологиялык мамилелердин мYнвздвмвлврY берилди. Аталган тарыхый окуялар боюнча ар тYPДYYпикирлердин, квз караштардын, концепциялардын калыптанышна кыскача тарыхнаамалык сереп салынды. Макалада квтврYлгвн квйгвйлвр бул маселенин тарыхнамасын жана методологиясын изилдвв Фергана врввнYндвгY колониялык мезгилдеги улуттук-азаттык кыймылынын тарыхынын теориялык аспектисин андан кароого тYрткY боло аларын кврсвт^.
Ачкыч свздвр: колониялык доор, улуттук-азаттык кыймыл, тарыхнаама, методология, маселе, Анжиян квтврYЛYШY.
НЕКОТОРЫЕ МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ ИСТОРИИ НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНЫХ ДВИЖЕНИЙ (НА ПРИМЕРЕ АНДИЖАНСКОГО ВОССТАНИЯ)
Аннотация
В статье рассмотрены проблемы истоиографии, методологические подходы исследования национально -освободительного движения
Ферганской долины в период колониального господства Российской империи на примере Андижанского восстания 1898 года. Дана характеристика теоретико-концептуальных,
методологических подходов в исследовании и осмыслении национально-освободительного
движения указанного периода. Представлен краткий историографический обзор формирования неоднозначных точек зрения, взглядов, концепций на данное историческое событие. Проблемы поднятые в статье показали, что изучение историографии и методологии данного вопроса может послужить для дальнейшего рассмотрения теоретических аспектов истории национально-освободительного движения Ферганской долины колониального периода.
SOME METHODOLOGICAL ISSUES IN THE HISTORY OF NATIONAL LIBERATION MOVEMENTS (BASED ON THE EXAMPLE OF THE ANDIJAN UPRISING)
Abstract
The article examines the problems of historiography, methodological approaches to the study of the national liberation movement of the Fergana Valley during the period of colonial rule of the Russian Empire using the example of the Andijan uprising of 1898. The characteristics of theoretical, conceptual, methodological approaches in the study and understanding of the national liberation movement of this period are given. A brief historiographical overview of the formation of controversial points of view, views, and concepts on this historical event is presented colonial period. The problems raised in the article showed that the study of historiography and methodology of this issue can serve for further consideration of the theoretical aspects of the history of the national liberation movement of the Fergana Valley of the colonial period.
Ключевые слова: колониальный период, национально-освободительное движение, историография, методология, проблема, Андижанское восстание.
Keywords: colonial period, national liberation movement, historiography, methodology, problem, Andijan uprising.
Киришуу
БYГYнкY реалийде тарыхый тагдырлары бирге болушкан тYркстан калкттарынын азаттык кYрeштeрYHYн теориялык- методологиялык маселелери учурда ата мекендик жана коцшу мамлекеттердин тарыхчылары тарабынан да колго алынып келYYДe. Албетте ар кандай тарыхый доорлордо бул багытта азаттык кYрeштeрYHYн алкагында Фергана eрeeнYндe колониялык доордо болуп еткен чоц-кичине кeтeрYЛYштeр тууралуу макалалар, монографиялар жазылып, диссертациялар корголду. Азаттык кYрeштeрYHYн бир катар жетекчилеринин инсандык бейнелери ачып берилди. Бирок, бул багытта алардын тарыхынын теориялык-методологиялык eцYттeрY кыргыз тарыхнаамасында анчалык колго алынбастан, изилдeeлeр кeндYм боюнча окуянын себептери, жYPYШY, кыймылдаткыч кYЧY жана жетектеген инсандардын айланасында жYргYЗYЛYп келYYДe. Бир эле азаттык кYрeштeрYHYн гана эмес ар кандай тарыхый изилдeeлeрдYн методологиясы, теориялык маселелери, методдору жана принциптери И.Д. Ковальченко (1), В.Н. Сидорцов (2), Н.И. Смоленский (3) сыяктуу тарыхтын теориясы жана методологиясы боюнча авторлордун эмгектериндеги теоретикалык пикирлери менен шeкeттeлYп жаткандыгы маалым. Бул дегендик методология боюнча ата мекендик монография же окуу китебинин жоктугун айгинелеп турат. Азыркы учурда коргоого алынып чыгылуучу илимий иштерге коюлган талаптарга ылайык изилдeeнYн методологиясын жана ыкмасын чагылдырып, изилдeeнYн обьектисин жана предметин мYнeздeeчY бeлYм талап кылынат. Мындай шартта изилдeeчYлeр жогорудагы авторлорго шилтемелерди шилеп берYY менен чектелишет. Болочок тарыхчыларды даярдоодо окуу планында каралган "Илимий изилдeeнYн методологиясы," же болбосо "Тарыхый изилдeeнYн методдору" дисциплиналары боюнча тарых илимиин аспектиндеги окуу китеби жокко эсе. Изилдee иштериндеги методологиялык eксYктYктY профессор З.Галиева: "Тарых илиминин азыркы кризиси кeбYнесе республикада тарых илиминин eзYHYн фундаменталдуу маселелерин иштеп чыгууга багытталган изилдeeлeрдYн жетишсиздиги менен шартталган. Ата мекендик тарых илиминин eнYГYY децгээли даталардын, окуялардын жана фактылардын сыпаттоо мYнeзYнe, формалдуу тYPдe тарыхыйлуулуктун жана стадиалуулуктун принциптерине таянган. Ошол эле учурда дYЙнeлYк тарыхый ой eзYHYн изилдeeлeрYндe методологиялык жана технологиялык eлчeмдeр боюнча да алда канча алдыга жылып, профессионалдык техникада фундаменталдуу eзгeрYYлeргe жана изилдee ой ЖYГYPTYYCYHYH татаалдыгына дуушар болду"(4),- деп белгилеген. Бул жагдай улуттук тарыхыбыздын eзeктYY маселелеринин бири деп ойлойбуз.
ИзилдeeнYн обьектиси. XIX - к 80-жылдарынан 1917-жылга чейинки мезгил аралыгындагы Фергана eрeeнYндeгY тургундардын азаттык кYрeштeрYHYн тарыхы.
ИзилдeeнYн предмети. 1898-жылдагы Анжиян кeтeрYЛYШYHYн мисалында Россия империясынын колониялык YCтeмдYГY мезгилиндеги Фергана eрeeнYHYндeгY улуттук-азаттык кыймылдарды изилдeeнYн тарыхнаамасынын кeйгeйлeрY, методологиялык мамилелер.
ИзилдeeнYн каражаттары жана ыкмалары. ИзилдeeнYн жылнаамалык алкагы XIX кылымдын акыркы чейрегинен азыркы убактарга чейинки мезилдерди камтыйт. ИзилдeeнYн булактык негизин ошол доордо Фергана eeeрeнYндeгY падыша бийлигине каршы азаттык кYрeштeрYHYн тарыхы, тарыхнаамасы жана методологиясы боюнча ар
кайсы мезгилдердеги тарыхый адабияттар тYЗДY. Аларга сереп салууда тарыхыйлуулук обьективдYYЛYк, историзм принциптери жетекчиликке алынды. Жыйынтыктар жана талкуулар. Кайра куруу доорундагы БYткYл союздук XIX партиялык конференцияга багышталган КПСС БКнын тезистеринде кайра куруунун коомдо принципиалдуу жацы идеялык-саясий кырдаалды тYЗгeндYГYн белгилее менен: "Борбордук Комитеттин февраль (1988-жыл) Пленуму болуп жаткан процесстердин идеялык мацызын ац-сезимдин революциясы, идеялык жацылануу катары аныктады. Пикирлердин чыныгы плюрализминин, идеялардын жана кызыкчылыктардын ачык-айкын салыштыруулардын жаралышы биздин доордун мYнeздYY белгиси болуп саналат. Мунун аркасында совет адамдары ездерунун интеллектуалдык жана моралдык потенциалын алда канча толук пайдаланууга, коомдук турмушка активдуу катышууга мYмкYндYк алды" (5), -деп кашкайта жазылган. Мындай кырдаалда аталган доордун соцку жылдарынан тарта падышачылыктын колониялык саясатына каршы кYрeштeр жана алардын жетектеген инсандар тууралуу акырындык менен борбордон оолактоочу ецуттегу изилдеелер колго алынып, мезгилдYY басма сезде илимий-публицистикалык макалалар жарыялана баштаган
Эгемендиктин алдында "КПССтин тарыхы", "СССРдин тарыхы", "Илимий коммунизм" дисциплиналары окуу жайлардын окуу пландарынан алынып салынып, анын негиздeeчYлeрYHYн илимий мурастарын жээрYY кeрYHYШY кYндeн кYнгe курчуй берген. Соцку жылдарда падышачылык Орусиянын YCтeмдYГY доору боюнча советтик концепцияларды кыйгап еткен бир катар эмгектер жаралгандыгы маалым. Тарыхнаамда падышачылык доор орусиялык колониализм катары сыпатталып, анын башаттарын, анын мацызын жана кесепеттерин жацыча кароо чоц мааниге ээ болду. Советтик доорго карата да кайчы пкирлер жашап келYYДe. Алсак аталган доорду «Совет колониализми (неоколониализми)» бeлYп тууралуу да пикирлер маалым. Албетте "бул пикир али гипотезалык гана мYнeзгe ээ болуп, азырынча илим коомчулугана кире элек" (6, 24). Мындай пикирлер коцшу мамлекеттердин изилдeeчYлeрYHYн арасында да жашап келет. Эми конкрет^ маселеге келсек аз да болсо азаттык кYрeштeрYHYн тарыхнаамасына жана методологиялык маселелерине байланыштуу Ж.Жакыпбеков (7), Т.Кененсариев (8), З.И. Галиева (4), С.Ф. Мажитов (9), Ж.К. Касымбаев (10), Ж.Д. Кусаинова (11) сыяктуу окумуштуулардын эмгектери белгилYY. Казакстандык профессор С.Мажитов мындай элдик боштондук кыймылдардын тарыхынын теориясынын жана методологиясынын жетиштYY иштелип чыгылбагандыгын белгилеген (9, 62-63).
Октябрь революциясына чейинки тарыхнаамада расмий жана расмий эмес багыттарды бeлYп кароо адатка айланган. Расмий кез карашта падышачылыктын саясаты колдоого алынып ар кандай кeтeрYЛYштeр диний фанатизмдин негизинде "бир ууч журт бузарлар" тарабынан колдоого алынган кeрYHYш катары сыпатталып келген. Расмий эмес пикирде кeтeрYЛYшчYлeрдYн аракеттерине тилектештик же кандайдыр бир колдоо ниеттери айтылбаса да борбордук eкмeттYн же болбосо жергиликтYY администрациянын туура эмес аракеттеринен улам келип чыккандыгы тууралуу пикирлер учурайт. Айрымдар тарабынан падышалык колониялык администрациянын Россиянын улуттук чет-жакаларындагы «цивилизация жайылтуу иштерине" карата каршылык кeрсeтYYлeр катарында кeрсeтYЛгeн. XX кылымдын 20-жылдарынын аягынан тартып советтик тарыхнаамада падыша бийлигини империянын чет жакаларындагы «колониялык» саясаты атайын изилдене баштаган.Бул маселеде ошол учурда М.Н. Покровскийдин Россия империясынын анын чет жакасындагы
«абсолюттук балээлYY» ролу жeнYндeгY кeз карашы YCтeмдYк кылган. Ошол мезгилдерде кайсы бир себептерден улам советтик тарыхчылар бул окуяны изилдeeдe 1898-жылдагы «кeтeрYЛYштYн» исламдык вариантына ^нул бурушкан эмес.Сыягы, Октябрь революциясы боюнча таптык таламдаштык концепциясынан улам падышачылыкка каршы кYрeш катарында бааланып жаткан Анжиян кeтeрYЛYШYHYн диний eцYттY атайылап кeз жаздымында калтырылгандай
1947-жылы Ташкентте автордук жамаат тарабынан «Истории народов Узбекистана» атту китеп жарыкка чыккын. Китепте бYTYндeй бир бeлYм 1898-жылдагы Анжиян «кeтeрYЛYШYнe» арналган. Анжиян кeтeрYЛYШY кол eнeрчY эшен Ийикчи -эшен жетектеген дыйкандардын кыймылы катары мYнeздeлгeн (12, 63). Эмгектин авторлору элдик кыймыл катары Анжиян кeтeрYЛYШYHYн революциялык зор мааниси барлыгын, ал 90-жылдары эле бYTYндeй падышалык Россияны терец кучагына алган жалпы революциялык процесстин багытында жYргeндYГYн белгилешкен. 1950-жылдарда аны «реакциялык», керек болсо британиялык агенттердин катыштыгы бар окуя катары кайра баалоо башталган. Бул eцYттe Б. Гафуровдун (13) чырлуу макаласы жаралган. Мындан улам 1940- 50-жылдарда антколониялык кыймылдарга карата "феодалдык- монархиялык", "улутчулдук" деген жарлыктар тагыла баштаган жана мындай баа берYYлeр 1980-жылдарга чейинки айрым изилдeeлeрдe да орун алган.
ХХ кылымдын 60-жылдарында падышачылыктын эксплуататордук саясаты жeнYндeгY тезисти жактаган советтик тарыхнаама Орто Азияны басып алуу жeнYндe эмес, анын Россияга кошулушу жeнYндe жаза баштаган жана процесстин прогрессивдYY маанисин баса белгилеген (14).Ар бир союздук республикаларда бул багытта кошулуулуунун прогрессивдYY жактары дацазалана баштаган. Кыргыз тарыхнаамасында ыктыярдуу кошулуу концепциясы (15) жаралган. Мына ушундай багытоочуу концепциялардын азаттык кYрeштeрY жeнYндeгY изилдeeлeрдe кeрYHYШY жана чагылышы мыйзам ченемдYY болгон. Албетте Фергана eрeeнYндeгY азаттык кYрeштeрYHYн тарыхнаамасынын советтик мезгилдеги тигил же бул этабында белгилYY бир ^з караштар YCтeмдYк кылган (18, 29). Бул дегендик азаттык кYрeштeрY кээде падышачылыктын бийлигин бошондоткон "таптык кYрeш", кээ учурда "революция", айрым кездерде "реакциялык", "антифеодалдык", "антиимпериалистик" кыймыл катары карала берген. Ушундай шартта1968-жылы жарык кeргeн ««Истории Узбекской ССР» аттуу эмгектин авторлору тарабынан Анжиян кeтeрYЛYШYHYн экономикалык себептерден улам келип чыккандыгы тууралуу кeз караштар кайрадан жандандырылган (16, 82-85). Алар кeтeрYЛYштYн негизги себебин падышачылыктын Орто Азия чeлкeмYндeгY агрардык саясаты менен байланыштырышкан.
Кийинки маселе колониялык доордогу чоц кичине элдик кeтeрYЛYштeрдYн eз ара жана совет бийлигинин алгачкы жылдарындагы басмачылык кYрeштeрY менен байланышы тууралуу маселе. Советтик тарыхнаамада колониялык доордогу аталган кeтeрYЛYштeр социалдык таламдаштык принцибинде гана байланышта каралган. Колониялык жана чет eлкeлYк автолордун айрымдары Анжиян кeтeрYЛYШY менен 1916-жылдагы кeтeрYЛYштY байланышта карагандыктары маалым. Советтик тарыхнаамада 1917-жылдан тартып "Соцку жацы доор" башталат жана мындай мезгилдештирYY советтик тарых илимине гана таандык. Мындан улам колониялык доордогу кYрeштeр менен басмачылык кYрeштeрдYн байланышы тууралуу сeз болуусу мYмкYн эмес болгон (19, 35). Эгемендик доордо аталган кыймылдар азаттык кYрeшYHYн бир формасы катары сыпатталууда. Биздин оюбузча "Совет бийлигинин
алгачкы жылдарында кулач жайган, адаттагыдай эле "панисламистик, "пантюркистик" жарлыктар жабылган, айрым eцYттe кез каранды эместик YЧYн болгон ^реш- басмачылык кыймылдар Фергана eрeeнYндeгY азаттык кYрeштYPYHYн колониялык доордогу эволюциясынын логикалык бYTYШYнe алып келди десек туура болчудай" (17,19-22). Ошондой эле 1916-жылдагы кeтeрYЛYштYн аякташы 1917-жылдарды камтыгандыгы эске алынуусу абзел.
Азаттык кYрeштeрYHYн окуп YЙрeнYYДe же болбосо алардын методологиясын кароодо алардын TYШYHYKTYK аппаратынын шайкештигине да кeцYЛ буруу зарыл. Батыш тарыхнаамасында кыймылдарды сыпаттоочу терминдер же тYШYHYктeр революцияга чейинки эмгектерде учурабайт. Адатта чет элдик авторлордун изилдeeлeрYндe "каршылык кeрсeтYY", "протест", "реакция", "улутчулдук" тYШYHYктeрY берилет. Андан айрмаланып советтик тарыхнаамада "элдик боштондук ^реш", "элдик кeтeрYЛYш,""улуттук боштондук кыймыл" тYШYHYктeрY басымдуулук кылат. Ал эми улуттук тарыхнаамада тигил же бул кeтeрYЛYштeр азаттык кYрeштeрY же кыймылдары катары каралууда. Бул eцYттe алып караганда азаттык кYрeштeрYHYн TYШYHYKTYK аппаратын калыптандырууда цивилизациялык мамиленин алкагында каралуусу абзел.
Корутунду. Жыйынтыктап айтканда эгемендYYЛYк жылдарында Фергана eрeeнYндeгY азаттык кYрeштeрYн изилдееде тарыхчыларынын олуттуу ийгиликтери жана жетишкендиктери болгонуна карабастан, аларды ез алдынча бeлYп кароо YCтeмдYк кылып, алардын себеп-натыйжалык байланыштары жана мезгилдештирYY маселеси дагы кeцYЛ сыртында калууда. Ушул жараянда элдин бYЙYPYн кызыткан жоромолчу тарыхчылардын эч кандай илимий принциптерге таянбаган "Фолк-историяга" мYнeздYY маалыматтары кесипкей тарыхчылардын изилдeeлeрYнe караганда угумдуу да, жугумдуу да болуп калгандыгы жалпыга маалым. Мындай кeрYHYш кайсы бир денгээлде тарых илиминдеги ынгайсыз абалга алып келди десек болот.Ар кандай азаттык кYрeштeрYнe ашкере улуттук eцYттeн жана кокту-колоттук кызыкчылыктардан кароо да орун алган. Ошол эле учурда изилдeeчYлeр саясатташкан ыкмалардан оолак болуу жана толук ишеничтYY эмес фактыларды колдонууда ез позициясынын чындыгын далилдее YЧYн ар кандай карама-каршы аргументтерден баш тартуу керек. Мындан улам аталган доордогу азаттык кыймылдардын тарыхынын теориясынын жана методологиясын жетиштYY иштеп чыгуу зарыл.
Адабияттар
1. Ковальченко И.Д.(2003). Методы исторического исследования. Отделение историко-филологических наук. 2-е изд., доп. - М.: Наука, - 486 с.
2. Сидорцов, В. Н. (2010). Методология истории : курс лекций.. — Минск : БГУ,-. 207 с.
3. Смоленский Н. И.(2008). Теория и методология истории. М., - 272 с.
4. Галиева З. Восстание 1916 г. в Кыргызстане и Центральной Азии: новые подходы и интерпретацииhttps://kghistory.akipress.org/unews/un_post:8988/
5. Из Тезисов ЦК КПСС к XIX Всесоюзной партийной конференции(1988).Общественные науки в Узбекистане. №5
6. КененсариевТ., Эгемназаров Д.(2003). Менин мамлекетим. Ош, 24-б.
7. Жакыпбеков Ж.(2013) Историография проблем истории Кыргызстана второй половины XIX - нач. XX вв. (опыт, перспективы изучения). - Бишкек,
8. Кененсариев Т. Основные методологические принципы изучения истории Кыргызстана XVШ-начала XX вв. https://kghistory.akipress.Org/unews/un_post:7068
9. Мажитов С.Ф.(1994). Вопросы методологии изучения характера колониального господства России в контексте истории Казахстана начала XX века. Казахстан в начале XX века методология, историография, источниковедение. Алматы, - С. 62-73,
10. Касымбаев Ж.К.(2003) Проблемы истории национально-освободитетьных движений в Казахстане в XVIII - начале XX вв теоретико-методологические аспекты . Отан тарихы.№ 3
11. Кусаинова Ж.Д. Национально-освободительное движение казахского народа под предводительством Кенесары Касымова: вопросы методологии изучения. https://st-0.ак1рге88.ог§/81_ЬШш11Ь/4/4Ь73
12. История народов Узбекистана(1947). Под ред. С.В. Бахрушина. Т. 2. Т.: Уз АН, С-363.
13. Гафуров Б.(1953). Андижанское восстание 1898 года . Вопросы истории. - № 2, С. 5061
14. Брагинский И.С., Раджабов С., Ромодин В.А. (1953) К вопросу о значении присоединения Средней Азии к России . Вопросы истории. -. № 8.-С.-21-40
15. Джамгерчинов Б.(1963). Добровольное вхождение Киргизии в состав России. - 2 изд. - Ф., 436 с.
16. История Узбекской ССР в 4-х тт. (1968)Т. 2. // Отв. ред. Х.З. Зияев. Т.: Фан, - С. 82-85.
17. Авазов Э.(2017). Фергана eрeeнYндeгY азаттык кYрeштeрYHYн эволюциясы жана методологиясы жeнYндeгY айрым пикирлер. ОшМУнун Жарчысы.19-22-б.
18. Бекмагамбетова, М., Бимолданова, А., & Ералина, А. (2023). Тургайская область в дореволюционных трудах: в контексте "новой имперской истории". Вестник Ошского государственного университета, (3), с. 21-31. https://doi.org/10.52754/16948610 2023 3 3
19. Дыйканова, Ш. (2022). Октябрь тeцкeрYШY Фергана eрeeнYндe: социалисттик агарардык TYЗYЛYШTYH негизделиши. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Тарых, (1), 31-37. https://doi.org/10.52754/1694867X 2022 1 4
