CC BY
0ПЕДАГОГИКА
УДК 37.013
Б01: 10.52754/16947452_2022_4_137
Б.АПЫШЕВДИН ОКУУ -МЕТОДИКАЛЫК ЭМГЕКТЕРИНДЕ ИЛИМИЙ ЖАНА ЭЛДИК ПЕДАГОГИКАНЫН ИНТЕГРАЦИЯСЫ
Алимбеков Акматали, п.и.д. профессор. акташН. аИтЬекоу@тапая. еёп. кх
Кыргыз - Турк "Манас " университети Бишкек, Кыргызстан
Аннотация. Макалада кыргыздын чыгаан, чебер окумуштуу педагогу Бекембай Апышевдин чейрек кылым аралыгында жарык квргвн педагогика багытындагы окуу куралдарынын мазмунундагы элдик жана илимий педагогиканын интеграциясы изилденген. Б. Апышевдин окуу куралдары мугалимдер жана студенттер арасында кецири жайылышы жана анын негизинде втYлгвн лекциялык сабактардын турмуштун дал вЗYндвй жандуулугунун башкы себеби илимий жана элдик педагогиканын ортосундагы орток квз караштарды чебер айкалыштыра билгендигинде. Ал педагогика курсунун мазмунунун взвгYндв вз тарыхынын взвгYнвн вCYп чыгып, миц кылымдык сыноодон втквн баалуулуктар турушун жактап, аны окуу материал катары долбоорлоп, педагогикалык ишмердYYЛYгYндв ЖYЗвгв ашырган. Бул тажрыйбаны педагогика курстарынын окуу китебин тYЗYY, аны окутуу YЧYн бвтвнчв модель катары кароого болот.
Ачкыч свздвр: илимий, элдик, педагогика, педагогика курсу, интеграция, окутуу, тарбия
ИНТЕГРАЦИЯ НАУЧНОЙ И НАРОДНОЙ ПЕДАГОГИИ В УЧЕБНО-МЕТОДИЧЕСКИХ РАБОТАХ Б.АПЫШЕВА
Алимбеков Акматали, п.и.д. профессор. акта/а/1.а/1тЬекоу@тапая.е^п.кх.
Кыргыз - ТYрк "Манас " университети Бишкек, Кыргызстан
Аннотация. В статье рассматривается интеграция народной и научной педагогики в содержание учебных пособий в области педагогики, разрабатываемых блестящим и опытным кыргызским ученым и педагогом Бекембаем Апышевым на протяжении четверти века. В исследовании утверждаетя что, главной причиной широкой популярности учебных пособий Б. Апышева среди преподавателей и студентов и жизненности его лекций кроются в его умении сочетать научной и народной педагогики. Он выступал за то, чтобы ядром содержания курса педагогики были ценности, выросшие из ядра его истории и прошедшие проверку тысячью веков, и спроектировал его как учебный материал и реализовал в своей педагогической деятельности. Этот опыт можно рассматривать как своебразный модель создания учебника курсов педагогики и преподавания по нему.
Ключевые слова: научная, народная, педагогика, курс, интеграция, обучение, воспитание.
INTEGRATION OF SCIENTIFIC AND FOLK PEDAGOGY IN THE EDUCATIONAL AND METHODOLOGICAL WORKS OF B.APYSHEV
Alimbekov Akmatali, doctor of pedagogical sciences, professor.
akmatali.alimbekov@manas.edu.kg. Kyrgyz-Turkish University "Manas" Bishkek, Kyrgyzstan
Abstract. The article discusses the integration of folk and scientific pedagogy into the content of teaching aids in the field of pedagogy, developed by the brilliant and experienced Kyrgyz scientist and teacher Bekembay Apyshev for a quarter of a century. The study states that the main reason for the wide popularity of B. Apyshev's textbooks among teachers and students and the vitality of his lectures lie in his ability to combine scientific and folk pedagogy. He advocated that the core of the content of the pedagogy course should be values that have grown from the core of its history and have been tested for a thousand centuries, and designed it as a teaching material and implemented it in his pedagogical activities. This experience can be regarded as a kind of model for creating a textbook for pedagogy courses and teaching on it.
Key words: scientific, folk, pedagogy, course, integration, training, education.
Киришуу- Б. Апышев - Кыргызстандагы жогорку педагогикалык билим 6epYYHyH мазмунун eнYктYPYYДe, мугалимдерди даярдоо практикасына жарым кылымдан ашуун активдYY кызмат етеген жалпы агартуу тармагында жандуу легендага айланган залкар инсан, аттын кашкасындай белгилYY, чыгаан педагог аалым болгон. Анын eмYPY жана педагогикалык ишмердYYЛYгY Советтик жана эгемендYYЛYк эки доорлорго туш келген. Ошондуктан, коомдук саясий eзгeрYYлeрдeн улам билим берYY системасы анын ичинде мугалимдерди даярдоону аркалаган педагогика курсунунун мазмунундагы eзгeрYYлeрдY, оош-кыйыштарды ичтен билип, кем eксYктeрYн eркYндeтYYгe салым кошкондордун бири катары таанылган. Кыргызстанда педагогика дисциплинасын окутуу боюнча жаралыш, eнYГYш, калыптаныш тарыхын Б. Апышевдин илимий ишмердYYЛYГYCYЗ элестетYYгe болбойт. Эгерде И. Бекбоев Кыргызстандын мектептери YчYн кыргыз тилиндеги "Математика" окуу китептерин иштеп чыгууга чыйыр салса, Б. Апышев улуттук духтагы педагогика боюнча окуу китептерин жараткандардын кат башында турат.
Кыргыз илимий педагогикасынын корунда элдик жана илимий педагогиканы интеграциялоо маселелери А. Алимбеков, Б. Муратбаев, Ф. Баитова ж.б.лардын эмгектеринде каралган. Ал эми азыркы педагогикалык
билим беруу чeйрeсYвдe колдонулуп жаткан педагогика багытындагы окуу куралдардын мазмунундагы элдик педагогикалык билимдерди колдонууу тажрыйбалары атайын изилдене элек. Буга байланыштуу педагогика багытындагы кыргыз тилиндеги алгачкы оргинал окуу куралдарды катары Б. Апышевдин эмгектери олуттуу илимий практикалык кызыкчылык жаратат.
Сунушталган макала Б. Апышевдин педагогика курсунун мазмунун eнYктYPYY, айрыкча анын окуу куралдарындагы илимий жана элдик педагогиканы интеграциялоо боюнча тажрыйбасына илимий берYYгe арналат.
Изилдеенун методу жана материалы. Макала сапаттык изилдее моделинин методологиялык принциптеринин алкагында жYзeгe ашты. ИзилдeeнYн объектин Б. Апышевдин окуу - методикалык эмгектеринин мазмуну, предметин илимий жана элдик педагогиканы айкалыштыруу багытындагы ишмердYYЛYгYн баалоо маселелери тYзeт. Биздин изилдeeбYЗДYн негизги булактары же материалы катары Бекембай Апышевдин педагогика дисциплинасы боюнча eзY тарабынан даярдалып, жарыяланган тeмeнкYдeй окуу куралдары эсептелинет: «Жалпы дидактикалык негиздери» (1993), Педагогика (1993), Тарбия назарияты (1996), Педагогика (2003) ж. б. Изилдeeдe контент анализ талдоо методдору, мазмунду талдоо колдонулган.
Изилдеенун натыйжалары жана аларды талкуулоо. Педагогика илиминин мазмуну кeп кырдуу интегративдик мYнeзгe ээ болуусу тууралуу кайчы пикирлер илим катары тYптeлYY доорунан бери эле пайда болуп, дамамат уланып келет. Талкуунун чектери ченемсиз кецейип олтуруп, анын илим экенинен шек санаган ойлор да ортого чыккан. Бул маселеге К.Д. Ушинский да катышып eзYHYн пикирин "Ар кандай илим менен анын жоболорун колдонуу аркылуу жашоо турмушту жакшыртууга багытталган искусство тYЗYЛYШY мYмкYн, бирок илимди колдонуунун бул эрежелери илимди тYзбeйт..." - деп билдирген [10]. Ушинский eзYHYн ^з карашын далилдee YЧYн илимдин корутундуларын практикада колдонуу искусствосу адамдын eзYHYн каалоолору менен аныкталуучу жана дайыма eзгeрYп туруучу эрежелердин тутумунан турушу мYмкYн деген аргументти келтирет. Илимдин корутундулары кадыресе объективдYY, ал эми аларды практикада колдонуу ар бир адамдын субъективдYY чеберчилигинен шз каранды. Ар кандай педагогдун каалоо, ыкласына жараша eзгeрe бере турган эрежелерден айырмаланып, «илимий акыйкаттар eзYм билемдик менен эмес, адам кубулуштарынын кeзгe кeрYнгeн себептерине терецирээк CYHГYп кирип олтуруп, обьекттин нукура мацызына кeбYрeeк жакындашынан турат. Бул
139
арийне изилдее аркылуу таанылуучу кубулуш. Ошону менен бирдикте практика менен тыгыз байланыштагы колдонмо билимдердин баарын эле илим эмес деген YстYPт пикир экендигин моюндоо абзел. Маселе педагогиканы окутууда анын илимий негиздери менен ага негизделген окутуу тарбиялоо искусствосунун гармониясына жетишYYде турат. Педагогика боюнча таанымал окуу китептердин авторлорунун бири И.П. Подласый адилет белгилегендей: "Илим менен педагогикалык чеберчиликтин ез ара байланышы жeнYндeгY маселени кYн тартибинен алууга болбойт. Педагогикалык кубулуштардын мацызын талдоонун негизинде белгиленген нормалар абстракттуу акыйкаттар гана. Аларды жандандырып жацы маани берYY чыгармачыл мугалимдин иши. "Теория бул абстракция, аны колдонуу дайыма бийик искусство" [8]. Бул тезисти белгаг^ педагог С. Соловейчик "Балдарды тарбиялоо жана окутуу - бул искусство, адамдык енердрт эц татаалы. Ал эми педагогика - бул балдарды тарбиялоо жана окутуу eнeрY, жYЗ пайыз илим жана ЖYЗ пайыз искусство жeнYндeгY илим" - деп бекемдеген [9].
Педагогика илиминин табияты тууралуу абалтан уцгуланган кез
караштар жогорку педагогикалык билим берYYчY уюмдарда окутулган
"Педагогика" дисциплиналарынын мазмуну тууралуу кез караштардын
жаралышына да ебелге болууда. Алсак, азыр педагогикалык билим
берYYнYн анын ичинде педагогикалык дисциплиналардын мазмуну таза
рационалдык билимдерге б.а. тYШYHYктeр, терминдер, принциптер, идеялар,
жоболор, теориялар, концепциялар, системалар, мыйзам ченемдYYЛYктeргe
негизделип, баланын реалдуу кYHYмдYк турмушун курчап турган
педагогикалык баалуулуктарды eз ичине камтый албай жаткандыгы eзгeчe
кeйгeй катары белгиленип келет. Арийне, педагогика курсунун мазмунун
долборлоодо теориялык билимдердин аткарган функциясына шек келтирYYге
болбойт. Мугалимдин жана тарбиячынын практикалык ишмердYYЛYгYнe
даярдоо салттуу тYPдe eсYп келе жаткан муундарды тарбиялоодо жана
окутууда кeптeгeн муундардын тажрыйбасын чагылдырган теорияны
YЙрeнYYдeн башталат. Педагогика курстарынын мазмунунда теориялык
рационалдык билимдерге артыкчылык берYYHYн маанисин Б. Апышев да
жактап: "....педагогикалык илимге негизделбеген таалим-тарбия
медицинадагы эмчилик-домчулуктун децгээлинен eйдe кeтeрYлбeй жатат",-
деп жазган [4]. Студенттин бул тажрыйбаны тYШYHYYCY анын
педагогикалык ишмердYYЛYк позициясынын жана стилинин калыптанышын
аныктайт. Педагогикада теория бул баарынан мурда мугалимдин окуу -
тарбия ишмердYYЛYГYHYн негизи тууралуу жалпыланган билимдердин
140
системасы. Тарбиянын, билим берYYHYн жана окутуунун мыйзам ченемдYYЛYктeрY жана мыйзамдары жeнYндe фундаменталдуу илимий билимдерди камтыган педагогикалык билимдердин кецири тармагынан теориялык педагогиканы бeлYп алууну дYЙнeнYн кeпчYЛYк изилдeeчYлeрY негиздYY жана мыйзамдуу деп эсептегени биз YЧYн маанилYY. Илимий педагогиканын системасынын негизги компоненттери да аксиомалар жана принциптер болуп саналат. Конкретт^ сунуштар жана эрежелер аркылуу теория практика менен байланышкан. Педагогика курсунун контекстинде Н. В. Анохиндин имплициттик башкача айтканда, тексттер аркылуу эмес, жандуу баарлашуу аркылуу алынуучу билимдер жeнYндeгY тезиси eзгeчe актуалдуулукка ээ [1]. Б.С. Братустун психолого-педагогикалык билимдерде балдардын инсан катары калыптанышын шарттаган кeптeгeн факторлорго байланыштуу билимдер долбоорлонбогондугу, долбоорлоо да кыйынга тураары ошондуктан таалим-тарбия тууралуу жалгыз эле китептерден eздeштYPYYгe болбойт деген оюнда да олуттуу акыйкат жатат [5].
Педагогиканын аныктамалары айтып тургандай баланы турмушка даярдоо, эл катарына кошуп eз алдынча инсан катары калыптандыруу аны кYн санап курчап турган социалдык чeйрeнYн турмуштун педагогикалык таасирин кылдат эске алуусуз мYмкYн эмес. Социалдык-маданий чeйрeнYн педагогикалык таалим-тарбиянын мазмунун аныктоочу ролу жeнYндeгY ойлор eзYнчe тYптYY тYШYHYктeрY бар илим тармагы болуп эсептелет. Таалим-тарбия ишинде баланын eзY жашаган чeйрeнYн баалуулугун кылдат эске алуу зарылдыгын К.Д. Ушинский "Адамдар eзY жашаган чeйрeнYн таасири астында eсYшeт жана тарбияланышат, демек, алардын жан дYЙнeсYHYн калыптанышына ошол чeйрeнYн таасири чечYYЧY мааниге ээ" - деп тастыктаган [10]. Атактуу психолог Л. Выготскийдин пикири боюнча билим берYY процесси eзYHYн психологиялык мацызы боюнча турмуш менен eтмe катар чырмалышкан. Акыр-аягы, турмуш гана тарбиялайт, мектеп турмуш менен канчалык кeп кырдуу жуурулушса, окуу процесси да ошончолук динамикалуу жана толук кандуу болот [7].
Арийне педагогика курсун окутуунун мындай децгээлин камсыз кылуу
окутуучуга теориялык билимдерди терец билYY жетишсиз. Ал тарыхый эс
тутуму, инсандык нарк нускасы жетик, eз улутунун руханий дeeлeттeрYнe
сыйчыл мамиле жасаган аны eздeштYPYY дымагы жогору, eзYн eткeн менен
келечекти туташтырып туруучу кeпYрe катары даярдоого карата сезим
туйгулары реалдуу иш-аракеттери менен айырмаланган адис болушу зарыл.
Биздин пикирибизде Бекембай Апышев ушундай критерийлерге тeп келген
адам катары тeмeнкYдeй сапаттары менен айырмаланган:
141
1. Б. Апышевдин эц CYЙгeн педагогу В.А. Сухомлинский, ал эми суйген китеби аталган педагогдун "ЖYрeгYмдY балдарга беремин" (Сердце отдаю к детям) деген китеби болгон. Б. Апышевдин китептеринде В.А. Сухомлинскийдин китептеринен алынган цитаталар жыш учурайт. Б. Апышев Сухомлинскийдин жашоо eрнeгYнe арбалган аалым катары педагогикалык ишке жYрeк менен мамиле кылып, бYткYл ац сезимдYY турмушунда жYрeгYн педагогиканы окутууга, жан дYЙнeсY бай мугалимдерди даярдоого арнаган. Эгерде кайсы бир учурда ТYштYк Кыргызстанда мугалимдерге педагогикалык билим берYYHYн тарыхы изилдeeгe алынса, Б. Апышевдин жасаган иштери кат башында талдоого алынышы кYмeнсYЗ.
2. Б. Апышев "Манас» эпосу баштаган улуттун руханий баалуулугун педагогикалык кeз караш менен таанып, аларды кыргыз улутунун этникалык насилин сактоонун амалы катары жаралган руханий - педагогикалык баалуулук, билим катары кабылдап, урматтап бул жагдайда башкаларга eрнeк болгон.
3. Калк тарыхын чебер чечмелей билген, дээрлик акылы тунук, ата мурас, акыл тажрыйбаларга каныккан, карацгыда квз тапкан, капилетте свз тапкан, адеп - наркы, нускасы, таалими менен бYTYндeй улуттун урмат -сыйына ээ болгон кеменгер, кeсeмдeрдYн бири.
4. Элдик педагогикалык билимдерди ичтен изилдеп, илим жактаган белгаг^ окумуштуу катары таанылган.
5. Педагогика курсунун мазмуну балдардын, элдин турмушундагы урунттуу педагогикалык кeйгeйлeр фактылар менен туташ биримдикте куруп, лекцияларында ары салмактуу ой тыянактар, ары жYрeктeн eтYп, жYЛYнгe жетээр жалындуу чакырыктары, тамаша, юмор, аскияга ширелген куйкум сeздeрдYн KYЧY менен таасирдYY жеткире алган. Бул жагынан ал бYTYндeй Фергана, Андижан eрeeнYнe таанымал аналогу жок, сейрек талантуу лектор болгон. Бир мезгилде белгилYY орус жазуучусу М.М. Пришвин "ЖYрeктYн катышуусусуз ой жYГYртYYДeн корк» - деп чакырык жасаган. Б. Апышевдин болочок мугалимдерге айткан олуттуу насааттарынын бири "ЖYрeктYн катышуусусуз сабак eтYYДeн кач" - деген девиз болгон. Анын пикиринде "Эриктирме, жадатма сабак мугалимдин тирYYлeй eлYмтYккe айландырат. Жадатма сабак берген мугалим eзYнe гана эмес, окуткан предметине карата да кeцYЛ кайттыкты жаратат".
Б. Апышевдин педагогика багытындагы эмгектеринде илимий жана элдик педагогиканы интеграциялоо тажрыйбасы темен^дей багыттарда жYзeгe ашкан.
Алардын биринчиси болочок мугалимдерди улуттун этникалык насилин сактоонун шарты катары абалтан eнYГYп-eркYндeп келген элдик eрнeктYY каада-салт, YPп-адат, ырасым-жeрeлгeлeрдY урматтоо жана барктоого окуп-YЙрeнYYгe иликтеп-изилдeeгe жана жайылтууга ынандыруу, активдYY иш аракетке багыттоо.
Б. Апышевдин педагогика багытындагы окуу китептеринин дээрлик баарынын аннотациясында илимий педагогикалык билимдер менен элдин тарбия тажрыйбаларынын ортосундагы байланышты камсыз кылуу тууралуу автордук ниет ачык белгиленген. 1993 -жылы жарык кeргeн окуу китебинин кириш сeзYндe эгемен Кыргызстанда педагогика курсунун мазмунунун eзeгYндe eз тарыхынын eзeгYнeн eсYп чыгып миц кылымдык сыноодон eткeн баалуулуктар турушуна басым жасап мындай деп жазат " ©ткeн тарыхын астейдил иликтеп YЙрeнYп, ага туура илимий баа бере албаган элде келечек жок. Ар кандай элдин eркYндeп eсYYCYн ошол элдин улуттук маданиятынын гYЛдeшY камсыз кылат. Улуттук маданият элдин тарыхын, турмуштук тажрыйбасын, салтын, оозеки адабиятын, динин, тилин, дилин, улуттук eнeр ажарын eзYнe камтыйт" [3].
Автордун бекем ишениминде "...элдин кайра жаратуу ишинин уюткусун кыргыздын элдик педагогикасы жана азыркы дYЙнeлYк педагогиканын ширетмеси тYЗYYгe тийиш" [3]. Б. Апышев кыргыздын элдик педагогикасын - ондогон жылдар бою кырындыдан чогултулуп келген нарк нускалуу каада салт, кудрети кYчтYY руханий дарамет катары баалоо менен педагогикалык билим берYYHYн мазмунунда ата-бабалардын асыл баа керээздерин болочок мугалим тарбиячыларга ыраатуу жеткирYY таалим-тарбия жаатындагы эгемендYYЛYктYн эц зарыл шарты катары эсептейт. Мындай иш-аракеттерге YCTYрт, кeнYMYш схематизмдердин кeзY менен карагандарга eзYHYн эмоционалдуу экспрессивд^ лексикага негизделген кеби аркылуу бабаларыбыз «Каада жоголсо, калктан уят кетет, капкак жоголсо, иттен уят кетет» деген кепти айтып кеткен. Бабаларыбыздын мындай нускалуу идеяларын таназар албай, улуттук педагогикабызды жерип, бeтeн элдердин тарбиясына баш отубуз менен кирип кетсек, келечек муундарыбыздын тагдыры таш каппайбы деп эскертет.
Мындай позиция азыр кадыресе кeнYMYш кeз караш болгон менен
эгемендYYЛYктYн алгачкы жылдарында обьективдYY eбeлгeлeргe ээ eзгeчe
кeз караш болгон. Бул тууралуу М.Г. Тайчинов "Тоталитардык
идеологиялык негиздеги улуттук мектептердин ишмердYYЛYГY терс
натыйжаларды кeрсeттY. Бир нече муундардын улуттук тилден жана
маданияттан тышкары тарбияланышы улуттук традициялардан ажырымга,
143
калктын бир бeлYГYHYн маргиналдашуусуна алып келди. Ушул эле мезгилде улуттук маданият жана жалпы адамзаттык баалуулуктар менен тааныштыруунун потенциалдык мYмкYнчYЛYктeрY толук пайдаланылган жок", - деп адилет белгилеген [11]. Обьективд^ шарттардан улам педагогика курстарынын мазмунунда элдик педагогикалык билимдер орун тапкан эмес.
Ырас, Б. Апышев педагогика курстарын жаза баштаганда жогоруда айтылган педагогикалык билим берYYHYн мазмунун элдик педагогикалык акыл ойлор жана тажрыйбалар менен айкалыштыруунун методологиясы жана методологиялык принциптери тактала элек болуучу. Алар кийинчерээк гана этнопедагикалык концепцияларда колго алына баштаган. Жалпысынан Б.Апышевдин илимий-методикалык эмгектеринде элдик педагогиканын интеграциясы автордун кeп жылдык тажрыйбасына жана чыгармачыл интуициясына негизделген.
Аларды жалпысынан тeмeнкYдeй аспекттерде бeлYп кeрсeтYYгe болот. 1.Элдик педагогиканы илимий педагогиканын жаралыш башаты катары кароого байланыштуу квз караштарды кыргыз материалдарынын негизинде тастыктоо.
Буга байланыштуу автордун алгачы «Педагогика» (1993) китебинин 48 -бетине чейинки кeлeмдYY бeлYMYн улуттук педагогиканын тарыхы боюнча eз алдынча кeлeмдYY окума текст катары кароого болот. Мында макалдардан баштап, Манас эпосуна чейинки фольклордук чыгармалар педагогикалык баалуулуктарды таануунун булагы катары мYнeздeлгeн. Тигил же кубулушту же теориялык жобонун акыйкаттыгын элдик акылмандыктын YЛгYлeрY аркылуу бекемдee, тастыктоо.
Б. Апышевдин педагогика боюнча окуу куралдары элдик педагогикалык акыл менен тажрыйбаларга бай аналогу жок китеп. Алсак, «Педагогика» (2003) окуу куралында эл мектеп, китеп жок мезгилде эле курчап турган чeйрeгe акивдYY байкоо жYргYЗYп, туулган жердин флора жана фаунасы боюнча ырааттуу билимге ээ болгондугун белгилеп мындай деп жазат: «Элибиз турмуш тиричилигине зарыл нерселердин баарын eсYмдYктeрдeн жасай алышкан. Алсак, боз YЙДYн сeeгYн TYPДYY жыгачтардан, ашкананы чийден токуп жасашкан, жыгачтан ээр чапкан, кыл кыяк, комуз, сурнай, чоор сыяктуу музыкалык аспаптарды жасаган, идиш-аяк жасоого колдонушкан, короосун тосуп, отун кылып жаккан, арча тYтeтYп аластаган. Ышкындын тYбY менен тери eцдeп, кереге, уук боегон. 0CYмдYктeрдY малга тоют гана эмес, eздeрYHYн тамак-ашына кошумча катары да пайдаланышкан». Ушул эле жерде кыргыздардын тоо-ташка, жер сууга, чeп-чарга, жан-жаныбарга
144
жaсaгaн aстейдил, aяр мaмилесинин бaaры «убол» деген тYШYHYккe (ишенимге) негизделгендиги туурэлуу мaaлымaттaргa коЙрыиган [4]. 2. Инсандын внYгYШYнв бaйлaнышmуу мыйзам чeнeмдYYЛYкmвpдY aчыкmoo чeчмeлввдв мaкaлдapды иpem-opду мeнeн opундуу, maaсиpдYY кйлдйнгйн. Моколдордо eткeн муундун турмуштук тaжрыйбaлaрынын негизинде келип чыккэн экыл корутундулэр, эч кэндэЙ шекти жоротпогон обстрокттуу логикэлык дояр формулотар, белгилYY жYPYм турум нормелорын колдоо же вЙыптоо бYTYмдeрY бор. Буга боЙлоныштуу эвтор болоны эшкере эркелетYYДeн элыс болуп, eзY YчYн зэрыл болгон нерсени eзYнe aткaртyyгa эрэкет кылуу гата болоны eнYктYрeeрYн aргyменттee YЧYH «Тиши чыккан балага чайнап бepгeн аш бoлбoйm» деген мэкэлды келтирип, боло окутуп YЙрeтYYHYн обьектиси гата эмес, субьектиси дэ экендигин эЙгинелеген терец экыл тaжрыйбa элде дэ болгонугун ыростоЙт [3]. A.C. Мэкэренконун жэкшы оЙ, мэксэт оркылуу тэрбиялоо теориясындогы элыскы перспективэ TYШYHYГYнe энэлог кэтэры кыргыздын «Жакшы ниem - жapым bipbic», «Жaшmын mилeгин Кудайым бepem» -деген мaкaлдaрын келтирет [3].
Эмгектин эдомды жорэтуучу кудуретин жэнэ эмгек торбиясынын методдорун TYШYHДYPYYДe «Квpв-квpв квсвм бoлom, CYйлвй-CYйлвй чeчeн бoлom», «Эжни шpYn кыз всвm»,«Усmaдaн шaкиpm oзom»-деген мaкaлдaрды колдонгон. Инсэндын кaлыптaнышындaгы билим элуунун бэолуулугун ыростоодо бэшкэ эргумештер менен бирдикте «Билeги кYчmYY бидди жыгam, билими кYчmYY мицди жыгam» - деген мaкaлгa коЙрылот [3].
Жэш муундорды тэрбиялоонун мэксэтын aйрыкчa уул болдордын гендердик иденттYЛYГYн эЙкындоодо: «Эp жигиmкe жemимиш внвp аздык кылam» -деген эл мокрым тэятат. Чыныгы тэрбия aдaмдaрдын жэн дYЙнeлeрYHYн кaрым-кaтнaш мэмилелеринин нaтыйжaсы экендигин «Адам бoлop киши бap, адам бoлop кишинин адам мeнeн иши бap»- деген мэкэл оркылуу негиздеЙт
Б. Aпышев педогогиколык билимдердин элдик педогогико менен aйкaлыштырyy aлкaгындa морды кошумчэ илюстрэциялоо eцYTYндe гата колдонбостон, эЙрым билимдерди элдик сэлттык билимдердин негизинде eркYндeтYY зорылдыгындо белгилеп, реэлдуу иш-орокеттерди жосэгон. Aлсaк, энын тэрбиялоо процессиндеги жэзэлоо методдорун «Ama кapгышы -йк» деген мэкэл оркылуу эчып берсек болорун белгилеп кеткен. Aтaныц нaзaрынaн кэлган боло эч кэчэн эл жэрытэр эр болбоЙт, эл сeзсYЗ элдин дэ нaзaрынaн кэлэт. «Элдин нaзapы - Кудайдын нaзapы» - деген сэлттык тээсир кeрсeтYY методдору менен eркYндeтYYHY сунуш кылган жэнэ ишенимдерге ытандырган [3].
Б.Апышевдин пикиринде «ата назары» - тарбия жараянында пайдаланылбай келе жаткан жазалоо методу. Таалим-тарбия ишинин YЗГYЛTYKCYЗДYГY тууралуу мыйзам ченемдYYЛYктYн мацызын ачып кeрсeтYYДe «Жакшы болуу аста-аста, жаман болуу бир паста» -деген макалга таянган. Бул ойду улап Б. Апышев "Эгерде жерди пешене тер менен тынымсыз иштеп эгин, бак-дарак, ^лзар eстYрбeсe, анда аны сeзсYЗ уйгак басат. Уйгактын уругун эч ким сеппеген сыяктуу эле, баланын жан дYЙнeсYн жамандыктан коргоп, жакшылыктын YPeнYн учурунда сээп калбаса, жамандык эч ким сеппей эле ДYркYрeп eскeн уйгактай оожалат" -деп -жазат [2].
Корутунду. Б. Апышев ТYштYк Кыргызстандын мугалимдер жана илимпоздор арасында аттын кашкасындай таанымал талантуу окумуштуу педагог болгон. Ал eзYHYн окуу китептеринде педагогика курсундагы TYPДYY илимий билимдерди элдин турмушу, балдарды курчап турган реалдуу этномаданий мейкиндиктер, баалуулуктар менен байланыштыруу аркылуу болочок мугалимдерди элге, элдик педагогикага жакындатууга аракет жасаган. Таалим-тарбиянын мазмунун этнопедагогикалык баалууктардын негизинде eркYндeтYYHYн актуалдуулугу артып жаткан азыркы учурда Б. Апышевдин аталган багыттагы тажрыбасын андан ары eнYктYPYY зарыл.
Адабияттар
1. Анохина Н. В. (2010) Имплицитность как компонент структурысодержания текста и составляющая процессов его понимания. автореф.дис. ... канд. филол. наук. Уфа,.
2. Бекембай Апыш (2011) «Педагогика» (окуу куралы) Толукталып, оцдолуп экинчи басылышы. Ош. 412 б.
3. Бекембай Апыш (1993) Педагогика (окуу куралы) . Ош.
4. Бекембай Апыш (1996) Тарбия назарияты. Ош. 138 б.
5. Братусь Б.С. (1985) Нравственное сознание личности. Психологическое исследование. Москва. 149 с.
6. Волков Г.Н. (1984) Этнопедагогические осмысления процесса современного воспитания. Русский язык и литература в киргизской школе. №2. С.33 - 41.
7. Выготский Л. С. (1991) Педагогическая психология.- Москва. 480 с.
8. Подласый И. (2007)Педагогика. 2-е изд. Москва. 463 с
9. Соловейчик, Симон. (2018) Педагогика для всех. Москва. 384 с.
10. Ушинский К. Д. (1974) Избранные педагогические произведения. Москва. 584
11. Тайчинов М.Г. (1999) Развитие национального образования в поликультурном, многонациональном обществе. Педагогика. № 2. - С. 30-35.
